-сурет.  Ағзадағы зат алмасуы 149

149
температурасы, ағзаның хал-күйі, тамақтану ерекшеліктері т.б. 
жағдайлар əсер етеді.
1. Пластикалық алмасу – ағзаға тəн күрделі заттардың (құ-
рылыс заттары, ферменттер, гормондар) пайда болуын қамтамасыз 
ететін химиялық реакциялар жиынтығы.
2. Функционалды алмасу – тіршілікке қажетті мүшелердің 
қызметін қамтамасыз ететін реакциялардың жиынтығы. Мыса-
лы, бұлшық еттің жиырылуын, жүректің, бауырдың, өкпенің, т.б. 
жұмысының қызметі.
3. Ағзадағы қуат алмасуы – көмірсулар, майлар жəне белоктар 
ыдыраған кезде бөлінген қуаттың макроэргті қосылысы АТФ-
ның қайта түзілуін қамтамасыз ететін реакциялар жиынтығы. Ал 
АТФ-ның ыдырауынан бөлінген қуат пластикалық жəне функци-
оналды алмасуларды қамтамасыз етеді.
6.1. Энергия алмасуы
Энергия алмасуды жануарлар ағзасындағы энергияның айна-
луы деп қарастыруға болады. Энергияның алмасу механизмдерін 
зерттейтін ғылым биоэнергетика деп аталады. Бұл ғылымның да-
муына Энгельгард, М. Н. Любимова, Белицер, Скулачев (СССР), 
Чанс (АҚШ), Митчелл (Англия), Мейергоф (Германия) атты 
ғалымдар үлкен үлес қосты.
Биосферадағы энергия ағымын мынадай түрде көрсетуге бо-
лады (18-сурет):
Барлық жасушалық энергияның алғашқы қайнар көзі - күн 
сəулесі. Жасуша тіршілігіне қажетті энергияны өсімдіктер де, 
жануарлар да фотосинтез өнімдері мен глюкозадан алады. Ақы-
рында күн энергиясы шашырап, қайта пайдалануға болмайтын 
басқа формаға ауысады.
Жер бетіндегі тірі ағзалар ішінде, ең алдымен, күн энергия-
сын пайдаланатындар - жасыл өсімдіктер (автотрофты ағзалар). 
Өсімдіктер күн энергиясының қабылдағыштары. Олар күн энер-
гиясының тек 0,02% ғана сіңіре алады. Сол энергияның есебі-
нен органикалық заттарды синтездейді. Өз кезегінде өсім діктер 
гетеротрофты ағзалар үшін бірден бір энергия көзі болып та-
былады. Жасыл өсімдіктер күн энергиясын пайдалану арқылы 

150
су мен көмірқышқыл газынан глюкозаны синтездейді. Бұл про-
цесс фотосинтез деп аталады. Демек фотосинтез кезінде күн 
сəулесі энергиясы химиялық қосылыстардың энергиясына айна-
лады. Фотосинтез реакциясын мынадай теңдеумен көрсетуге бо-
лады:
2847 кДж/моль
6H
2
O + 6CO
2 
C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
Күн сəулесі энергиясын өсімдік жапырағындағы хлоро-
филл молекуласы сіңіріп алып, оны түрлі синтез процестеріне 
жұмсайды. Нəтижесінде, энергияға бай органикалық қосылыстар 
(қоректік заттар) түзіледі. Бұл қоректік заттар гетеротрофтардың 
тіршілігін қамтамасыз етеді.
Гетеротрофты ағза көмірсулар мен тағы басқа тағамдардан 
жиналған энергияны өз қажетіне қалай жаратады? Глюкозаның 
бір молекуласы оттегі қатысында жанғанда судың алты мо-
лекуласы, көмір қышқыл газының алты молекуласы түзіліп, 

жүктеу/скачать 1,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: