Суреттер және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, қазақ халқының тіршілікті

Жауабы: 
Көшпелі өмірдің қатал жағдайлары дәстүрлі мәдениеттің осы саласына өз мөрін қойып, үй 
өндірісін отбасы мүшелерінің немесе отбасы мүшелерінің қажеттіліктері мен қажеттіліктерін 
қанағаттандыруға және сирек айырбастауға немесе саудаға бағытталған қосалқы 
шаруашылықтың бір бөлігіне айналдырды. Қазақстанның Ресейге қосылуы және XIX 
ғасырдағы капитализмнің қарқынды дамуы тауар-ақша қатынастарының Орталық Азия 
далаларына енуіне және қолөнерді күнкөріс шаруашылығынан бөлудің басталуына әкелді. 
Соған қарамастан, дәстүрлі балық аулау өнімдері бірінші кезекте көшпелі және жартылай 
көшпелі мал шаруашылығының сұраныстарына жауап беруді жалғастырды. Қазақ қоғамында 
қолөнер өндірісінің ерлер мен әйелдер өндірісіне нақты бөлінуі байқалды. Еркектерге темір 
ұстасы, зергерлік бұйымдар, ағаш ұстасы, былғары, костюм, тас кесу сияқты қолөнер түрлері 
кірді, ал әйелдердің құзыреті жүн өңдеу, тоқу, кесте тігу, тоқу және т.б. Ағаш өңдеу қолөнері 
халыққа шаруашылық пен күнделікті өмірді енгізу үшін қажетті көптеген заттарды ұсынды. 
Ағаш шеберлері жасаған өте құнды өнімдер киіз үй қаңқасының көптеген элементтері болды. 
Көшпелі тұрғын үй (кереге) негізінің жылжымалы секцияларын, күмбезді тіректерді (уық), 
жиек-торапты (шаңырақ), есіктерді (есік) дайындау айтарлықтай біліктілікті талап етті. Киіз 
үйдің ағаш бөліктерін өндіру әсіресе орманға бай Қазақстанның солтүстік аудандарында, атап 
айтқанда Көкшетау уезінде кең таралған. Кейбір ағаш элементтер, ең алдымен есіктер мен 
дөңгелек төбелер оюланған ою-өрнектермен жабылған. Ағаш жиһаздың заттары: Лари 
(кебеже) және азық-түлік пен ыдыс-аяқты сақтауға арналған шкафтар (Асадаль), киімге 
арналған полюс-ілгіштер (адалбақан), кереуеттер (төс-ағаш), сондай-ақ түрлі ағаш ыдыстар 
мен өзге де тұрмыстық заттар күрделі оюлармен, негізінен өсімдік ою-өрнегінің 
элементтерімен жабылған. Ауыл шаруашылығының дамуымен жерді өңдеуге және ағаштан 
жасалған егінді бастыруға арналған құралдарға қажеттілік артты. Ағаш шеберлерінің 
қолөнерінде седла (лар) өндірісі маңызды бөлік болды.
Көшпелі шаруашылықтың қажеттілігін әкелінетін шикізатқа негізделген және жылқы 
әбзелінің, үзеңгілердің, жылқылардың барлық түрлерін жеткізетін ұсталық өндіріс (ұсталық) 
қанағаттандырды. Сондай-ақ, егістік құралдарының, орақтардың, пышақтардың және т.б. 
металл бөлшектері жасалды. зауытта өндірілген арзан тауарлардың ішкі нарыққа жаппай 
түсуіне байланысты дәстүрлі темір ұстасының көлемі мен маңызы төмендеді. Қазақтардың 
зергерлік дело өте дамыған (зергерлік). Жергілікті зергерлер алтынмен бүрку техникасына ие 
болғанымен, олардың негізгі материалы күміс болды. Металды өңдеудің көптеген әдістері 
болды: құю, соғу, штамптау, соғу, кесу және т.б. зергерлік бұйымдарды өндіру үшін әкелінген 
күміс те, ресейлік күміс монеталар да қолданылды. Әйелдер зергерлік бұйымдары арасында ең 
танымал білезіктердің, сақиналардың, сақиналардың, кулондардың және сырғалардың барлық 
түрлері болды. Қазақтардың киімдері де зергерлік бұйымдармен безендірілген.
Зергерлік бұйымдарға жақын қолөнер (сүйекөндеу) болды. Арнайы оқшауланған сүйек 
тақталары (тұяқтылардың мүйіздері жиі қолданылған) жиһаздың әртүрлі бөліктерін төсеу 
кезінде қолданылған. Сүйек пен мүйіз сонымен қатар қанжар, пышақ және қамшы тұтқаларын 
жасауға кетті.
Қазақтардың күнделікті тұрмыстық заттары былғарыдан жасалған көптеген бұйымдар болды. 
Әдетте, әр отбасы үй жануарларынан да, аңшылықтан да алынған теріні өз бетінше өңдеді. 
Өңделген терілерден түрлі жылы қысқы киімдер — аң терілері, тондар мен тулуптар жасалды. 
Көптеген былғары заттарға арнайы мөртабандардың көмегімен бедерлеу қолданылды. Көшпелі 
шаруашылық жағдайында жылқы ағынының былғары элементтерін жасау өте маңызды болды: 
серіппелер, тізгіндер, төсбелгілер, астыңғы қабаттар, былғары седлалар және т. б. Су 
тасымалдауға және қымыз сақтауға арналған ыдыстар былғарыдан тігілген. Етік қолөнері 
былғарыдан жасалған бұйымдармен және өңдеумен тығыз байланысты болды (ерікшілік). 
Ерлер құзыретіндегі былғары өндірісіне (теріөндеу) әйелдер де қатысты. Үйде балық аулау 
халықтың әйелдер бөлігінің құзырында болды. Тұрмыстық заттар өндірісі негізінен өз 
шаруашылығынан алынған шикізатқа негізделген-қой жүні, түйе жүні, ешкі жүні мен шашы, 
жылқы жүні, тері. Үй өндірісінің маңызды бөлігі киізді (киіз басу) дайындау және өңдеу 
болды, ол әр түрлі мақсаттарда пайдаланылды, бірақ ең алдымен киіз үйді және оның ішкі 
безендірілуін жабу үшін: атап айтқанда, қарапайым кошмалар — киіз, едендік киіз кілемдер — 

текемет, негізінен төсеніш төсеніш кілемдер — сырмақ. Салтанатты қабырғаға тігілген 
кілемдер өте ерекше болды — тұскиіз, олар көбінесе киіз негізге тігілген. Тоқыма өндірісінің 
өнімдері киіз үйде де кеңінен қолданылды. Киіз жабыны киіз үйдің қаңқасына бекітілген бау-
ның және киіз үйдің барлық периметрі бойынша күмбезді тіректердің негіздері байланған 
баскурдың өрнекті таспалары Қазақстанның барлық өңірлерінде тоқу станоктарында жасалған. 
Кілем өндірісі өте кең географияға ие болды-түксіз және түкті кілемдер де жасалды. Кілем 
бұйымдарының ең көп таралған түрі еденге оралған немесе киіз үйдің керегіне ілінген 
тоқылған жолақтардан тігілген алаша болды. Ежелгі қолөнерге кілем тоқу (ши тоқу) жатады, 
оларды жасау үшін дала қамысының сабақтары тігілген. Кестелер (кестелер) Қазақстанда 
Орталық Азияның оңтүстік отырықшы аймақтарындағыдай күшті дамымаған, алайда қазақ 
әйелінің дәстүрлі сабақтарында маңызды бөлік болған. Киімнің элементтері кестеленген 
өсімдік әшекейлерімен жабылған: жеңдер, қақпалар, көйлектердің етектері, бас киімдер, 
Сүлгілер, төсек жапқыштар және қабырға кілемдері. 

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: