Әдебиет теориясы. 1-том

шығармашылығына кіріспе» (
Introduction à l’œuvrede Marcel Mauss
)
еңбегінде, Леви-Стросстың айтқанындай, жеке тұлғалардың ерекше іс-
əрекеттері ешқашан өз алдына символдық мəнге ие бола алмайды. Олар
ұжымдық болуы тиіс символдық жүйені құраушы элементтер болып
есептеледі (р. xvi). Қандай да бір əрекеттің немесе объектінің мəдени
мағынасы құрылымдық ережелердің тұтас жүйесі арқылы анықталады: бұл
ережелер іс-əрекетті бақылауға алғаннан гөрі белгілі бір іс-əрекет
формаларының қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Ағылшын тілінің
ережелері мағынаны беру үшін дыбыстардың бірізділігін пайдалануға
мүмкіндік береді. Бұл ережелер грамматикалық немесе грамматикалық
емес сөйлемдердің барлығын айтуға мүмкіндік береді. Дəл солай, əртүрлі
əлеуметтік ережелер некеге тұруға, гол соғуға, өлең шығарып, əдепсіз
болуға ықтиярлы. Осы тұрғыдан алғанда, мəдениет символдық жүйелер
жиынынан құралады деуге əбден болады.
Мəдени жүйелердің «тілдер» тəрізді қарастырылуы өте пайдалы деген
пікір адамдар белгілі бір мəдени жүйені лингвистикада қарастырылған
терминдер арқылы талдаса һəм онысы лингвистер қолданатын əдіс-
тəсілдерге сəйкес жасалса, түсінуге қолайлы болады дегенге саяды.
Шынын айтқанда, структуралистер пайдалы деп тапқан түсініктер мен
əдістер ауқымы мүлдем тар, оған тек алты лингвист қана нəтижелі ықпал
ете алатындай маманданған. Олардың біріншісі, əрине, Фердинанд де
Соссюр. Ол тілдік құбылыстардың əртекті массасына жетіп, тіл мен сөйлеу
арасында айырым бар екенін анықтап, зерттеуге лайықты объектіні
жекелей алып қарастырғанда ғана прогрестің мүмкін болатынын растады.
Соңғысы – лингвистиканың тиісті нысаны. Соссюр келтірген мысалға
сүйеніп жəне сөйлеу дыбыстарының негізінде жатқан жүйеге ден қоя
отырып, Прага лингвистикалық мектебінің өкілдері, атап айтқанда,
Якобсон, Трубецкой мен Леви-Стросс «фонологиялық революция» деп
аталған дүниені ойлап тапты. Сөйтіп, кейінгі буын структуралистерге
лингвистикалық əдістің айқын моделін ұсынды. Нақты сөйлеу дыбыстарын
(фонетика) зерттеу мен дыбыстың нақты бір тілде атқаратын функциялық
қырларын (фонология) зерттеу арасындағы айырмашылық жайлы
Трубецкой «фонология 
қарастырылып 
жатқан 
тілдегі 
мағыналық
айырмашылықтар мен дыбыстық айырмашылықтардың қалай байланысып
тұрғанын зерттеуі қажет. Бұл дифференциацияланған элементтер немесе
таңбалар бір-бірімен қалай байланысқан жəне сөздер мен фразаларды
қалыптастыру үшін олар қандай ережемен бірігеді» деген ойды алға

тартты. («Фонология принциптері») (
Principes de phonologie, 
pp. 11–12)
.
Фонология структуралистер үшін өте маңызды болды. Өйткені ол ерекше
айқын құбылыстардың жүйелі табиғатын танытады. Жүйе мен оның жүзеге
асуының арасында айырма жасайды. Жеке құбылыстардың мазмұндық
сипатына емес, өзара қатысты болатын терминдерде айқындалуы мүмкін,
өзіне тəн абстрактілі айырым белгілерге ден қояды.
Қазіргі лингвистиканың негізінде жатқан басты ерекшелік əрі дəл осы
деңгейде басқа салаларда да маңызы жоғары саналатын структуралистік
бастамалар – Соссюрдің тілді сөйлеу аясында ғана қалып қойған
изоляциядан босатуы. Біріншісі – жүйе, тұлғааралық ережелер мен
нормалардың жиынтығы, құрылымдық институт, ал екіншісі осы жүйенің
сөйлеу мен жазудағы айқын көрінісінен құралады. Əрине, жүйе мен оның
көрінісін шатастырып алу оңай, бұл ағылшын тілін ағылшынша сөйлеу деп
ойлаумен бірдей. Бірақ ағылшын тілін үйрену – айтылған сөз үлгілерін
жаттап алу емес; оның сөйлеу түрлерін тудыруға жəне түсінуге мүмкіндік
беретін ережелері мен нормалар жүйесі болуы тиіс. Ағылшынша білу – тіл
жүйесін ассимиляциялау. Лингвист айтылған сөйлеу түрлерінің нақ өзін
ғана мақсат етіп қоймай, ағылшын тілінің негізінде жатқан базалық
жүйенің табиғаты жайлы дəлелдер ұсынғаны жөн. Бұл мəселе сонда ғана
оның қызығушылығын оятып, ынтасын арттыра түсері хақ.
Лингвистердің өз ішінде де қайсысы тілге, қайсысы сөйлеуге
 
жататыны
жайлы пікір қайшылығы бар. Мысалы, тілдік жүйе үшін бір фонеманы
екіншісінен акустикалық һəм артикуляторлық белгілері бойынша айырып
көрсететін (/ p / «қатаң» жəне / b / «ұяң») немесе сөйлеуде онсыз да таза
формалды əрі абстрактілі айырым саналатын «қатаң» жəне «ұяң»
дыбыстардың 
көрініс 
беруін 
негізге 
алу 
қажет 
пе? 
Құрылым
абстракцияның түрлі деңгейлерінде анықталуы мүмкін екендігіне
нұсқайтын 
жағдайлардан 
басқа 
уақыттарда, 
мұндай 
тартыстарға
структуралист бас қатырмауы керек.
1
Оған маңыздысы – тілдің сөйлеуден
айырмашылығын ереже мен əрекет жəне функционал мен функционал емес
белгілері арасында анықтай отырып қамту.
Ереже мен іс-əрекет арасындағы айырмашылық – мағынаны тудыру һəм
жеткізумен байланысты кез келген зерттеу үшін басты мəселе. Физикалық
құбылыстарды талдауда əрекеттің тікелей сипаттамасын білдіретін
заңдылықтарды қалыптастыруға болады. Бірақ əлеуметтік жəне мəдени
құбылыстар жағдайында ереже нақты іс-əрекеттен алшақ тұрады əрі бұл
алшақтық əлеуетті мағынаның кеңістігі саналады. Мысалы, «бұл үйірменің

мүшелері осы аяқжолдағы (тротуардағы) ойықтарға аяқ баспайды» деген
секілді қарапайым ереженің құрылымы кейбір жағдайларда əрекетті
анықтауы неғайбіл. Ал мағынаны дəл айқындайтынына дау жоқ. Бұрын
оған ешқандай да мəн бермеген біреудің аяқжолда қадам басып жүруі, енді
ережені сақтау немесе ережеден ауытқуды ғана білдіреді. Тиісінше,
үйірмеге қатысы мен сол ұйымдағы орнын да көрсетеді. Көптеген уəделер
шынымен бұзылған, алайда уəделер сақталатын моральдық тұжырымдар
жүйесінде əлі де ережелер бар. Дегенмен ешқандай уəде болмаса да, уəде
құрылымын түсініп, оның ережелерін игергеніңізге қатысты күдік тууы
əбден мүмкін.

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: