ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ПЕРЕВОД ПОЭТИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ И ЕГО СПЕЦИФИКА

Абай атындагы Қаз¥ПУ~дың ХАБЛРИІҺІСЫ, "Филология гылымдары” сериясы, № 3 (33), 2010ж. 
 
 
временное расстояние между собой и текстом, с тем, чтобы вывести его на более высокий культурный 
уровень» [3, 297]. 
Если  сопоставить  несколько  английских  переводах  лирики  О.  Мандельштама,  то  можно  выявить 
разницу в переводческих принципах. 
Мандельштам. На 
бледно-голубой эмали, 
Какая мыслима в апреле, 
Березы ветви подымали И незаметно 
вечерело. 
Donald Davie April 
- blue enemal Pale 
And inconspicuous 
A birch-tree hammocks in the evening sky. 
David Campbell Only in April is 
such a sky Conceivable, of blue a light 
Enamelling; and imperceptibly The birch 
boughs lift and alter into twilight. 
Т. Казакова отмечает, что перевод   Дэвида Кемпбелла  «в лексико-грамматическом отношении почти 
буквально  следует  оригиналу,  сохраняя  словесную  структуру  образа,  и  даже  воспроизводит  некое  подобие 
ямбического  размера,  Но  шаткое  и  довольно  неуклюжее  ритмометрическое  построение  па  основе 
четырехстопного ямба, притом с перебоями и слабыми рифмами, производит отрицательное  впечатление па 
читателя  -  тем  самым  значительная  часть  эмоционально-экспрессивной  информации  либо  Пропадает,  либо 
искажается в восприятии получателя Переводного текста» [4, 274]. 
В  переводе  Дональда  Дэви  исследовательница  справедливо  обнаруживает  «плавность  исходной 
формы»,  которая  «уступает  место  произвольности  свободного  стиха:  интонация  становится  отрывистой,  а 
сами смысловые компоненты текста организуются по иному. В частности, по законам свободного стиха, слова 
"pale”  и  “inconspicuous",  выделенные  в  самостоятельные  строки  каждое,  приобретают  особый  вес, 
превращаясь  едва  ли  ей  в  главные  признаки  поэтического  образа,  тогда  как  основным  акцентом 
оригинального  текста  является  слияние  времени  и  пространства  -  космический  образ!  -  в  едва  заметном 
движении; «вечерело». Это авторское слово, поставленное в сильную позицию рифмы, да еще завершающее 
строфу,  просто  пропало  из  перевода,  и  его  заменил  совершенно  иной  образ  "hammocks  in  the  evcing  sky" 
(«лениво  покачивается  на  фоне  вечернего  неба»).  Стихотворение  не  просто  утратило  мерность  как 
отличительный признак формы, оно утратило логику поэтической мысли; хотя сам по себе английский текст 
может восприниматься как очаровательная, незатейливая миниатюра в стиле верлибра, о поэтической мысли 
Мандельштама он сообщает' весьма мало» [4, 274]. 
Помимо  метра  и  рифмы,  поэтический  текст  характеризуется  аллитерациями,  ассонансами, 
использование которых составляют индивидуальный авторский стиль. 
При  этом  отдельные  звуки  языка  могут  вызывать  определенные  ассоциации,  связанные  с  цветом, 
теплом,  или  рождать  определенные  психологические  эмоции  (беспокойство,  страх,  умиротворение,  чувство 
одиночества или, напротив, уюта и защищенности). 
Поэтому даже па подсознательном уровне одни тексты «кажутся нам благозвучными, а другие - нет» 
[1, 419]. 
Проблема поэтического перевода вызвана спецификой поэтического текста, Образная основа которого 
теснейшим образом связана «с породившей этот текст культурой и особенностями строения языка» [1,419]. 
Текст - это всегда знаковая система, а информационная ценность знака зависит «от ею ассоциативной 
мощности, т.е. способности порождать в речевой памяти получателя наиболее ассоциативное поле смыслов». 
Это  наиболее  ярко  обнаруживается  при  переводе  так  называемых  «темных  мест»,  которые  информативно  и 
ассоциативно неоднозначны [4, 62]. 
Переводчики  часто  либо  опускают  эти  места,  либо  уравнивают  в  информационный  ценности  с 
другими знаками. 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», К° 3 (33), 2010 г. 
 
 
Т. Казакова, исследуя «все предикаты» и «темные места» шекспировского сонета 73 и его переводы, 
выполненные  Пастернаком,  Маршаком  и  Ивановским,  закономерно  приходит  к  выводу,  что  в  «сумме  они 
составляют следующий ряд: «свиданья» - «сердца» - «любовь» - «то» [4, 41]. 
Нетрудно видеть градацию, в которой самым «темным» является предикат «то» в переводе 
С.Л.Степанова,  а  самым  простым  -  «свидания»  в  переводе  Пастернака.  И  эго  совершенно  не  случайно, 
поскольку именно С.А. Степанов глубже всех погрузился в мир Шекспира, выдвинув собственную гипотезу 
об авторстве  и истинной хронологии сонетов,  а  потому иначе  оценил их язык и в  данном случае предпочел 
воспроизвести шекспировский знак, не опрометчивая, т.е. не упрощая его: "that” - «то» [4, 63]. 
Shakespeare 
This thou perceivest, which makes thy love more strong 
Пастернак и 
это  видя,  помни:  нет  цены 
Свиданьям,  дни  которых 
сочтены. 
Маршак 
Ты видишь все. Но близостью конца Теснее наши 
связаны сердца. 
Ивановский, но вижу 
я, ты любишь тем сильней, 
Чем меньше у любви осталось дней. 
Степанов Ты видишь 
все, и все ты понимаешь и любишь 
крепче то, что потеряешь. 
Анализируя  сонет  66  В.  Шекспира  и  несколько  известных  его  переводов  Пастернака,  Маршака  и 
Петрова, '['.Казакова обнаруживает интересные «контекстуальные» синонимы по отношению к оригиналу. 
Shakespeare 
Tired  with  all  there 
For  restful  death  1 
cry 
Пастернак измучаясь 
всем, Я умереть хочу. 
Маршак 
Зову я смерть. Мне видеть невтерпеж. 
Петров 
Обрыло все. Я только смерти жду. 
Т.Л. Казакова справедливо отмечает, что «в принципе слова «измучась», «невтерпеж» и «обрыло» не 
являются языковыми синонимами, но в определенном контексте «становятся синонимами концептуальными, 
но отношению к исходному слову “tired” с учетом определенных стилистических различий» [4, 57]. 
А.Залевская,  рассуждая  о  природе  текста,  определяет  его  как  «сложнейший,  обусловленный 
требованием  языка,  культуры  и  личного  опыта  диалоговый  комплекс»  [5,  200].  То  есть,  переводной  текст 
может  восприниматься  как  диалогический,  в  том  смысле,  что  переводчик  может  «обнаружить  желание  и 
возможности  вступить  с  «телом»  исходного  текста  в  содержательный  диалог»,  строя  ассоциативный  ряд, 
воссоздающий целостную художественную картину, способную дойти до иноязычного читателя [5, 60]. 
'1'.  Казакова  подчеркивает,  что  соотношение  «значение  -  смысл»  особенно  отчетливо  проявляется  в 
художественном  тексте  в  условиях  перевода.  Восприятие  и  понимание  смысла  текста  рассматривается  в 
разных  аспектах...  Извлечение  смысла  можно  рассматривать  как  взаимодействие  языкового  значения  и 
отношения автора (или) и получателя к объекту высказывания» [4. 226]. 
Исходя  из  вышесказанного,  смысловая  позиция  переводчика  есть  «определяемая  опытом  и  речевой 
памятью  система  взаимодействия  ассоциативных  гнезд  опорных  языковых,  элементов  исходного  и 
переводного текстов [4, 227]. 
Например,  в  переводах  13.  Топоркова  и  А.  Казановского  стихотворения  Роберта  Фронта  “Desert 
Places” словосочетание «пустынное место» и заложенный в нем смысловой заряд передан разными способами. 
 

Абай атындагы КаіҮПУ-дың Х/ІБАРШЫСЫ, “Филология гылымдары” сериясы, № 3 (70), 2010 ж. 
 
 
‘‘They cannot scare me with iheir empy spaces 
Between Stars - on stars where no human race 
is 
I
 
have it in me so much nearer home To scare 
myself with my own desert place”. 
В. Топоров «Пространства» 
«Поэтому пугаете напрасно Тем, что миры 
бессмертны и безгласны и небеса мертвы. 
Здесь, за дверьми Пространства столь же 
пусты и ужасны.» 
А. Казановский «П
УСТЫНИ
» 
«Мне не страшны ни звезд холодный свет. 
Ни пустота безжизненных планет во мне 
самом такие есть пустыни, 
Что ничего страшнее в мире нет.» 
Сопоставляя  эти  переводы,  Г  Казакова  обнаруживает,  что  «вариант  «Пустыни»  в  переводе  А. 
Казановского сопровождается предпочтениями, а пользу более предметных соответствий, тогда как вариант 
«Пространства»  в  переводе  В.  Топоркова  сопровождается  предпочтениями  более  обобщенной  лексики»  [4, 
225]. 
Таким  образом,  «художественное  произведение  допускает  различные  степени  глубины  прочтения; 
можно  прочитать  его  поверхностно,  выделяя  из  него  лишь  слова,  фразы...  а  можно  выделить  скрытый 
подтекст.  Способность  переводчика  к  прочтению,  интерпретации  художественного  текста  зависит  от 
особенностей его мышления, связанных с психологическим складом его личности и жизненным опытом» [7, 
98]. 
Американские  психологи  П.  Соловей  и  Дж.  Мейером  называли  эту  особенность  переводчика 
«эмоциональным интеллектом», основа которого  -  самосознание  и  умение  моделировать  чужую жизненную 
ситуацию  как  свою  собственную.  В  сознании  переводчика  сталкиваются  образно-смысловые  возможности 
двух языков, и происходит перевоплощение текста на одном языке в текст на я шоке другом. 
Библиографический указатель 
1.
 
Эткинд Е.Г. Поэзия и перевод /Е. Эткинд. - M.-JL: Сов. писатель, 1963. - 207 с. 
2.
 
Сдобников В.В. и др. Проблемы общей теории перевода / В.В. Сдобников и др. - М.: Восток - Запад, 
2006. - 443 с. 
3.
 
Караваева  Т.А.  и  др.  Нестандартная  лексика  в  оригинале  и  переводе  англоязычных  текстов 
различных  жанров  /  Т.А.  Караваева  и  др.  //  Интерпретация  художественного  текста  при  переводе.  - 
Воронеж, 1988. - С. 190-196. 
4.
 
Казакова Т.А. Художественный перевод / Т.А. Казакова. • • 2006. - 530 с. 
5.
 
Зачевская А.А. Текст и его понимание /А.А. Залевская. - Тверь: ТГУ, 2401. - 397 с. 
6.
 
Оболенская  ЮЛ.  Художественный  перевод  и  межкультурная  коммуникация  / 
Ю.Л.Оболенская. 
-
 
М.. Высшая школа, 2006. - 332 с. 
7.
 
ЛурияА.Р. Основные проблемы нейролингвистики/А.Р. Лурия - М.: Наука, 1975. - 373 с. 
Түйін 
Мақалада  поэтикалық  мәтіндердің  көркем  аударманың  мүмкіншілігі  қарастырылған,  ағылшын  және 
орыс  өлеңдерінін  құралымы,  ырғағы  мен  үндесуінің  айырмашылықтары  мен  мүмкіншілігі  айқындалады. 
Казакова, Пастернак жоне басқа авторлар жасаған Шекспир лирикасының аудармалары салыстырылады. 
Summary 
The them of this article is imagery in translation of poetry. It observes differences between structure, rhythm 
imd sounds of pussian and English verse, trying to make comparing Shakespeare's imagery translatings of Kazakova, 
Pasternak and Stepanov; investigation of part of dialogue may for reader perception.

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические пауки», Ле 3 (33), 2010 г. 
 
 
   
   
70
 
 
 
 
 
 
 
КӨРҰҒЛЫНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛГАСЫ  
Ахмет Аляз — 
Халықаралық  Қазақстан-ZAMAN газетінің бас директоры 
Фольклортанушылар  Көрұғлы  дастаны  мен  хикаяларында  үлықгалған  басты  кейіпкер  Көрұглының 
қиялдан туган қаһарман емес, мемлекетке қарсы шықкан бас бүзарлардың омірінен үзінді екенін айтқанымен, 
оның  тарихи  маңызы  да  жоқ  екненіп  алға  тартады.  Пертеп  Найли  Боратав  Анадолыдагы  Көрұглының 
жырлаушылар  Осман  дәуірінің  XVI-XV11  гасырлардағы  Желал  көтерліетері  суреттелгенін  тілге  тиек  етеді. 
Көрұглыныц не себептен пайда болганы  хақында нақты тұжырым жасаудың мүмкін емсс екеніндігі туралы: 
«Бәлкім  кундердің  күнінде  Көрұглының  шын  мэнінде  тарихи  түлга  болғандыгына  деректер  табылып  қалар. 
Табыла қалған күнде де иәлендей жаңалығы бола қояды деу қиын. Дегенмен, ең азында Көрұғлынын ортагы 
шыгуына  қатысты  мэліметке  қанық  болатын  едік.  Көрұглыныц  өмірі,  жоғарыда  айтқанымдай  шын  монінде 
халықтың дастаны  сксні мәлім болатын еді. Жалгіы,  Көруғлының кісілік болмысына сәйкес келетін ол өмір 
сүрген  уақыггагы жалпы оқиғапар оның атыиа  гаңылып, бұл  удеріс  әлі  жалгасын  тауыіт  келеді» [I, 229-235 
66.] дейді. 
Бешир  Әйбазоұлуда  «Халык  поэзиясымдағы  тар  их»  дегеи  шыгармаеыида  жогарыдагы  көзқарасты 
тірілте  түсетін  мынадай  пікір  білдіреді:  «Корүглы  бір  миф,  бір  символ.  Халықтың  әділетсіздік  пен 
зұлымдыққа  қарсы  күресін  дәйектегең,  тіпті,  эпсана  мен  хикаялардың  абстрактілігі  артқан  шақта,  яғни, 
шарасыз  һэм  дәрменсіз  жагдайдан  ерліктің  альш  шығатынын  эйгілеген  фольклорлық  есксрткіш.  Әрбір 
дэуІрдің дүрсілі осындай өзініц алып тулгаларын шыгарып отырсан» [2, 53 б.]. 
Атақты  түрколог,  профессор  Георге  Думсзилдің  кәзқарастарына  талдау  жасаған  әдебиет  сыншысы 
Аибазогулу: «Б.э. бүрын Геродот жсткізген деректердегі Искитлер мсн олар соқыр еткен тутқындар арасында 
болған  согысга  осындай  мотив  кездсседі  дей  келе,  Керүғлының  Анадолы  тарихына  қатыстылыгы  хақында 
былай  дейді:  «XVI  ғасырдан  бері  түрленіп  жырланып  келе  жатқаи  Көрұғлы  апсаиасы  Болу  аймағында 
бұ.зақылық  жасаган  бір  желал  котеріліешісінін,  түлғасы  негізге  алынып,  жаңа  бір  кейіпкер  жырға  арқау 
болды. Аты Рушен, лақабы Корұглы. Әкесінің жанарын Болудың бегі агызып жібергені үглін осы ат берілген 
бе? Жоқ әлде Рушен, Корүглы мифінің кеңіпен таралганынан немесе аңыз эсерінен солай болған ба дәл кесіп 
айту қиыи. Қолымыздағы деректер эзірше осылай дегі қорьпуымызға ғана мүмкіндік беріп отыр» [2, 53 6.]. 
Анадолы  нұсқаларындағы  иегізгі  мотив  Көрұғлының  Болу  бияеушісіне  қарсы  келіп,  қарақшылық 
жасағанын  негізге  алган  зерттеугиілердің  бірі  Южел  Өзкай  еді.  Көрүғлыныц  тарихи  тұлга  және  дастандагы 
Көрұғлы прототнпіпің негізіндегі желал Көрұғлы екені жөнінде былай дейді: «Ьолудагы Желал котерілістері 
турасыида  айтатын  болсақ,  Көрұғлының  желал  жетекшісі  екенін  аңғарамыз.  Тарихи  деректерде  Желал 
котерілісшісі  атанган  Коруғлы  нсгізінде  әділетсіздікке  қарсы  күресуші.  япіи,  езінің  айналасындагы 
адамдармен бірге Болу билеушісіііс қарсы соғысқандықтан, халықтың сүйіктісіне айпалган. Сөйтіп, Көрұглы 
туралы  даетандар  дүниеге  келген.  Корұглы  (азан  шақырып  қойі*аи  аты  Рушен  немесе  Рушен  алп)  Серб 
еогысында падишахқа орасан зор найда келтірді. Кейін Болу билеушісіне қарсы көтеріліс ұйымдастыруымен 
халыққа кеңіпен танымал болды» [3, 67-70 бб.]. 
Көрұғлы  дастанының  Орта  Азия  ііұсқаларын  салыстыра  отырып,  зерттеу  жүргізгён  Дурсун 
Иылдырым Корүғлының желал котерілістеріне қатысқанына келіспейтін пікір білдіреді. Оның көзь;арасынша, 
Кәрұклы  Орта  Азия  нұсқаларының  прототипі.  Дурсун  Иылдырым  Пертеп  Найлының  пікіріне  қарсы  келІп, 
Көруглы  дастаны  Әлемге  Анадолыдан  емес,  Орта  Азия  арқылы  таралған  деп  біледі.  Ол  оз  зерттеуінде  бүл 
жонікде  былай  дейді:  «Бізге  жеткен  деректерге  қараганда  дастандағы  әпсанауи  қаһарман  тұлга  қарапайым 
адам емес, ата-бабаеынан ел билеуші. ханның ұлы болып табылады. Өз халықты вділетгі түрде басқарған және 
қас дүшпандарына  дес  бермеген айлакер билеуші. Дастаиның Орта  Азиядан  Анадолыга таралуында қарама-
қайшы, әрі мазмүндық, әрі жаугершілік доуірдің жэне жаца георграфиялық аймақтың, жанд модсни ортаның 
эсерінсн  трансформацияга  ұшыраган.  Бірақ,  бұл  өзгерістерді  мәтіндердің  негізінде  зерттеп  көрген  болсақ, 
аңі.із-әпсанадағы қаһарман Көрұғлы ханды, жол торыған қарақшы, баукеспе деп атай алмаған болар едік. Ьул 
дәлелдеріміз, ягни, тарихи деректердегі тулгалар мен дастандагы қаһарманды байланыстыру, жаңа дәуірге тән 
оқиғаларды  дастанмен  паралель  қарастыру,  әдсби  тұрғыдан  алсақта  дастандағы  оқиғалармен  мүлде 
қабыспайды f4, 113 б.]. 
Зерттеуші Опер Ягыжы Дурсун Иылдырымға қарсы Көрұғлы жырының элемге Анадолы арқылы 

Абай атындагы ҚаіҮНУ-дың ХАБАРШЫСЫ,
 
“Филология гылымдары ” сериясы, Лг 3 (33), 2010 ж. 
 
 
таралганын айтады. Ол «Корүғлының өмірі жэне өлевдер»» атғы кітабында Көрүғлы хақында: «XVI-
XV11  ғасырларда  омір  сүрген  халықтың  атакты  озаны.  Бірақ,  Корүглы  оз  дәуірінде  бірегей  халық  озаны 
болган емес. Сондай-ақ, Көрұглы жырлаушылардың ийтуымен бүгінге дейін жетіп отырған хапық қаһарманы. 
Жырлаушылар  аркылы  елден  слге,  елкедсн  олксгс,  дәуірден  дзуірге  жеткен  халықтын  квсемі.  Корүғлының 
атағы  мен  жырлары  төрткүл  дүниеге  тарап,  халықтыц  ауыз  эдебиетінде  жуздсген  жылдары  бойы  қаһарман 
ретінде  сомдалып,  ол  туралы  түрлі  хикаялар  бүгінге  күнге  жетіп  отыр.  Ауыздан  ауызға  көшігі 
жырланғалдықтан,  Көрұглыныц  шынайы  бейнесі  грансформацияга  ү.шырап,  оныц  емірінің  іек  бір  парасы 
ғана«Көрұглы дастанында» көрініс береді» [5, 13 6.J. 
Щыққан тсгі әзврбайжандық Баймүхаммед Карриев Көрүғлыны желал көтерілісі дэуірінде өмір сүрді 
дегсн  пікірдің  ғылымда  элі  долелденбегендігін  көрсететін  зергтемесінде,  Көрүглының  Иран  шахтары  мен 
Осман падишахына жоие билеуші.іерге карсы которіліо жасаган тарихи тулка болуы мүчкін екендігін айтады. 
Дастан әуелі Әзербаііжан мен Анадолы өңірінде пайда болып, кейін өзге түркі тектес халықтарға таралғаны 
жөнінде былай дсйді: «Ауылда гұратын халықтың жетекшісі және әділет үшін күресксн Керүғлыиын тарихы 
Оңтүстік Әзербайжанда болғанына қарамастан, ол туралы әңгімелер үлан- гайыр аймаққа таралды. Ауыздан 
ауызга, халықтан халыкқа  кошіп, түркі халықтарында  Көрүклы  хақындагы  эисаналар мен хикаялар  айтатын 
гоптар пайдап  болып, озбек жэне тэжік  халықтары  Көрұглы  дастаны  на  жаңа эпшоттар қосып,  нәтижесінде 
дастанның ансы кеңи түсті [6, б. 11-12]. 
Профессор Метин Екижи  «Түрік дүниесінде Көрүглы» аггы зергтемесінде Көрүғлының Орга  Азияға 
тән  дастан  каһарманы  екенін  алга  тартьш,  оның  шыгу  тегі  туралы  былай  дейді:  «Қайсыбір  всрсияны  алып 
қарагаи  болсақ  та,  Керүглыныц  түріпмен  билсушісініц  үрпағы  скені  белгілі.  Жалиы  түркі  дастандарыныц 
шыгу тегіне назар аударган болсақ, дастан қаһармандарының хан немесс билеушіігін нәсі.пі болып келетіндіг 
і және өз тайпасының мықты болуы үшін сыртқы күштермен, ягни, жаулап алгысы келген дүшпандарга қарсы 
күресіп,  жетістікке  жетксн  түлғалардан  түратынын  көреміз.  Дастандардыц  пайда  болуының  астарыпда  осы 
тектес  күрестер  және  күресу  арқылы  жеңіске  жегкен  қаһармандардың  түлғасыи  моңгілікке  дзріптеушілік 
байқалады [7, 90 6.J. 
Мстин Екижи о.үл зсрттеу жүмысында Әзербайжан мсн Анадолы нүсқалары заманга қарай өзгеріске 
үшырагандығын  алга  тартады.  Халық  арасында  ескірген  һәм  үмытылған  қаһармандарды  жырлаушылар 
жаңаша  түлетіп,  қаһармандарды  жаңа  реңкпен  жырлайтынын,  оган  Қожанасыр  хақындагы  хикаялардың 
дәуірден  доуірге  өтіп,  жаңарып  отырганын  мысалға  алады.  Профессор  Метин  Екнжинің  бүл  пікірінон 
жыриіылардың  жаңа  заманның  қаһармандарын  жырлау  мақеатында  сол  дэуірге  тэн  оқигаларды  ескі 
қаһармандарга телу үрдісін калыптаетырғанын ацгарамыз. Ол бүл пікірін былайша түйіндейді: «Көрүғлының 
характері мен ол басынаьг өткерді дейтін Желал оқигаларына телініп, өзгеріске үшыраған. Осы кезден бастап 
Көрүғлы  нұеқаларында  жаңа  бір  үрдіс  (табака)  қалыптасты.  Анадолыдагы  Желал  көгерілісгері  дэуіріндегі 
табака  деп  аталатып  бүл  жанрда  Корүглы  жырының  Анадолы  сахнасында  жацаша  түлеуіне  эсер  еткен. 
Коиедсн  бері  сыртқы  дұшпандар  мен  зальгм  билеушілерге  карсы  түрік  тайпаларын  қоргаған  Корүғлыны 
жергілікті  оқиғалармен  біте-қаймастырып,  оның  қажыр-қайратын  Анадолыдағы  тарихи  оқиғалармен  тығыз 
қабаттастырып,  Корүглының  жаңа  сүлбасып  жасады.  Ягнн.  бүрыннан  халықтын  ауыз  әдебиетінде  бар 
Корүғлының түлғасын жана дәуір жыршылары заманға қарай оейімдеп, Көрүглы дастшгының аясын дамытып 
отырган. Осылайша өзгерту һэм өркендетушілік бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келеді». 
Профессор, доктор Фикрст Туркмен де Керүғлы нүсқаларын екі топка беліп зертгеу керектігін айтады. 
Ьірінші топқа: Батые Кавказ жэне Анадолы пұсқалары, яғни, Озербайжан, Гүржістан, Анадолы, Ғағауыз жэне 
озгеде  Балкан  нұсқалары,  сондай-ақ,  К.ырым  нүсқалары.  Екінші  топқа;  Шығыс  жэне  Орта  Азия  нүсқалары, 
яғни,  өзбек,  түркімсн,  тәжік,  қарақалпак.  Орта  Азия  арабтары,  Сібір,  'Гобыл  нүскаларын  жатқызады. 
Нүсқалардагы  үқсастықтар  осылайша  топтастыруға  түрткі  бодганын  Көрүглы  туралы  нақты  тарихи 
қүжагтардьщ  жоқ  екендігін  және  оның  шығу  тегі  туралы  нақты  бір  түжырым  жасау  мүмкін  еместігіне 
тоқталады [8, 83-89 бб.]. 
Профессор  Өжал  Огуз  Фикрет  Түркменнің  көзқарасгарын  қүіггап,  эрбір  жырды  өз  денгейінде  және 
Түркі дастаны дэстүрі негізінде бағалау керектігін алға тартады. Бір мәтіпніц контексін иүеқадағы әріліміііе 
қарай  қабылдауға  болмайтыны  туралы:  «Әрбір географиялык аймақтагы  жырланған  дара  пұсқаларды  нақты 
және дүрыс деп қабылдан, қүндылықтар бір нүсқадан келесі нүсқага ауысып отырған деген теориялардаи қол 
үзіп, жаңа және біртүтас бір түжырым қалыптастыру маңызды. Сондықтан, мәтіндердің бәрін тең нүсқа деп 
қарастыру кажет. Тең нүсқа байламын ортаға қойғанымызда, түпнүсқа  
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», К° 3 (33), 2010 г. 
 
 
мэселесі өзінен өзі  жогалады. Осылайша  тек нүсқалардағы ұқсастықтарды  талдаумен Түрік дүниесіне  ортақ 
тақырыптар  табылганда  ғана  мәтіндердегі  өзгешеліктердіц  әлеумсттік  ортаға  бейімделгенін  аңғаруға 
мүмкіндік  аламыз.  Керісінше  тек  бір  әдіс  негізге  алынса,  қаншама  жылдар  бойы  у.рпактан  урпаққа  жетксн 
мотіннің  өздеріне  тән  еместігі,  басқа  бір  нәсіл  тарагіынан  жасалғандыгы  белгілі  болады.  Бундай  біржақты 
ізденістер Түркі дүниесінің біртүтастығын іақымдап, желбуаз түжырым жасауға әсср етуі мүмкін. Тақырыпты 
бүлай іертгеу фольклорга жасалған қиянат» [9, 63 б.] дейді. 
Профессор Өжал Осуз «Көр», «Көрүғлы» мифінің кай уақытта жэие қай жерде ортаға шыққандыгына 
маңыз  аудармайды.  Ягни,  ол  жырдың  кандай  ортага  сай  скеидігін,  дастанга  түр  мен  мазмүнның  қалайша 
берілгепідігіне тоқталып өтеді. Өжал Оғуздың бұл көзқарастары фолькорлық шыгармалардың эстетикаёы мен 
мазмүнын  анықтауда  аса  маңызды.  Ойткені,  орбір  халық  озі  жырлаган  дастаннан  өзінің  болмысын  кермесе, 
онда ешқандай қажеттілікті сезіпбеген болар еді.  Бір қауым бір қаһармапды үлықтап, оған өзінің болмысын 
берген  болса,  демек,  ол  шыгарма  халықтыц  меншігіне  айналды  деген  сөз.  Түркі  халықтарында  кеңінен 
танымал  болтан  Корүғльг  секілді  дастан  жоқ  екені  белгілі.  Осы  тургыдан  алғанда  Түркі  халықтарының 
біртутастыгына озек болатын Көрүглы дастан ын тек бір улттың меншгі деи қарауға болмайды. 
Александр  Щадзко  Оңтүстік  Әзсрбанжандаіы  жырларга  сүйеніп,  Кәруглының  Әзербайжан  жсрінде 
омір сүрген деп біледі.  Оған мынадай пікір білдіреді:  «Біздің жырларымызда каһарман ретіиде жырланатын 
түлғаиыц  бірі  Көруглы.  Ол  туркімсннің  Тука  тайпасынан  шыққан.  Солтүстік  Хоросан  аймағында  XVII 
ғасырдың екінші жартысында емір сүрген. Көрүғлы Кхой (Хой) мен Нрзурум калаларыныц арасында Ираннан 
Түркияға  дейіп  созылып  жатқан  күре  жолда  (жібек  жолы)  керуен  тонан,  ескіше  жьгрлар  шығарып,  атағын 
шығарған адам. Әсілі,  Орта Ачия мсн Дижле азенінен Моуранхарга  дейінгі үлан-ғайыр аймақта өмір сүрген 
көшгіенді  түркімен  тайпаларыныц  басынан  өткергсн  тарихи  окигадар  ортүрлі  жырларға  арқа)  болыгі,  күні 
бүгінге дейін жетіп отыр. Көруғлы өзі омір сүрген ортаның соғыстағы тәлімі зор түлғасы, дэуіріпің дүрсілін 
аузынан  от  шашып  жырлаған  ақиық  ақыны„  ол  салдырган  әсем  Шамлибел  қапасының  орны  қазір 
Әзербайжаниыц Саймас (Шама) еңірінде тур» [10, 3-15 бб.]. 
Ал, түрік халық әдебистінің кошбасшысы М.Фуад Коиірүлы Коруғлыга қатысты Александр Щадзкога 
мүлдс  қарсы  пікір  білдіреді.  Ол  Көрұғлы  дастанын  Коктүрікгер  дәуіріңе  тән  деп  біледі.  «Турік  здебиеті 
гарихы» атты шығармасында Көрүглы дастанын сайын далада дунвегс келген туыяды деп, дастан хақындагы 
пікірін былайша ереді:  «Көктүрік дэуірінде пайда болып, бүгінп күнге жетіп отырі ап екіниті категориядағы 
аңыздардың бірі Көруглы аңызы. Оіыз түріктерінің бір бөлігі Сасаниттердің соңғы дэуірінде «Хорйсан» жэне 
«Мабсрайы Хазер» шөліндс, «Хорезм Астарбад» шскарасында омір сүрген Тукийлердің ел шстіндегі күзетші 
міндетін  атқаргандығы  аңғарылады.  Сэті  соқса  ішкі  Иранга  жорықтар  жасайтын.  717  жылы  Исзид  бин 
Мухаллсб тарапынан жаулап алыпған «Сол» қаласыи Көктүріктердеи шыққан көпігтснді Огыздар түрғызған. 
Корүғлы аңызы да осы тол даладаш «Ирап-Оғыз» арасындағм қанды шайқастардың кврінісі ретінде нсламнан 
бүрын  дүнисге  келген.  Исламды  қабылдаганнан  кейін  Огыздар  Хоросаннан  Иран,  Әзербайжан.  Анадолыға 
қоныстануымен Көрүглы  аңызы  осы онірлсрге  гаралды.  Бүл аңызда жеке дара  бір  билеуші смсс, қағандарға 
бағынышты  шекарадагы  тархашіың  нрандықтарға  қарсы  күресі  негізгі  тақырыгіқа  ретінде  айшықталады. 
Кошпснді түркімендер арқылы, яғни, олардың кейбір боліктері, мысалы, езбектер секілді кейін пмйда болғаи 
саясн  бірлестіктерге  кірумен,  ягни,  озбсктер  мси  қазақтар  арасына  таралган  бүл  аңыз  қанша  ғасырдан  бсрі 
«Мауераи  Хазср»  түркімскдері  Әзірбайжан  жэне  Анадолы  оғыздары  арасында  емір  сүріп  келеді.  Осы 
дәуірлсрдсгі  саяси  жэне  олеуметгік  ортадагы  өзгерістерге  байланысты  Көрүглы  аңызы  трансформациям! 
үшырап, Көрүглы дастанының түрлі нүсқалары пайда болды. Әсірссе, XVI гасырдан бастап суннит фзбектер 
мен  түркімендер  шимттік  ирандықтар  арасында  улттық  мазхап  мәселесіндегі  күрестс  Кәрүглы  аңызы  жаңа 
сюжеттермев  байытылып,  кші  өзгеріске  үшырады.  Кейбір  зерттеушілердің  бүл  жнһатқа  қарап  «Көрүғлы 
Султан» аңызының пайда болуып осы дэуірден бастауы гүбімсн қате пікір. Өйткені. бүл аныз XVI ғасырдан 
бүрын  оғыздардың  көшімен  Әзербайжан  мен  Анадолыға  дсйін  тараған  еді.  Исламның  келуінсн  бүрын 
«Мауери  Хазер»  шөлінсн  «Хорезм  Астрабатқа»  дейінгі  аралықта  бул  аңыздың  пайда  болуына  эскери  және 
саяси факгорлар лсер етті дегең Зоки Валидн '1'оғанның пікірін қолдаи, ацызды Коктүріктер мен Сасаниттер 
арасындағы қақтыгыстпр кезеңіне жатқызған жөн» [11,6. 58-59]. 
Көруғлыныц  тарихи  болмысы  мен  одсби  түлгасыпын  ксскіндслуі  хақында  әз  ойын  білдірген 
профессор  Фуад  Көпірулы  секілді  Көрұғлы  аңызы  Орта  Азияда  пайда  болып,  әлемге  тарады  деп  білетін 
зертгеушілердің бірі Зия Гокалып болыгі табылады. Корүглы хақында жан-жақгы зерттеу жұмысын  
 
 

Абай атьшдагы Қаз¥ПУ-дың ХАЬАРШЫСЫ, “Филология гылымдары " сериясы, Ms 3 (33), 2010 ж. 
 
 
жүргізген  профессор  Метин  Екижи  «Түрік  дүниесінде  Кәрұғлы»  атты  шығармасында  Зия  Гөкалыптың 
Көрүглы  туралы  көзқарастарына  қолдау  білдіреді.  Зия  Гөкалыптын  Көрұғлының  тарихи  бітім  болмысына 
қатысты  пікІрлерін  былайша  тужырымдайды:  «ІЦадзкодан  ксйін  Каруглының  кім  екендігін  зерггегендердің 
бірі Зия Гөкалып болатын. Жаңа Түрік мемлекетін күрү үшін түрік халық мэдсниетінің куидылықтарына бой 
үру  керекгігін  алға  тартқан  Зия  Гөкалып  Түркі  дастандарының  гақырыптары  туралы  жәнс  Корұғльшыц  кім 
болғандыгьша  өз  көзқарасын  білдірген.  Гөкаяыптың  пікіріншс  Коруглы  жырларыныц  қайнар-көзі  гым 
көнеден  бастау  алады.  Керұглының  прототииі  Ғазиауи  Махмуг  болып  санапады.  З.Гөкалынтшң 
пайымдауынша  Анадолының  түкиір-түкпірінде  жырланатын  Керуғлыпың  тарауларындагы  оқиғалар  XI 
ғасырға  тән  оқиғалар  курайды.  Көруғлының  копетеген  дастандарды  жырлагап  эрі  жыршы  әрі  қаһарман 
болгаидьиыи  айтады.  Әсілі,  Гөкалыптыц  бул  қарапайым  көзқарасын  аңғарған  болеақ,  үлкен  тарихи  мән-
мағына жатыр. Ғагшауй мемлекетінің курылған жсріндс Көруғлы дастлнының бүіінгі күпге дейін жырланып 
келе жатқаны белгілі. Әсіресе. Түркімснстан мсн Иран аймағында Керуғлы дастаны пайда болды деуге толық 
нега бар. Бірақ, Ғазнауи Махмуттың Көрүглы дастапыііың гірототиПІ деуге алі дс қажырлы ізеністер қажет» 
[12. 65 б.]. 
Заки  Валнди  Тоған  «Түрік  дастандарыныц  класифнкациясы»  атгы  шыгармасыида  коне  түркі 
дастандарыпдагы кейбір ксйіпкерлердіц кейінгі дастандардың қаһарманы ретінде кескіндслгендігі іурасыида 
мынадай мәліметтерді усынады: 1- Афрасиаф - Алып lip Туцға б.э.б. 025 жылы Мидияда болган соғыстарда 
зулымдықпен  өлтірілген  «Сака»  каһарманымеи  бірлестіруге  болады».  2  «Өгыз  қаганды»  Модемен 
бірлестіруге болады->. 3 - Керұілыны V11-VIII ғасырларда Түркіменстанның Гүржан аймағында өмір сүрген 
Сол түркімеіі бейлерімен байланыетырып көруге болады. Бүл бірлестік кейін Иезид бии Мухеллеб тарапынан 
басып алынды [13, б. 41]. 
Профессор  Жемал  Анадол  «Көшиыгыт  Көруғлы»  атгы  зертгеуінде  Али  Риза  Ялгыниың  өз 
шығармасында кысқаша былай дегенін жеткізеді: «Нлбистан аудаиына қарасты ауылдың оңтүстік шығысында 
3090 метр биіктікте түркімен жайлауындағы Нүрхак тауым мекендейтін оп екі түркімен руыныц бірі Көрүглы 
руы болым табылады». Бірак, зерттеуші бүл руп» Коруглы атауының не үшін берілгендігі жөнінде ешқаңдаЙ 
бір мэлімет көрсетпейді. Ягни, дастандағы қаһраман Коруғлының Көруғлы руымен байланысы бар ма, жоқ па, 
ол жагы айтылмайды. Тек, руга Керуғлының аты берілгеңцігін атап отеді [14, 17 б.]. 
Әсіресе,  профессор  Заки  Валиди  Тоған  оз  зертіеу  жұмыстарында  Кврұғлы  атындағы  ру-тайгта 
атгарының  бар екенін  тілгс тиек еткен. Оның  «Түрік тарихи дорістері» атгы  еңбегінде  Искепдср Муншинің 
«Әлем  арайы  Аббаси»  атіы  шыгармадан  жеткізген  Аушар  жэно  Дулкадир  тайпасы  өз  ішінен  жеті  рута 
бөлінетінін, оның әркайсысында Көр.үғлы атты атапықтың бар екенін атап өтеді. Буп зерттемсде: Аушарлар: 
1. Корүғлы (Хусрев Сүлтан Көруғлы). 2. Араслу (Ширвандағы «Араш» елді мекенімен аттас). 
3.
 
Имирли  (24  Оғұз  тайпасының  ojpeyi).  4.  Шобанүғлы.  5.  Иманлу-Инаплу  (Кәзір  «Иналлу»).  6.  Алплу. 
Дулкадирлер болса: 1. Татлыоғлу. 2. Көруглы. 3. Калкһанжыоглу. 4. Бейтоглу (Бүгін Мараш олкесінде «Бейіт 
Ушаң»),  5.  Хажулу  (Хажылар  Мараш  Дулкадирли  улысындагы  Хажылардан  бір  бәлік).  6.  Шамшалдинулы 
(Геже-Гөкшего  арасындағы  «Шемшиддиноғуллыларлан  бір  бөлік.  атын  Дәда  Коркыт  кітабындагы  «Шор-
Сомсолдинбек» динацтиясы десен  «Үш окты» огыздардан алган). 7. Имур (Мараш Дулкадирлу үлысындағы 
24 Оғыз тайиасының бір тарауы, келесі бір аты «Еймурлы»), Заки ВаЛЙДИ зерттеу жумысының жалғасында 
Аушарлы Түркімен тайпаларының ксйбірінің лақабының Керуглы екенін айта келІп, былай дсйдг. «Аушарлы 
Көрүглы  руы  1576  жылы  кайтыс  болган  Иран  шахы  I  Гахмасп  дәуірінде  омір  сүрген.  Осы  Иран  шахыла 
багыпышты Әмір Арслан Султан, Арашлу, Лапа султан, Ахмед Мыржа, Сауе әкімі Махмут Султанмен бірге 
1567-68  жылдары  Гилан  жорығына  қатыскап».  Заки  Валиди:  Тоған  зерттеу  жумысының  жалгасында: 
«Анадолыда осы кезевде (1580-1604) Болу,  И  шел жэне  Хасанкейф  өлкелерінде Корүғлы  атты  жол  торыган 
Желал қарақшысы болган» дейді [15, 96 б.]. 
Көруғлы  секілді  халық  қаһармандарының  тек  түркі  хапықтарына  тән  еместігі  айтпаса  да  түсінікті. 
Өзге  халықтардың  да  тарихына  көз  жүгірткен  болеақ,  эрбір  доуірдің  қаһармандары  болғанып  аңғарамыз. 
Олемді  мекен  еткен  қайсыбір  елді  алмаңыз,  халық  зулымдық  пен  езгі  кері  ен  шақта,  озін  азаптан  арашалап 
алатын  адамды  іздейтіні  белгілі.  Агылшын  халқыиың  атақты  қаһармапы  Робнн  Гут  те  халық  жанашыры 
болғаны мәлім. Профессор, доктор Ахмет Һідип Уисал Керуглы мен Робин Гутті салыстыра отырып зерттеген 
ғылыми  еңбегінде  мынадай  қызықты  пікір  білдіерді:  «Керұглы  секілді  Робин  Гут  те  орманда  өмір  сүріп, 
әділетсіздік  пен  зүлымдыққа  қарсы  келіп,  мемлекетке  мойынсунбаған  халықтың  қаһарманы.  Робин  Гут  те 
Көруглы секілді текті һәм жаны жомарт адам болған. Корү.ғлы Шамлибелде емір сүрсе. 
Робин  Гут  Англияның  орта  жачыгыпдагм  Ноттишам  аудамындагы  Шерббуд  орманында  немесе 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», К° 3 (33), 2010 г. 
 
 
Юоркширедегі Варнсдале деген жерде өзі тәрізді мсмлекетке мойынсұнбаган адамдармен бірге омір сүрген, 
Робин  Гут  те  Коруглы  секілді  ішімдік  пеа  көңіл  кетергенді  үнататын.  Қару-жаракты  жақсы  қопданатын. 
Дұшпандарын жер қаптырып кетуге ете шебер-тін. Корүглы мен Робин Гуттің бұдан озге ұқсастықтары бар. 
Айталық әйелдерге күрмет, турашыл, сыпаны жэне әзілқой. [16, б. 91]. 
/. Пертеп Найли Боратав. Фольклор бе Едебиат. - Ыстапбул: Адам иайынлары, 1983. 
2.
 
Бешир Әйбазоұлуда. «Хачық поозиясындаш тарцх». Өтукен нечрият. -. ҺІстанбул, 1991. 
3.
 
Южел  Өзкаіі.  Кврүгяыныц  тарихи  шахсиети.  Көрүглы  семинер  бтдирилери.  Култур  бе  Туризм 
баканлыгы. мшши фольклор араштрма дайреси иайынлары. №47.  Семинер Конгре бичдирилери дизиси. Ml5. 
Башбаканлк басым еби. Анкара 1983. 67-70 ss. 
4.
 
Дурсун Иычдырым, Кәрүглы дастанының Орта Азия рубаяттары. Коруглы семинер билдирилери. 
Култур  бе  Туризм  бакандьілыш  милли  фольклор  араштрма  дайреси  иайынлары  №47.  Семинер  коигре 
бтдирилери дизиси, №15 Башбаканлк басым еби. Анкара 1983. 
5.
 
Онер Ятжы, «Кырұглының өмірі жэне өлеңдер», Тун иайынлары 1996. 
6.
 
Карриев Б. Эпические сказание о Короглу и турко—язычных народов. - М., 1968. 
7.
 
Метин Екижи. Түрік дүниесінде Коруглы. Акшаг иайынлары. Башер баспасы. - Анкара, 2004. 
8.
 
Фикрет Туркмен, Кэругльшьщ эзбек жэне армян нусқалары. Коруглы семинери бшдирлери. Култур 
бе  Туризм  баканлыгы  милли  фольклор  араштрма  дайреси  иайынлары  № 4 7 .   Семинер  Конгре  Бшдирлери. 
№15. Башбаканлык басым сои. Анкара. 1983. 
О.М.Өжап  Оеуз.  Фолькорда  пени  ионтемяер  бе  Коруглы.  Болуда  халк  кх’лтуру  бе  Коруглы 
улусларарасы семпозиумы. Абант #ззет Байсал Университета иайынлары. № 10. Бичу 1998. 
10.
 
Щадзко A. Specimens of the Popular Poetru of Persia. - New York: Burl and Frcmkin, 1971. 
11
 
Фуад M. Копірулы. Түрік әдебиепгі гпарихы. Өтукен иайынлары 1981. 
12.
 
Метин Екижи. Турік дүниесінде Коруглы. Акшаг иайынлары. Башер баспасы. - Анкара, 2004. 
13.
 
Заки Валиди Таган. Турік дастаидарыиъщ класификациясы//Атсыз Межмуа. - 1931. - № 3. 
14.
 
Жемал Анадол. Кошиытт Коруглы. "Туркшен китаб еби. - Ыстапбул, 1997. 
15.
 
Заки Валнди Тогаи. «Түрік тарихи дэрістері». 
16.
 
Ахмет  Един  Уисал.  Инглиздерин  Робин  Тут  дестанымен  Коруглы  дестаны  арасындагы  базы 
беизерликлер. Коруглы семинер бшдирлери. Култур 6с Туризм Баканлыгы Мити Фольклор Араштрма Дайреси 
Иайынлары. № 47. Семинер Коигре Бшдирлери Дизиси. № 15. Башбаканлык Басымеби. Анкара. 1983. 
Резюме 
В  данной  статье  анализируется  историческая  личность  и  человеческая  сущность  главного  героя 
дастана  Коруглы.  Автор  рассматривает  варианты  данного  даст  на,  описываемые  в  различных  вариациях  у 
разных тюркских народов, и делает новые выводы. 
Summary 
This  article  analyzes  the  historical  person  and  the  human  essence  of  the  protagonist  dastan  Korugly.  The 
author examines the options of the dastan, described in different variations in different Turkic peoples and make new 
conclusions.

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың ХАБАРШЫСЫ. “Филология гылымдары"сериясы, №3 (33), 2010 ж. 
-  
75
 
 
 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: