Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Scarlet Letters
) атты романды зерттегенде, ондағы пуританизмнің (Англиядағы XVI–XVII ғасырдағы діни-саяси қозғалыс) не екені адамның ақындық қасиеті туралы əңгіме қозғап, пікір алмасқанда ғана түсінікті, етене таныс бола түседі. Формалистер поэзияға талдау жасағанда оның ауызекі тілден ерекшеленіп тұратын қасиеттеріне мəн береді, жанрда əдеби жəне қарапайым тілдің арасындағы айырмашылық анық байқалады. Егер күнделікті тұрмыста ауызекі тіл өзінің қызмет ету (грамматика) ережелерін ақпаратты жеткізу мақсатында қолданылса, поэтикалық тілде əуезділік (үйлесімді дыбыс), ырғақ, аллитерация, қайталану, ұйқас сияқты көркемдік құралдарға ерекше назар аударылады. Бұл, өз кезегінде ақпаратпен байланыс орнататын қарабайыр тілге қарағанда, мүлде басқа ойды меңзеуге қолданылады. Күн райын бақылаушы: «Пиреней түбегінде жауын-шашын оның орталық бөлігіне ғана түседі», – деп айтуы мүмкін; осы ақпаратты «Испаниядағы жауын, негізінен, жазықтыққа түседі» ( the rain in Spain falls mainly on the plain ) деп қолдану тиімсіз, тым орашолақ көрінеді. Алайда дəл осы құрылымдар поэтиканы ерекше лингвистикалық əрекетке тəуелді етіп, өзіне ғана тəн қызмет ету ережелері бар, лингвистикалық тіл ретінде бөліп көрсетеді. Ол грамматикадан өзге тəжірибелік қызметке бағынбайды. Тəжірибелік сөйлеу тілді барынша ықшамдап, ақпаратқа жылдам əрі жеңіл қол жеткізуге жол ашса, поэтикалық тіл қарапайым сөзге қуат беріп, əсерлендіріп, əрлей түседі. Роман Якобсон айтқандай, «ұйымдастырылған мəжбүрлікке» бағындырады, сөздерді саз балшықша илей отырып, дегеніне көндіріп, қарапайым тілді ауыздықтау арқылы «қалыптасқан поэтикалық сөйлемге» түрлендіреді. Оны ауа райы болжамын баяндайтын нұсқалық сөйлемнен ерекшелейді, яғни поэзияны ауа райына емес, ауа райын поэзияға айналдырады. (Мəселен, «Пиреней түбегіндегі жауын ақ шілтерге айналып, күні бойы бүркіп тұр» деген секілді. – Ред. ) Формалистер үшін əдебиет өзгермелі нақыштар, қайталанбалы құрылымдар мен қағидаға ұқсас қатынастармен сипатталса да, ол уақыт өткен сайын өзгереді: бір дəуірден екінші дəуірге көшкенде түрленіп, жаңа мазмұнға ие болады. Олар «бұл өзгеріс екі түрлі жолмен жүзеге асады» деп түсіндіреді. Формалистердің пікірінше, əдеби эволюция дегеніміз – қалыптасқан əдеби дəстүрлердің біртіндеп үздіксіз жойылып, туындаған жаңа ережелермен орнын алмастыруы. Сонымен қатар əдеби өзгеріс – əдеби құрылымдардың жеке эволюциясының нəтижесі. Мазмұн/форма айырмашылығының дəстүрлі түсінігі өзгерген кезде, əдебиет те өзгеріске ұшырайды деген ой туындауы мүмкін. Себебі əдебиет бұл саладан тыс жатқан идеялар мен шынайылықтарды белгілі бір формаға түсіреді, оған қоса, оның себебі мен салдарын қалыптастырады. Алайда, формалистердің ойынша, əдеби құралдар бұл салдарды ұзақ күтпей-ақ, толық əдеби негіздерге сүйене отырып, бірте-бірте жеке-дара дамуға да мүмкіндігі бар. Əдебиет əдебиет боп қалу үшін оқиғаны əңгімелеуде таптаурын жолдан қол үзіп, жаңа бір өрнек, өзгеше талпыныс жасау қажет. Өлеңде де бұрын кездеспеген поэзиялық əдіс тауып, кемелдендіріп, ұдайы дамытып, ізденіп отырмаса болмайды. Бұл өзгеріс болашақта шығарма арқауына айналатын, əдебиеттің материалы ретіндегі əлеуметтік əрі тарихи əлемнен тыс, дербес жүреді. Мəселен, Сервантестің «Дон Кихот» ( Don Quixote ) атты сатиралық романы өз заманындағы оқиғаларды баяндауда қолданылатын, басым сипатқа ие болған жазу мəнерін, кезбе серілер туралы шытырман оқиғаларға құрылатын əйгілі романтикалық романдарды келемеждейді. Бұл – сол дəуірдегі немесе Сервантестің өміріндегі өзгерістер нəтижесі емес, дұрысы, белгілі бір əдеби дамудың нəтижесі. Күрделі кейіпкер бейнесі, тың құрылым жаңа əдеби түрдің қалыптасып келе жатқанын білдіреді. Мұны жаңа заман тудырған талап пен қажеттілік десе де болады. Осы антологияда структуралистер қатарынан көрнекті орыс формалисі Роман Якобсонды табуға болады. Себебі осы екі интеллектуалдық, тарихи- əдіснамалық (методологиялық) ағым арасында тығыз байланыс бар. Формалистердің көпшілігі, негізінен, лингвистер болған, ең ықпалдысы – Якобсон. Ол Ресейден 1920 жылдары біржолата кетіп, Чехословакияға аттанады. Сол жерде 1940–1950 жылдары француз структурализміне дем берген лингвистикалық топтың мүшесі болады. 1960 жылдарға дейінгі Францияда айрықша ықпалды саналған структуралистер мен формалист лингвистерді əдіснамалық мүдде ортақтығы біріктірді. Олар мəдениет жалпы тілге тəн заңдылықтар негізінде қалыптасады деген бір түсінік аясында топтасты. 1920 жылдары орыс формалистері Ресейдегі сталиндік билік тарапынан қысымға ұшырағанмен, олардың еңбектері туралы дерек Рене Уэллек, Юлия Кристева мен Цветан Тодоров тəрізді шығысеуропалық эмигранттар арқылы батыстық кеңістікке шықты. Олар француз структурализмімен қатар поэтика, стилистика жəне нарратологиялық зерттеулер тəрізді əдеби сын мектептерін қалыптастыруға қомақты үлес қосты. Ресейдің формалды талдауға деген талпынысын көбінесе орыс формалистері есімдерімен байланыстырады. Бірақ бұған басқа да ойшылдар қосылғанын, олардың алғашқы топпен ғана шектелмегенін білген жөн. Ауыз əдебиетін зерттеуші ғалым Владимир Пропп формалист ретінде де еңбектер жазып, ұлттық ертегілердің құрамдас бөліктеріне (компоненттеріне) қатысты ерекшеліктерді талдады. Ертегілердің кең тынысты ауқымы баяндалу жүйесінің бірізділігімен ерекшеленеді деуге болады. Көптеген ертегілерде оқиға «кейіпкердің сапарға шығуынан» басталып, «кейіпкердің жұмбақ жағдайға тап болуы», «кейіпкердің оқиға барысында сыналуы» деген бірыңғай сарында жалғасын табады. Михаил Бахтин еңбектері əдебиеттің əлеуметтік əрі идеологиялық қырларын қарастыруда формалистер еңбектерінен тарихи тұрғыдан алшақтайды. Алайда роман жанрын өзге əдеби жанрлардан ерекшелейтін формалық ерекшеліктерін сипаттаудағы ғалым ұстанымы олардың көзқарастарымен тоқайласқаны рас. Оның еңбегі тек жанрларды қосу, біріктірумен ғана шектелмейтін бастапқы формалистік міндеттердің молайғанын көрсетті. Сонымен бірге Бахтиннің Франсуа Рабле секілді кейбір жазушылардың еңбектеріне де əсер еткенін байқағанындай, карнавал тілі секілді тілдің əдебиеттен тыс қолданылуы да осы міндеттер қатарына кіреді. Егер орыс формалистік қозғалысы ғылыми əрі рационалды болып келсе, екіншісі, «Америкалық жаңа критицизм» формалистік мектебі, ғылымға қарсы əрі өнердің рационалды емес өлшеміне қызықты. Дегенмен екі сыни қозғалыс əдеби тілге, оның күнделікті қолданыстағы тілден ерекшелігіне қатысты бір көзқараста болды. Əрі екі жақ та əдеби зерттеудің нысаны əдеби мəтіндер болуы тиіс деп санады. Ал олардың қалай жұмыс істеуі, əдеби мəтіндердің қызметі авторлардың өмірінен немесе əлеуметтік-тарихи үдерістерден дербес екені анық еді. Əдейі қателесу мен аффективті қателесу ( жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|