Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Writing Degree Zero,
1953) , «Мифология» ( Mythologies, 1957) , «Расинде» ( On Racine, 1963) , «Сыни эсселер» ( Critical Essays, 1964) , «Семиологияның элементтері» ( Elements of Semiology, 1965) жəне S/Z (1970) . Француз структурализмі мен орыс формализмі арасындағы тікелей байланыс 1965 жылы Цветан Тодоров баспадан шығарған əдебиеттегі формалистер теориясының аударма жинағы арқылы қалыптасты. Тодоровтың еңбегі көбінесе нарративтерді зерттеумен байланысты болды жəне ол əртүрлі мысалдар арасынан нарративтердің структуралистік тұжырымын құрылымның ортақ элементтері ретінде айқындап көрсетуге көмектесті. Мысалы, ол өзінің Генрих Джеймстің əңгімелеріне қатысты зерттеулерінде (Проза поэтикасындағы «Нарративке құрылымдық талдау» ( The Structural Analysis of Narrative in Poetics of Prose, 1971) «олардың барлығы ешқашан пайда болмайтын жоғалған орталықты, тілек нүктесін айнала қозғалып жүреді» деген ой айтады. Нарративті зерттеу – (оны нарратология деп те атайды) структуралистік пайымның барынша тұрақты салаларының бірі. 1960 жылдардың ортасында структурализм Францияның интеллектуалдық өміріндегі жетекші ой мектебі болды жəне оның əсері тарихшы Мишель Фуконың, психоаналитик Жак Лаканның, əдебиет сыншысы Юлия Кристева мен философ Луи Альтюссердің еңбектерінде көрініс тапты. Ол кезде Фуконың еңбектерінің қатарына мыналар кіретін: «Сөздер мен заттар: гуманитарлық ғылымдардың археологиясы» ( The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences ( Les Mots et les choses, 1966), «Білім археологиясы», ( The Archeology of Knowledge, 1969) , «Дискурс тəртібі» ( The Order of Discourse, 1970). Фуко – əлемді түсіну үшін əртүрлі дəуірлерде қолданылып келе жатқан концептуалды шеңбердегі немесе «эпистемалардағы» тілдің рөліне назар аудартқан маңызды тұлға. Сөздер қолымызға табиғат пен қоғам тəртібін игеруге септігін тигізетін карта ұсынады. Фуко «біздің білім туралы түсінігіміз уақыт өте келе өзгереді, өзгеріске ұшыраған сайын білімдегі тілдің орны да өзгеріп отырады» дегенді айтады. Белгілі бір дəуірде əлем əртүрлі деңгейлер арасындағы салыстыру кеңістігі саналса, одан кейінгі кезеңдерде қайтадан таксономияларға бірігетін жеке-жеке бөліктерге бөлініп кетеді. Фуко ойлары сонымен бірге дискурс жайлы идеяларды дамыту мен дискурсты қалыптастыру тұрғысынан да маңызды. Дискурсивті формация білімнің бір саласына қолданылатын болжамдар мен тілдік тəжірибелердің когеренттік тобын немесе əлеуметтік топтың нанымын құрайды. Бұл оның мінез-құлық түрлеріне қатысты ережелер мен идеалдарды қалыптастыратынын білдіреді. Қазіргі заман ғылымы – дискурсивті формация, өйткені ол ашқан жаңалықтарының санымен жəне білім жиынтығымен, бұған қоса, ғылымның əдісі мен тапқан жаңалығын сипаттайтын кең тараған əрі мойындалған тілдік формалармен ерекшеленеді. Біз феминизм жайлы əңгімеге қарай ойыссақ, сіз енді ойлау тəсілі мен тіл тəжірибесінде қоғамды ерлердің басқаруына деген келісімді мақұлдайтын «патриархат дискурсы» жайлы баяндайтын феминистермен бетпе-бет келесіз. Олар, мұнымен қоса, осы модерн кезеңіне дейін жарық көрген, əдеп жайлы пайдалы кеңес кітаптарындағы əйелді өзін «тəрбиелі» етіпұстауға баулып келген дискурстарды, яғни «пəк, көп сөйлемейтін жəне тілалғыш» ететін дискурстарды сипаттап шығады. Фуконың еңбегі мəдениеттегі көптеген долбарлардың тілдік практикалар арқылы қолдау табатынына назар аудартады. Олар əлемді тану үшін де, оны құру үшін де жалпыға ортақ құрал болады. Құру деп, біз бұл жерде, физикалық шындықтардың дискурстық шындыққа айналуын айтып отырмыз. Мысалы, Құрама Штаттардағы «басымдыққа ие дискурс» – жеке тұлғаның «еркіндігіне» үлкен артықшылық беретін дискурс. Қазіргі кездегі өмірдің физикалық шындығы өте күрделі əдістермен, мысалы, полицейлерге еш себепсіз автомашиналарды тінтуге рұқсат беретін заңнан бастап, жұмыс орнында басқа біреудің бақылауында күнұзақ отыруды талап ететін экономикалық жүйеге дейінгі заңдармен шектелген. Дегенмен осы физикалық һəм институттық шындық, дискурстық тұрғыдан, америкалық лексиконда «еркіндік» ретінде қабылданады. Үстемдік құрған кеңес беруші немесе əдеп үйретуші кітаптардың дискурсы мойындалғанына қарамастан, барлық əйелдер пəктіктен, тұйықтықтан жəне тілалғыштықтан алшақ кетпейтіні секілді, америкалықтардың көпшілігі бұл доминант термин нұсқаған таза еркіндік түріне шектеулі межеде ғана қол жеткізеді. Фуконың бұл жерде анық байқағаны мынау – біз өмір сүріп жатқан əлем тілмен, біліммен жəне қабылдау қабілетіміз арқылы айқындалады. Біз əлемді тілдік айқындау тəсілдері арқылы ретке келтірмеген болсақ, ештеңе де біле алмас едік. Фуко бертінде шыққан еңбегінде дененің əртүрлі дискурсында тарихтың сексуалдықты қалай сипаттайтынын қарастырады («Сексуалдық тарихы» ( History of Sexuality, 1976). Мұнымен қоса, орта ғасырдан бастап қазіргі модерн кезеңіне дейінгі қоғамдық тəртіп жүйелеріндегі режимдердің өзгерісін талдайды («Қадағалау мен жазалау» ( Discipline and Punish, 1975). |