Әдебиет теориясы. 1-том

Мережковскийдің көзімен қарасақ, заттарды бейнебір өз көзімен көріп
тұрғандай, сол қалпында, өзгермеген толыққанды бейнесінде көрсетеді.
Толстой танысты бейтаныс етіп, біртүрлі, тосындау бейнелейді. Ол
нысанды бірінші рет көріп тұрғандай, ал оқиғаны алғаш рет орын алып
отырғандай етіп сипаттайды. Бір нəрсені суреттеуде оның қалыптасқан
бөліктерін тура атамай, оның орнына басқа бір нысандардың сəйкес
тұстарын атайды. Мысалы, Толстой «Ұят» (
Стыдно
) шығармасында дүре
соғу идеясына былайша «қарсы шығады»: «заң бұзушыны шешіндіріп,
еденге алып соғу керек те, май табанынан жанға бататындай етіп ұру
қажет», содан соң «жалаң бөксесінен шықпырту керек». Одан əрі былай
дейді:
«Неге жазалаудың басқа түрі емес, дəл осы ақылға сыймайтын, жабайы түрі болуы тиіс? Неге
иығына немесе денесінің басқа бір жеріне ине сұғып алмасқа, қолын қысып не аяғын жаншып
ауыртып я болмаса сол сияқты өзгеше жазаламасқа?»
Өрескелдеу мысал келтіргенім үшін кешірім сұраймын, əрине. Алайда
мұны Толстойдың адам санасына əсер ету үшін қолданған бір əдеби əдісі
деуге болады. Жазалау мен оның табиғатын өзгертпей, бейтаныс етіп
сипаттау да басқа түрді ұсынудың амалы. Толстой «таныс затты бейтаныс
ету» (өзгешелеу) əдісін тұрақты қолданады. Мəселен, «Аршынала»
(
Холстомер
) шығармасында оқиға жылқының ойы арқылы беріледі.
Сонымен қатар оқиғаның бізге бейтаныс болуы – оның мазмұнының (адам
тұрғысынан емес) жылқының көзқарасы тұрғысынан жеткізілуінде.
Төменде жылқының жекеменшік институтын қалай қабылдайтыны
бейнеленеді:
«Мен олардың сабау мен христиандық туралы айтқандарын жақсы түсіндім. Бірақ кейіннен
қараңғылыққа тап болдым. «Өзінікі», «өзінің құлыны» дегеннің мағынасы қандай? Осы сөздерден
адамдардың аға жылқышы мен менің арамызда белгілі бір байланыс бар деп ойлайтынын
ұғындым. Сол кезде мен бұл байланыстың мəнін түсінбедім. Кейінірек, мені басқа аттардан бөлек
шығарған соң, мəн-жайға қаныға бастадым. Бірақ сол кездің өзінде мен «біреудің меншігі»
дегеннің мəнін ұға алмадым. «Менің атым» деген сөздер тірі жылқыға, яғни маған қатысты
айтылды, бұл «менің жерім», «менің ауам», «менің суым» деген сөздер тəрізді оғаштау көрінді.
Осы сөздер маған қатты əсер етті. Мен үнемі ол жайлы ойлайтын болдым, ақырында, олардың
жалпы не мағына беретінін адамдармен жан-жақты араласқаннан кейін түсіне бастадым. Мəні
былай екен: өмірде адамдарға іс емес, сөз басшылық етеді. Бұл – жалпы бір нəрсені істеу не
істемеуді жақсы көру мүмкіндігінен гөрі түрлі тақырыптарға қатысты өзара ымыраға келу,
сөздерді қолданып сөйлеу мүмкіндігі; даралап айтсақ, адамдардың түрлі заттарға,
жаратылыстарға, жерге, өзге адамдарға, тіпті жылқыларға қатысты қолданатын «менің» жəне
«менікі» деген сөздер. Олар белгілі бір затқа, өзгелерге де қатысты тек бір адам ғана «менікі» деп
айта алатынына келіседі. Арасындағы келісілген ойынның ережелеріне сəйкес, «менікі» дегенді
барынша көп заттарға меншіктеп айтқан адам, олардың пікірінше, ең бақытты жан болып
саналады.
Мен бұл заттардың қыр-сырын біле бермеймін, бірақ бұл – ақиқат. Көп уақыт бойы мұны өзіме

белгілі бір пайдалы жетістік тұрғысынан түсіндіруге тырыстым, алайда бұл түсініктемені
қабылдай алмадым, себебі бұл – қате түсінік. Мəселен, мені өзінің аты санағандардың көпшілігі
маған аяқ артқан емес, мені мүлде басқа адамдар мінді. Мені бағып-қаққан да олар емес, басқа
жандар. Сонымен бірге арбакеш, мал дəрігері, басқа да сырттағы кісілер маған жылы қабақ
танытқанымен, мені өздерінің жекеменшігі санағандар олай қарамады. Уақыт өте келе, менің
бақылауларымның аясы кеңейгендіктен, «менікі» деген түсінік тек бізге, аттарға ғана қатысты
емес, «меншік құқығы» деп аталатын тар адами түсініктен басқа негізі жоқ ұғым деген ойға
тиянақтадым. Адам «Мынау менің атым» деп айтады, бірақ оны ешқашан мінбейді, тек оның
сыртқы тұрпаты мен күйін ғана ойлап қояды. Мəселен, саудагер «мынау менің дүкенім» немесе
«менің жақсы заттары бар дүкенім» деп айтады, бірақ ешқашан өзінің дүкеніндегі ең жақсы
заттардың арасынан киім алып кимейді.
Жердің бір бөлігін менің жекеменшігім деп атайтын адамдар бар, бірақ оны пайдаға
жаратпайды, тіпті ол жерде серуендемейді де. Кейбір адамдар өзге бір адамдарды сырттай
меншіктейді, бірақ оларды ешқашан көрмейді. Олардың арасындағы жалпы қарым-қатынастар
«қожайындардың» басқаларға əділетсіз қарауына келіп саяды. Əйелдерді менікі немесе менің
«əйелім» деп атайтын адамдар кездеседі, алайда олардың əйелдері басқа еркектермен уақыт
өткізеді. Адамдар осы өмірде жақсылыққа емес, біздікі деп айтуға болатын заттарға ұмтылады.
Бұл – адамдар мен біздің арамыздағы ең басты айырмашылық деген қорытындыға келдім.
Сондықтан мен бізді жоғары етіп көрсететін басқа да заттарды емес, тек осы бір ғана қасиетті
қарастыра келе, біз жалпы тірі жаратылыстар ішінде адамдардан жоғары тұрмыз деп сеніммен
айта аламын. Адамдардың іс-əрекеттеріне, менімен ісі болған адамдарға олардың істері емес,
сөздері басшылық етеді деп түйіндеймін».
Осы оқиғаның соңына қарай бұл жылқы өлтіріледі, алайда осы айтылған
баяндау əдісі өзгерген жоқ:
«Жарық дүниеде жер басып жүрген, өзіне бұйырған ризығы таусылған соң дүние салған
Серпуховскийдің денесі əлдеқайда кейінірек жерленді. Оның терісі де, еті де, сүйегі де кəдеге
асқан жоқ. Жарық дүниені босқа ыстаған тірі аруақ жиырма жыл бойы жұрттың бəріне қандай
масыл болса, енді оның өлігін жерлеу жұртқа тағы да қосымша əурешілік болды. Ол əлдеқашан
ешкімге керек емес-ті, əлдеқашан жұрттың бəріне масыл болатын, бірақ, дегенмен де, өлілерді
қара жердің қойнына жасырушы пенделер осы, кеудесінен шыбын жаны шығысымен-ақ шіри
бастаған, ісінген денеге жақсы мундир мен жақсы етік кигізіп, төрт бұрышында жаңа шашақтары
бар жаңа жақсы табытқа салып, сосын бұл жаңа табытты басқа қорғасын табытқа салып Мəскеуге
апаруды, сөйтіп онда ескі бейіттегі атамзаманғы өліктердің сүйегін бір жағына ысырып тастап,
жаңа мундир мен жылтыраған етік кигізілген осынау іріп-шіріген, құрты құжынаған өлікті нақ
осында көмуді қажет санады». (Н.Сыздықовтың аудармасы. – 
Ред
.)
Сайып келгенде, біз оқиғаның соңында Толстойдың осы əдісті
қолдануының реті жоқ болса да, одан ары жалғастырып отырғанын
көреміз.
«Соғыс жəне бейбітшілік» (

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: