Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| contre tous
( барлығына қарсы ) сөзіндегі contre ( қарсы ) мен tous ( əрбір ) , contremaîtr ( бригадир ) сөзіндегі contre немесе maître ( шебер) сөздері); 13 сонымен қатар оның бөліктерін біртұтас етіп біріктіретін байланыс керек (мысалы, contre tous сөзі бір жағынан contre сөзіне, екінші жағынан tous сөзіне қарама-қарсы немесе contremaître сөзі contre немесе maître сөздеріне қарама-қарсы). Осы сəтте қарсылық туындауы мүмкін. Сөйлем синтагманың кемшіліксіз түрі болып есептеледі. Бірақ бұл тілге емес, сөйлесуге қатысты. Осы себептен синтагма сөйлеуге қатысты бола ма? Меніңше, болмайды. Сөйлеу үйлесімнің еркіндігін сипаттайды, сондықтан «синтагмалардың барлығы бірдей еркін бе?» деп сұрау керек. Бір қарағанда-ақ, сөз тіркестерінің көбі тілге тиісті сияқты көрінеді. Бұлар, біз олардың мағыналы элементтерін анықтап алсақ та, пайдалану кезінде кез келген өзгеріске тыйым салынатын стандартты сөйлемдер (салыстырыңыз: à quoi bon? ( пайдасы не? ) , allons donc! ( сандырақ! ) Бұл аз да болса prendre la mouche ( тез ренжіп қалу ), 14 forcer la main à quelqu’un ( біреуді күштеу ) , rompre une lance (найзаны сындыру ) , 15 немесе avoir mal ( à la tête т.с.с.) ( болу ( бас ауыру т.с.с .), à force de ( soins т.с.с.) ( күш салу ( күтімге т.с.с. ), que vous en semble? ( Бұған қандай қатысыңыз бар? ) , pas n’est besoin de … ( қажеттілігі жоқ... ) т.с.с. мағына немесе синтаксис сияқты ерекшеліктермен сипатталатын сөйлемдер үшін де дұрыс . Мұндай идиомалық өзгерістер ойдан шығарылмайды, олар дəстүрге сай келеді. Сараптауға ыңғайлы болса да, тек қана қолдану нəтижесінде сақталып қалатын, морфологиялық ауыспалылықпен сипатталатын сөздер де бар (салыстырыңыз: difficulté ( қиындық ) facilité ( жеңілдік ) сөзімен қатар т.с.с. жəне mourrai ( Мен ) өлемін ) dormirai ( Мен ) ұйықтаймын ) сөзімен қатар қолданылады). 16 Оған қосымша дəлелдер бар. Тұрақты формаларда қалыптасатын синтагмалық түрлер тілге емес, сөйлеуге қатысты. Расымен де, тілде абстрактілі еш нəрсе болмағандықтан, тілде үлгілердің жеткілікті саны тіркелгенде ғана синтагмалық түрлер туындайды. Сөйлесу барысында indécorable ( əдепсіз ) сияқты сөздер пайда болған кезде оның сыртқы түрі тұрақты түрді білдіреді. Ал ол түр тілге қатысты өзіне ұқсас сөздердің жеткілікті санын еске алу арқылы ғана мүмкін болады ( impardonable ( кешіруге болмайды ), intolérable ( шыдамсыз, infatigable ( шаршамайтын ) т.с.с.). Бұл тұрақты құрылымдар арқылы құрылған сөйлемдер мен сөз топтарына да қатысты. La terre tourne ( жер айналып жатыр ) , que vous dit‐ il? ( ол оған не дейді? ) т.с.с. сөз тіркестері де тілде нақты естеліктерді сақтайтын жалпы түрге сəйкес келеді. Бірақ біз синтагмада ұжымдық пайдалану белгісі болатын лингвистикалық дерек пен сөйлеуге жататын, еркіндіктен тыс тəуелді деректер арасында айқын шекара жоқ екенін түсінуіміз керек. Көп жағдайда бірліктер жиынтығын жіктеу қиын. Өйткені оларды құру барысында екі күш те бірікті, əрі олар мүлде анықталмаған өлшемде бірікті. 3. Ассоциациялық байланыстар Санадағы байланыс ортақ ұқсастықтары бар, терминдерді салыстыруға негізделген топтардан өзге де топ құрады. Терминдерді біріктіретін байланыс табиғатын жақсы түсінгенінің арқасында, сана (ақыл) қанша түрлі байланыс болса, сонша ассоциативті қатарлар құрады. Мысалы, enseignement ( оқу ) , enseigner ( оқыту ) , enseignons ( біз ) оқытамыз ) т.с.с. сөздерде бір элемент, бір түбір бəріне ортақ болып тұр. Бір сөз басқа ортақ элемент, жұрнақтың айналасында пайда болған қатарларда кездесуі мүмкін (салыстырыңыз: enseignement, armement, changement т.с.с.); яки ассоциация таңбаланушы ұғымына ұқсастығы негізінде пайда болуы мүмкін ( enseignement, instruction, apprentissage, éducation т.с.с.); немесе дыбыс бейнесіне ұқсас бейнелерден пайда болады (мысалы, enseignement жəне justement ( дəл ). 17 Мағына мен түрдің қосарлы ұқсастығы кейде тек түрдің не тек мағынаның ұқсастығы болады. Сөз осылармен қандай жолмен болмасын байланысқан нəрселерді тудырады. Синтагма бірден жүйелі қатарлар мен элементтердің тұрақты сандарын ұсынса, ассоциацивті топтағы мүшелер орнықты сандарда да, белгілі бір реттілікте де кездеспейді. Егер біз painful ( ауру ) , delightful ( керемет ) , frightful ( қорқынышты ) т.б. сияқты сөздерді байланыстырсақ, онда жадымызда бар сөздердің санын яки олардың пайда болатын ретін болжап айта алмаймыз. Ерекше сөз шоқжұлдыздың ортасындағы ерекше жарық жұлдыз сияқты; бұл – үйлескен терминдердің анықталмаған сандарының жуықтау нүктесі (төмендегі суретті қараңыз ). Бірақ ассоциативті қатарлардың екі сипатынан, анықталмаған қатар мен анықталмаған саннан тек біріншісін ғана тексеруге болады, ал екіншісін тексеру мүмкін емес. Бұл ассоциацивті топтарға тəн қопармалы ( флективті ) парадигмалар кезінде туындайды. Латынның dominus, dominī, dominō т.с.с. сөздері – ортақ бір элементтің, domin зат есімнің айналасында пайда болған, бірақ enseignement, changement т.с.с. сөздердегідей қатарлары анықталмаған, 18 алайда жағдайлар саны анықталған ассоциациялық топ. Бұған қарама-қарсы: сөздерде бірізділіктің бекітілген реті жоқ əрі филологтер оларды басқаша емес, таза ерікті əрекет арқылы топтастырады; сөйлеушілердің санасында атау септігі ешқашан да септікте бірінші болып тұрмайды һəм терминдердің аталу реті жағдайға байланысты болады. жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|