Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы
бастама (присказка) мен аяқтамалар
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
фольклор
| бастама
(присказка) мен аяқтамалар (концовка) бар. Бұл сөйлемдер ертегіде баяндалатын оқиғалардың ерекше елде, ғажайыпты жерде болатынын ескертіп, ертегіні алдынан да, артынан да тиектеп тұрады. Олардың мазмұны күлкілі болып келеді. Ойымыз дәлелді болу үшін бір-екі мысал келтірейік. Орыстардың «Звериное молоко» атты ертегісінің бір варианты былай басталады: «Екі шаруа өмір сүріпті. Бірі – Антон, екіншісі – Агафон. «Ей, достым! Бізге қарай бір жаман бұлт келе жатыр», – депті де, Антон жапырақша дірілдепті. – «Е, несі жаман!» – «Ой, бұршақ жауады, астықты құртады!» – «Қайдағы бұршақ! Жаңбыр жауады!» – «Жоқ, бұршақ!» – «Жоқ, жаңбыр!». – «Сен сияқты ақымақпен сөйлескім де келмейді!» – депті де, Антон көршісін жұдырықпен түйіп жіберіпті. Бұршақ та жоқ, жаңбыр да жоқ, тек олардың тұмсығы мен құлақтарынан қан саулап ағыпты. Бұл әлі ертегі емес, бұл присказка; ертегі алда – ертең түстен кейін, жұмсақ нан жеген соң болады. Бір мұжық болыпты, оның екі ұлы, бір қызы болыпты: бір ұлы есті, екіншісі – есер болған көрінеді, үлкен ұлы үйленіпті» [1]. (Аударма біздікі.- С.Қ.) 106 Міне, бір ертегіде екі бастама бар. Алғашқысы – присказка, екіншісі – зачин деп аталды. Присказка ертектің мазмұнына ешқандай қатыссыз, онда әдемі ұйқастырылған күлкілі жәйт әңгімеленеді. Ол ертекке кіріспе рөлін атқарып тұр. Сондықтан бұдан былай «присказканы» біз «кіріспе» деп атаймыз. Ал, зачин ертектің оқиғасына тікелей қатысты, онда кейіпкер туралы, оның мекен-тұрағы, балалары, хал-жағдайы жайлы мәлімет беріледі. Біз «зачинді» бұдан былай «бастама» дейміз. Ал, түркі халықтарының ертегісінде осындай кіріспе мен бастаманың қатар келуі бар ма? Бар, бірақ ол көп емес және барлық түркі елдерінің ертегісінде кездесе бермейді. Мәселен, түрік, әзірбайжан, өзбек, татар халықтарының ертегісінде жоғарыда айтылған кіріспе мен бастаманың қатар келуі байқалады. Екі-үш мысал келтірейік: Түрік ертегісінің кіріспесі мен бастамасы: «Кaş kara, kirpik kara, ağzında diş incidir: geldi girdi ruzi – Kasım, dāları kış incidir, kötü arkadaşlan yola gitme, yolda seni incidir; arifin her bir kelamı tende canı incidir; cahilin her bir kalamı lal-i mercan incidir. Benim yüküm cevahir dir, yıkmam boncuk yanına, sarraf olmayan ne bilir zann eder-ki her taş incidir. Kaşım kaşık-tır, yālı pilava açik-tir, yahnı görse kırıtır, dolmayı görse sırıtır, hoşafı görse ayılır, zerdeyi görse bayılır. Yemak yedik doyamadık, daha getir dayamedik, in allahi şakirin, duası bu-dur fakirin, ormandaki bekirin. Koynuna bir Fatmacık. karga karısı, sansaan arası, kırlangıç yuvası, budur fakir yiydin duası. Evvel zemanda padişahın dokuz kızı varmış» [2]. Түрік ертегісінде мұндай ұйқастырылып, ертегі оқиғаларына қатыссыз айтылатын ұзақ кіріспені «текерлеме» деп атайды [3]. Осы текерлеме типтес кіріспе әзірбайжан ертегісіне де тән: «Бади-бади кирифтар, һамам-һамам ичиндә, хәлбир саман ичиндә, дәва дәлләклик еләр, коһмә һамам ичиндә. Гарышга шыллаг атды, дәвәнин гычы сынды. Һамамчынын тасы jох. Орда бир тазы көрдүм, онун да халтасы jох. Күнләрин бир күнүндә, Мәммәднәсир тининдә , коj имамын беліндә, бири jохуду, аллаһдан башга һеч ким jохуду. Мән чок шилашы jемишәм, һеч белә jалан демәмишәм. Кимдән сизә деjим, әjjам гәдимдә бир кечәл варыды. Бу кечәлин дә бир анасы варыды» [4]. Өзбек ертегісіндегі кіріспе мен бастама былай айтылады: жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|