'Қарацыз:  Жиро Т.  Политология /   Пер.  с польск.  — Харьков,  2006.  — с.  371-372

билеуші  элита  кө б ін е -кө п   кәсіб и  дайындығы  бар,  каж етті  баскару 

тәжірибесін иеленген адамдардан тұратын болса,  егероны жоғары іскерлік 

пен моральдык сапалары ерекшелейтін болса,  өзі түракты түрде коғамның 

әр түрлі жіктерінің аса дарынды өкілдерімен толығып отыратын болса,  онда 

мүндай саяси элитанын, қоғамдағы кө п ш іл іктін  мүддесі үш ін күрделі саяси 

үрдістерді  тиімді  баскаруға  м үм кінш ілігі  болады.  Сонымен  катар  элита 

қызметінің тұрақтылығы мен нәтижелігі билеуші ж ік т ін  іш кі жэне сырткы 

саясатта ұлттык мүддені  анықтүсінуге,  оны  білдіруге,  әр түрлі  қоғамдык 

жіктермен және топтармен байланыстың кажеттігін мойындауға қабілетті 

болуы маңызды шарт.

Саяси элита кызметініңтұраксыздығы,  әлсіздігі жәнетиімсіздігі көбіне 

он ы ң   к ә с іб и л іг ін ің   ж е т к іл ік с із д іг ін е н , 

м о р а л ь д ы к-э ти ка л ы к 

көрсеткіш терінің  төмендігінен,  артык  түйыкталудан,  коғамнын  өзге 

бөліктерінен  алыстауға  тырысуынан,  ұлттык-мемлекеттік  мүдделерді 

түсінбеуден немесе ж о кка шығарудан туындайды. Ерте ме,  кеш ne мұндай 

элита  е з ін ін   орны н  әлдекайда  жоғары   сапаларын  корсетіп  ж үрген 

контрэлитаға береді.

Сайып  келгенде,  казіргі  коғам  саяси  элиталарды  калыптастыру  мен 

алмастыру  үрдісінде  ашык  жэне  жабык жүйелерді  үйлестіру  колайлы  да 

тиімді болып саналады. Бұл үрдіс әр елде озінше сипатталады.

Мысалы,/  казіргі  Казакстаннын  саяси  элитасын  калыптастыру  мен 

алмастырудың  езгеш елігі  оны ң  өтпелі  кезеңді  басынан  кеш ірум ен 

байланысты.  Ө зінің басым  копш ілігі  жағынан  ол бүрынғы  кенес,  партия, 

мемлекет номенклатурасында тұрғандардын есебінен  калыптасты.  Өзінін 

жеке  басының  мүддесін  бәрінен  жоғары   ко йға н  Кеңес  О дағынын 

номеңклатурасытүп-тамырымен шіріп,  социализмнің,  озелініңжәне одан 

тыс жерлердінтағдырларына немқүрайлы карады және өз халкын барынша 

сендіріп келген барлықидеялар мен мақсаттарды әдеттен тыс оп-оңай сатып 

жіберді. Оның екі жүзділігі мен жәдігойлігіне бүдан артыкқандай дәлелдер 

кажет?!  /

КСРО -ның күреуі,  қоғамда және билікте жаппай дағдарыстын орнауы 

номенклатурадағылардың  үлкен  болігін  әрекетсіз  калдырмады.  Олар 

бұрынғы  кызмет орындарын белсенді  корғап,  жаңа қызмет үшін  күресті. 

Тәуелсіз Елдер Достастығының,  Қазакстанды косканда,  онекі президентінін 

оны  -   сол  жоғарғы  кенестік  номенклатуранын  екілдері.  М е н ін  есебім 

бойынша,  Қазақстан  Президентінін тонірегіндегілердін  шамамен  70%-ы 

кенестік номенклатурада тұрғандар.

Ескі кеңестік номенклатурамен катар казіргі Казакстан элитасы мейлінше 

шамданғыш және белсенді жас адамдардын есебінен толыкты. Бұлар билікке 

қоғамнын әр түрлі  жіктерінен  және  әр түрлі  кәсіби  салаларынан,  сонын

362

ішінде ғылыми салалардан келген әлдекайда жас ұрпактың өкілдері.

Кенестік жүйенің күйреуін көрген олар билікке кол жеткізуге жүгірді, 

басты максаттары материалдык онай олжа табу болды. Саяси элитанын осы 

жана ж ігі екі негізгі арна аркылы: жалпыдемократиялык козғалысқа косылу, 

олардын катарынан шыккан адамдарды айтарлыктай кызметке ұсыну жэне 

бизнес өкілдерінін катарынан толыктыру  жолымен  жүрді.  Казакстаннын 

саяси  элитасына  косылған  ездерін  демократтармыз  жэне  реформаны 

жақтаушылармыз деп атаған “ жана шақырудың”  өкілдері номенклатуранын 

“ ойын  ережелерін” тез арада жэне оп-онай-ак игерді.  Әйтсе де ескі  жэне 

жана  саяси  элита  м үш елерінің  арасында  карама-кайш ылык  бар.  Ол 

кайшылыктар кейде ашык көрінеді,  сонымен бірге күпия,  жасырын формада 

дамиды. Мүндай карама-қайшылыктар эр түрлі ұрпак окілдерінің әр келкі 

діліне,  олардын әр түрлі біліміне,  ой-ерісіне,  еміртэжірибесі мен стиліне 

байланысты болатыны сөзсіз.

<£онымен бірге Казакстан саяси элитасының барлык белігін сипаттайтын 

ортак белгілер де көп. Олардын ен бастысы баюға жұлқына ұмтылу болды. 

Осы элитаның мүшелері,  шетелдік шолушылардын айтыстарына карағанда, 

кеңестік  жүйенің  ыдырауын  баюдың  жаксы  м үм кін дігі,  ескі  кенестік 

номенклатура  екілдері  әдетте  бакылау  жасаған  м е нш ікті  иеленудін 

мүмкіндігі ретінде караған.

М енің көзкарасымша,  казакстандык саяси элита екі басты кұндылыкка

— билік пен меншіккетабынады. Бір кызығы,  оныңбіріншісі екіншісін алуда 

маңызды  саналады.  Аталмыш  екі  күндылыктардың  жағдайында  өзге 

кұндылықтар,  сонын ішінде адалдык,  әділдік,  жоғары кәсібилік,  жұмысты 

беріле істеу,  үлестен күр калып бейшаралыкхалгетүскендерге камкорлык 

және т.б.  күндылыктар ошіп,  жойылған.  Казакстандағы  билеуші  элита — 

жалпы  Казакстаннын  чиновниктері  сиякты  жемкор  элита.  Сонымен 

Казакстан  билеуші  тобынын  күрамына  әдеттегідей,  коғамның тандаулы 

элементтері емес,  керісінше үятсыздар,  мансапқорлар,  жемкорлар,  халык 

үшін көктиы н шығармайтын кайырымсыз адамдар кірген.

Казакстаннын саяси элитасының сипатты белгісі -  оның Батысқа бағыт- 

бағдар  ұстауы.  Бүл  жерде  әңгіме  оның  шетелдік  жақсы  тәжірибелерін 

қабылдап,  Казакстан топырағында колдану жөнінде болып отырған жок, 

ә ң гім е   о н ы ң  ке п те ге н   о к іл д е р ін ін   өз  тағды рлары н  Батыспен 

байланыстыруында  болып  отыр.  Капиталды  шетелге  шығаратын,  онда 

жылжымайтын  мүліктер сатып  алатын,  офшорлы  компаниялар құратын, 

өз  балалары  мен  немерелерін  аса үлкен  акшаға  шетелде  окытатын  “ жана 

казактардын” қатарында казакстандык саяси элитанын окілдері де аз емес. 

Мұндай жағдай элитанын осы бөлігі Казакстаннын тағдырын каншалыкты 

уайымдап жүр деген табиги сауалды туындатады.

363

Қалайда билікті өз колында ұстап калуга және жинаған байлығын сактап 

қалуға тырысу Казакстан элитасын біріктіретін тағы да бір манызды фактор 

болып табылады. Элитаны біріктіруш і,  осындай жалғасқан фактордың бірі

— өздері жеңіліске ұшырап,  билікке жаңа адамдар келсе,  көп касірет шеккен 

Казакстанда істеген келеңсіз істері үш ін халық алдында жауап беру туралы 

ұялаған коркыныш с е з ім ^

Отандық  және  дүние  ж үзіл ік  тәжірибеден  белгілі  болғандай,  үлкен 

лауазымды қызметке отыру үшін томендегідей сапалар: орындаушылық,  дер 

кезінде“ ие,  ие”  деп бас шұлғу,  жарамсактану,  чиновниктердіңайтканынан 

шықпау,  кәзге түсу үшін отірік белсенді болу,  аппараттықтәртіптін бүкіл 

ережесін сақтау,  “ мұрнын желге тосу”  және т.б. оте қажет.

Осымен байланысты саяси элитанын калыптасуы мен алмасуынын өзінен 

олардын әлеуметтік функциялары келіп шығатынын айтуымыз керек. Олар 

коптүрлі,  күрделі,  әлбетте,  үлкенжауапкерш ілікпенбайланыскан. Мүндай 

ф ункциялар  мейлінше  ко п  .  Б із  солардың  аса  мәнді  стратегиялык, 

коммуникативтік,  ұйымдастырушылык және интегративтік функцияларына 

тоқталуды жөн көрдік.

Саяси  элитанын аталмыш функцияларынын арасында  бірінш і  орында 

стратегиялык функция тұр.  Оның мазмұны  когам дамуынын стратегиясы 

мен тактикасын жасактау,  қимыл-әрекеттің саяси багдарламасын аныктау 

болып табылады. Ол коғамдықтүбегейлі өзгертулердің кажетгігін корсететін 

жаңа туындаған идеялардан  байкалады,  қоғамдыкдамудын стратегиялық 

багытын аныктаудын пісуі жеткен реформа тұжырымдамасын дайындаудан 

корінеді.

Стратегиялык функция гылыми-зерттеу  институттарының,  сараптама 

о р та л ы кта р ы ны н   мамандарын, 

ір і  ғалымдарды  пайдаланумен 

парламентарилер,  министрлер кабинеті мүшелері,  эксперттер (сарапшылар), 

президент кеңесшілері,  көмекшілері  іспетті саяси элитанын тек жогаргы 

денгейінде гана толык мәнінде жүзеге асады.

Сайып келгенде, саяси элитанын стратегиялык функциясын жүзеге асыру 

одан жоғарғы денгейдегі білгірлікті және кәсібилікті талап етеді. Алайда іс 

бұнымен ғана бітпейді. Ол сонымен катар батылдықты және шешімділікті, 

әсіресе,  үстем етуші ж ікт ін  басым бөлігі онын стратегиялык жоспарымен 

келіспеген тұста,  табандылыкты талап  етеді. Тарихта мұндай мысалдар аз 

емес. Сындарлы жағдайга орай қалай-қалай кимыл-әрекетету керектігінің 

классикалык үлгісін Ф. Рузвельт әкім ш ілігі берді. Оның әкім ш ілігі үстемдік 

етуші тап өкілдерінін үлкен бөлігінің дагдарыстан шығу туралы түсінігімен 

сәйкес  келмейтін  экономикаға  мемлекеттін  араласуын  жедел  күшейтуге 

табанды бағыт ұстады.

'Философский словарь.  — Киев,  2006.  — с.  996.

364

Саяси элитанын стратегиялык функциясын табысты жузеге асыруы елдің 

саяси  бағытын  дайындауга  катыстырылатын  “ акыл-ой  (ми)  штабы” 

курамындагы  кадрлардьщ сапасымен  аныкталумен  катар,  ол  ел  ішіндегі 

когамдык  пікірд ін  куйіне,  оның  саяси  шешімдерді  кабылдау  көрінісіне 

тәуелді болады. Сонымен бірге саяси элитанын осы функциясын табысты 

жузеге асыруда коммуникативтік функция аса манызды.  Саяси элитанын 

коммуникативтік функциясы халықтың эр турлі  әлеуметтік топтары мен 

ж ікте р ін ің  мүдделері мен кажеттіліктерін (саяси,  экономикалык,,  мэдени, 

діни,  кәсіби жэне баска да) саяси багдарламалардатиімді корсетеді,  білдіруді 

жэне бейнелеуді  жэне оларды практикалык эрекеттерде  жузеге асыруды 

талап етеді. Бул функция озіне эр түрлі әлеуметтік кауымдастыктын көніл- 

куй   ерекшеліктерін  көруді,  эр  турлі  аса  манызды  мэселелер  бойынша 

когамдык  пікірдегі  өзгерістерге  тез  жэне дэл  жауап  беруді  косып  алган. 

К  о м м у н и к  а т и в г і к  ф ункция  сонымен  катар  әлеуметтік  мақсаттарды, 

идеяларды,  кундылыктарды (бейбітшілік,  кауіпсіздік,  жаппай жұмыспен 

камтамасыз ету) коргауды уйгарады.

Әрбір  мемлекеттің  саяси  басшылыгы  эр  турлі  әлеуметтік  топтармен 

тыгыз  байланыс  орнату  максатында туракты  турде адамдармен  ездерінің 

кездесулерін,  елді  аралап  керуін  жэне  т.б.  пайдаланады.  Акпарат  келіп 

тусетін  алуан  түрлі  арналарды  —  букаралык  куралдарынын  хабарлары, 

когамдык, пікірді  аныктау,  почта  мен  хат  алысу  жэне  кэптеген  баска  да 

арналар қызметін максат-мүдделеріне үндестіреді.

Бұл функцияны іске асыру саяси элита окілдерінің белгілі бір сапаларды, 

атап  айтканда:  адамдармен  карым-қатынас  орнату  дағдысын,  койылган 

сауалдарга дәл  әрі  кызгылыкты  етіп жауап  қайтару,  беделді  болу,  когам 

дамуынын багдарламасын тартымды  баяндап  беру,  ол  адамдарды  колдау 

тудыратындай кабілетін уштауды талап етеді.

Осымен байланысты саяси элитанын барлықуакытта когамды уймдастыру 

кажеттігімен яғни уйымдастырушылык функциясын атқарумен ұшырасатын 

жэне  онымен  кездесе  беретінін  айту  абзал.  Потенциалды  саяси  элиталар 

(биліктен үміткер топтар) арасында әздерінің багдарламаларымен халыкты 

колдауды  камтамасыз  етуді  барынша  алга  тарткандары  гана  тиімділікке 

жетеді.  Саяси  элитанын  уйымдастыру  ф ункциясы  жасалган  бағытты 

практикада жузеге асыруды,  саяси шешімдерді іске асыруды карастырады.

Жасалган  стратегиялык багыт эр түрлі  саяси  шаралар жүйесіне  енеді. 

Оган  зан  шыгару  —  занды  кабылдау  жэне  парламенттің,  президентгің, 

үкіметтін баска да зан актілері ;  жумылдырушы — когамдык санага эр түрлі 

ы кпал  ету  формалары,  адамдарда  к о н іл -к ү й ,  кунды   багыт-багдар 

калыптастыру;  реттеуші-материалдык,  адамдык,  каржылык ресурстарды 

белу  жэне  кайта  болу;  үйестіру-орталык  жэне  аймактык  әрекеттерді

365

үйлестіру жэне бакылау;  түзету енгізу жэне баскалары жатады. Жоғарыда 

айтылғандардан түйер ойымыз: саяси элитанын ұйымдастыру функцияларын 

жүзеге  асыру  —  коғамды  интегративтікке  жеткізе  алатын  кәсіби  деңгейі 

жоғары саясаткерлердін ғана колынан келеді.

Саяси  элитанын  интегративтік  функциясы  -   саяси  ғылымдардың  аса 

манызды  м әселелерінін  б ір і.  Бүл  ф у н кц и я н ы н   м ә н і  —  қо ға м н ы ң  

тұрақтылығын  нығайту,  онын  саяси  жэне  эконом икалы к  ж үй е сін ін  

орнықты лығын  арттыру,  ө ткір   шиеленістерге,  бітіспей тін  карама- 

кайшылыктарга саяси кұрылымнын бүрмалануына жол бермеу. Халыктың 

әр  түрлі  жіктерін  біріктіру,  олардын  әлеуметтік  мүдделерін  үйлестіру, 

келісімге жету,  қоғамдағы барлык күштердің ынтымақтастығымен тығыз 

саяси озара әрекеті осы функциянын манызды элементтері болып табылады. 

Саяси  элитанын  интегративтік  ф ункциясы  саясаткерлердің  онерінен, 

икемділігінен,  мәмлегерлігінен,  қоғамнын барлык жіктерімен  байланыс 

орнатып,  озара  әрекет  етуінен  көрінеді.  Саяси  элитанын  интегративтік 

функциясыныңбасты міндеті -  саяси күштердіңтұрактытепе-тендігінежету, 

түрақты  саяси тәртіп  қалыптастыру  бүл  үрдісте  берік саяси  жүйе  орнату. 

Саяси элитанын аталмыш функцияны аткаругакабілетсіздігі,  тарихтын өзі 

корсеткендей,  апатты  салдарларға  экеп  соктырады.  Барлык  “ формация 

аралык революциялар”  осынын мысалы бола алады.

Саяси  элиталардын  функциялары  жэне  оларды  қалыптастыру  жэне 

алмастыру механизмдері осы топтардын коғамдық рөлі мен бейнесіне тікелей 

ыкпал етумен катар,  олардын жекелеген өкілдеріне — саяси кошбасшыларга 

тэн эдеттегі-типтік белгілерді аныктайды. Сондыктан да саяси элиталардын 

кэптеген  проблемалары  саяси  кошбасшылардын  мәні  мен  табигаты 

мэселелерімен тығыз байланысты.

3.  Саяси көшбасшылардын мәні ж эн е табигаты

Саяси кошбасшы  саяси элитанын манызды элементі  болып табылады. 

Ежелгі дүниеден адамзат қогамын саяси кошбасшы феномені қызықтырган. 

Бүл когам омірі даму процесінде кошбасшы,  кэсем,  батыр жэне т.б. үлкен 

рол  атқаратындыгымен  түсіндіріледі.  Сонымен  бірге  гасырлар  бойы 

косем дердің, 

эске р   кол басш ы л ары ны ң, 

батырларды ң, 

заң 

шыгарушылардың  бейнелері  б и л іктің   жанды  к э р ін іс і  іспетті  болды. 

Қайсыбір билеушіге адамдар тагзым  етсе де,  одан  корықса да немесе оны 

коре  алмаса  да  ж ұртш ы лы к  алдында  ол  калыптаскан  б и л ік  жүйесін 

бейнелейді.

Саяси кошбасшы — коп кырлы ұгым,  ол когам дамуымен бірге озгеріске 

түсіп отырады. “ Саяси кошбасшы”  ұгымынын қазіргі саясаттануда кенінен 

колданылуына карамастан оган белгілі бір мағыналыканықтама бекітілмеген.

366

Сондықтан казіргі ғылымда саяси  көшбасшы әр түрлі мағынада айтылып, 

сипатталып келеді  .

Кейбір  зерттеушілер  саяси  көшбасшыны  “ ықпал  ету”   деп  анықтаса, 

екіншілері  —  “ баскару” ,  үшіншілері  “ шешім  кабылдау”   деп  түсінсе,  ал 

төртіншілері халыкты “ алға жетелейтін”  тек “ жаңашыл” кешбасшыларды 

мойындайды.

Соңғы уақыттағы демократияландыру жэне орталыктанудан бас тарту 

үрдісі  саяси  кешбасшы  үғымының  мазмұнын  кенейтті.  Мысалы,  саяси 

көшбасшылардың қатарына ресми командалык қызмет атқармайтын,  бірақ 

саяси өмірде танымал әрі ыкпалды катысушыларды,  немесе тәуелсіз және 

жанаша әрекет ететін аймақтык саяси жетекшілерді ж иі жаткызып жүр.

Осымен  байланысты  “ саяси  кешбасшы”   деп  формальды  лауазымына 

карамастан,  коршаған ортанын күш ін біріктіруге жэне ездерінің белгілеп, 

алға койған мақсаттарына жету үшін бұл үрдіске белсенді ыкпал етуге (кала, 

аймак,  ел аумағы шеңберінде) тырысатын және кабілеті бар кез келген саяси 

процеске катысушыны айтамыз.

“  Саяси кешбасшы мәселесі белгілі бір саяси еркіндігі бар елде гана пайда 

болады.  Онын  манызды  шарты  —  саяси  плюрализмиТГоталитаризм  жэне 

автократизм жағдайында саяси кешбасшы деген мэселе атымен болмайды 

да,  мұнда  билікке  кошбасшылық  заны  арқылы  емес,  “ басып  алу  кұ кы ” 

заңына сүйенгендер келетін тек диктатура мен номенклатура мәселесі гана 

болады.

Осымен байланыстьі саяси кешбасшылар ез сонынан эр түрлі адамзат 

кауымдасты қтары н  —  шагын,  белгілі  бір  адам  топтарынан  бастап, 

мемлекеттік деңгейдегі қауымдастыктарын ертіп,  ілестіреді. Сонымен саяси 

кошбасшьшар  катарына  кебінесе  үйымга,  мемлекетке,  жалпы  когамга 

тұракты жэне шешуші ыкпал жасайтын түлганы жаткызадьйЗ

Саяси кешбасшылар халыктын небәрі 5%-ын кұрайтыны белгілі. Саяси 

кешбасшыларды сипаттай келіп,  олардын басым копшілігі ер адамдар екенін 

айтпай кетуге болмасг?

Ү л гі-е н е ге   боларлықтай  сирек  кездесетін,  мысалы,  М .Т этчер 

(Үлыбритания),  Г.Х.Брудтланд(Норвегия),  Б.Бхутто (Пэкістан),  И.Ганди 

(Үндістан) сиякты  белгілі  эйел-саясаткерлар де шыкты.  Бүкіл дүние  жүзі 

мемлекеттерінің  40  мың  депутатынын  небәрі  10%-ын  эйелдер  кұрайды, 

олардың кейбіреуін гана саяси кешбасшы деп санауга болады. Жалпы элемде 

эйелдер саны еркектерден  1 % гана кем.

Саясат  әлемінде  езін  мойындату  үшін  эйел  адамга  эдетте,  эйелдікті 

сипаттайтын  белгілермен  шектеліп  қалу  ж е ткіл іксіз.  Консерваторлар

'Петров  А.Г.  Политическое лидерство:  особенность и  проблемы.  — Минск,  2004.  — 

с.  15.

367

партиясынын саяси көшбасшысы болу үшін жэне кейінірек премьер-министр 

қызметіне  келу  үш ін  Маргарет  Тэтчер  катандыкты,  т ік   м інезділікті, 

табандылықты көрсетуі керек болды. Сол үш ін ол “ темір леди” деген лақап 

атты иеленді. Сонымен катар ол ерекше ерік-жігер,  сендіру жэне карапайым 

тілмен  езінін  мақсаттарын  баяндау  кабілеттерін  менгерген.  Ол  жұмыска 

айрықша кабілетті эйел адам.

Саяси кешбасшы феноменінін маныздылыгына жэне ерекшеліктеріне де 

кеңіл  аудару  кажет.  М ұны  дүние  ж үзін ің   тарихи  тәжірибесі  корсетумен 

қатар,  Казакстаннын когамдык-саяси жагдайынын  қазіргі дамуы,  елдегі 

әлеуметтік-экономикалық  жэне  рухани-мәдени  езгерістердің  сипаты, 

багытталуы мен динамикасы,  агымдагы саяси процестердің мазмұны дәлелдеп 

отыр.

Саяси кешбасшы ұгымынын басты  құрамдас белімдеріне,  біріншіден, 

саяси  көшбасшының  жағдайды  дәл  багалай  білу  қабілеті,  алда  тұрган 

міндеттердің дүрыс  шешімдерін  таба  білуі,  қайсыбір  шешімдерді  жүзеге 

асыруда  адамдарды  жұмылдыру  максатында  олардын  акыл-ойы  мен 

энергиясына ықпал ету касиеттері,  екіншіден,  қайсыбір кауым мүшелері 

мен  кешбасшынын  езара  әрекетінін  ерекше  механизмі  ретінде,  қауым 

мүшелері  саяси  кешбасш ынын  шешімдері  мен  әрекеттерін  кабылдап, 

белсенді түрде колдау,  оган саналы және ез еркімен багыну жатады.

Саяси кешбасшы — бұл саяси процестерге жетекш ілік ететін,  қогамды, 

саяси  ұйымдарды  немесе  козгалыстарды  баскару  ф ункциясын  жүзеге 

асыратын жай гана адам (әйел,  еркек) емес.  К ім  окига барысын жэне саяси 

процестердің багытын  езгертуге  қабілетті  болса,  сол  -   саяси  кешбасшы^ 

Сондыктан  кез  келген  премьер-министрдің,  монархтын,  саяси  партия 

жетекшісінің,  әсіресе парламентарилердін саяси кешбасшы болу колынан 

келе  бермейді./С аяси  кеш басш ылар  когамдагы  саяси  проиестерді 

жандандырады.  Олар  когамнын  тарихи  дамуынын  барысын  аныктайтын 

багдарламалар ұсынады. Накты саясат -  саяси процестердегі басты эрекет 

етуш і,  олардын  н е гіз гі  ынталандыруш ы  ретінде  к е р ін е т ін   саяси 

кешбасшылардың қатысынсыз ешкашан да жүзеге аспаганд

Осымен  байланысты  зан  шыгарушы  органдардын  кептеп  саналатын 

депутаттары,  саяси партиялар мен козгалыстар жетекшілерінін мүшелері, 

жергілікті билік органдарының басшылары жэне т.б. саяси кешбасшылардын 

катарына жатпайды,  оларга тек саяси кайраткерлер ретінде карайды. Саяси 

кайраткерлер  —  ол  билік  позициясын  үстаган  жэне  қогамга,  әлеуметтік 

топтар мен бірлестіктерге түракты эрі шешуші ыкпал етуге кабілетті адам.

/"Саяси кешбасшылар саяси кайраткерлер мен бұкара халыктан ездерінің 

ерекшелігімен жэне касиеттерімен дараланадь^Оларды саяси өзінін жэне 

ізін куушылардын саяси инициативалык әрекеті үшін жауап беруге әзірлік,

т

жағдайды  алдын  ала  көре  білуге,  сезінуге  м ү м кін д ік  беретін  саяси 

интуициясы,  касиеттері,  интеллектуалдык немесе эмоииональдық күралдар 

көмегімен адамдарды сендіру,  соңынан ерту кабілеті сиякты сапалар айкын 

ерекшелейді.  Эрине,  осы  сапалардын  үйлесім  табуы  жөне  көріну  күш і 

әркімде әркалай. Сонымен катар бүл кошбасшыны тікелей коршаған оның 

потенциалдык мүмкіндігін күшейтетін немесе әлсірете алатын адамдарға коп 

байланысты.  Кош басш ыға  әсіресе,  дамыған  бюрократиялык  немесе 

мойындалған ортак нормалар мен коршаған күрылымдык орта аса күшті ыкпал 

етеді. Ол кошбасшысына белгілі бір тәртіп типін таңуға кабілетті.

Осыган орай саяси кошбасшы мәртебесі онын жеке басының сапаларымен 

анықталумен  катар,  онын  биік  тұғырға  котерілуіне  кемектескендердің 

мүдделерін  канағаттандыру кабілетімен де айкындалады.  Кошбасшысына 

сы рткы   ыкпалдын  басым  болуы  оны н  кош басш ы  ретіндегі  қажетті 

тәуелсіздігі  мен  ынта  корсетуін  жойып,  озін  колдағандардың  озіндік 

“ марионеткасына” ,  “ куыршағына”  айналады. Мүндай амал нақтылы саясатта 

кенінен тараған. Мысалы,  А Қ Ш -т а  Морган мен Рокфеллер кландарының, 

Францияда аса бай “ екі жүз отбасынын” ,  Ресейде Р. Абрамович жэне баска 

да белгілі олигарх топтарының тигізер ыкпалы айтарлыктай үлкен.

Тарих  көрсеткендей,  ірі  масштабтағы  жаркын  саяси  кешбасшылар, 

әдетте,  қоғамды к  дамудын  дағдарысты,  түбегейлі  езгерту  кезеңінде 

суырылып  шығады  .  Олар  когамнын,  үлкен  қиыншылықтарды  жеңуіне 

кемектесетін саяси жэне экономикалык багдарламалардын инициаторлары 

және ұйымдастырушыларына айналады. А Қ Ш  президенті Франклин Рузвельт 

осындай  масштабтагы  саяси  кошбасшы,  “ американдык  кайта  құрудың” 

серкесі. А Қ Ш -т ы н  жетекші саясаттанушыларының бірі  Роберт Такер оны 

сирек кездесетін коре ген. іу< жэне озге адамдардын пікірімен санасу кабілеті 

бар саяси кошбасшы ретінле сипаттайды. Ф.Рузвельт езіндік “ акыл-ой (ми) 

трест’ іспетгі  корнекті  мамандардан  “ команда”  кұрды.  Солармен бірге ол 

капитализм тарихындагы аса терен экономикалык дагдарыстан  елді алып 

шығудын багдарламасын жасап,  омірде жүзеге асырды.  Ф.  Рузвелт дүние 

ж үзіл ік деңгейдегі саяси кешбасшылардын санатына жатады. Дер кезінде 

Б Ү ¥  кұру тұжырымдамасын да ұсынды.

Саяси кешбасшылар туралы әнгіме еткенде когамдык омірді жанасына 

еткізетін саяси  жагдайда кайта  кұратын  кайраткерлер жөнінде айтылады. 

Саяси кешбасшынын карапайым қызметкерден,  менеджерлерден,  әртүрлі 

денгейдеп басшылардан айрыкшалайтын басты елшем осы. Ф Р Г канцлері 

Гельмут Коль саяси кешбасшы ретінде тарихка кірді. Онын күш -ж ігері мен 

акыл-ойы  ұзакғасырлар бойы мәдениеті,  салт-дәстүрі,  тарихы бір болган 

неміс халкынын ұлтгыктұтастыгын калпына келтіру іспетті тарихи окигага

‘Демократическое общество и  формирование лидерства.  — Казань, 2005.  — с.  201.

С аяса п.і; і '  -.оме опыи !іроблем;гіары-24 

369

ыкпал етті. Сонымен бірге ол елдегі “ үндемес көпш ілікпен”  жақсы байланыс 

орната алды және мәмілеге барды,  маневр жасады.

Саяси кешбасшы -  коғамдық процестерге ықпал етуді тарихи белгілі бір 

өзгерістердің  кажеттігіне  негіздеп  түсінген  тұлға.  Мысалы,  Британияны 

Маргарет Тэтчерсіз көзге  елестету м үм кін  емес.  Оның есімі  елдің ұлттык 

саясатынын,  бет-бейнесін  өзгерткен  “ тэтчеризм”   деп  аталатын  саяси 

доктринаға жэне саяси стильге берілді. Экономикалык өмірге мемлекеттің 

кеңараласуын,  әлеуметтік қамсыздандырудынколайсызжүйесін,  әркімнін 

м үм кіндігін мемлекеттің шектеуін сынап,  М.Тэтчер орта тапты дамытуға 

жан-жақты қолдау көрсететін,  индивидуализмді және өз күшіне арка сүйеуді 

бекітетін  бәсекелестіктің  басымдығын,  рынок  еркінд ігін  нығайтатын 

бағдарламаны  ұсынды,  Оның бағдарламасы  мемлекеттің  ролін  рыноктық 

күш тердің  еркін  ойыны  үш ін  қажетті  жағдайлармен  камтамасыз  етуді 

белгіледі.  Мемлекеттік сектор бірқатар кыскаруы тиіс болды.  “ Халыктык 

капитализм”  қоғамдык қүрылыстың идеалды типі деп жарияланды.  - 

j

Жалпы мемлекеттік,  жалпы ұлттық масштабтағы саяси кешбасшылар — 

бүлар  мемлекет  және  үкімет  басылары,  ірі  партиялардын  жетекшілері, 

коғамдык-саяси  қозғалыстардың  көшбасшылары,  алуан  түрлі  қоғамдық 

бірлестіктердің  бастаушылары.  Оларды  коғам  дамуының  стратегиясын 

аны ктау,  үкім е тті  қалыптастыру,  министрлер  кабинетін  бақылау 

жолдарымен және т.б. саясатқа нақтылы ықпал ету мүмкіндігі сипаттайды.

Осымен  байланысты  саяси  көшбасшыларда  н е гіз гі  үш :  табиғи, 

адамгершілік және кәсіби сапалар болуы тиіс. 

:

Саяси  көшбасшылардың табиғи  сапаларын  мінез-құлық,  ерік-жігер, 

шешімділік күш і,  сезімталдық қүрайды.

Саяси көшбасшылардыңадамгершілік қасиеттеріне коғамдыкміндетіне 

берілгендік,  адалдык,  әділдік,  адамдарға қоғамды игіліктендіруге камқорлық 

жасау саяды.

Ө к ін іш к е   орай,  саяси  көш басш ылардың  бәріне  бірдей  жоғары 

адамгершілік  қасиеттер  тэн  деуге  болмайды.  Саяси  көшбасшылардың 

моральдык саналары туралы айтканда X X  ғасырдың адамзатты  жағымсыз 

көшбасшылыккұбылысыментаныстырған жағдайды еске салмаскаамал жоқ.

Оған мысал — Адольф Гитлер. Ол тарихи сахнаға Германия үшін дағдарысты 

кезенде шықты. Дағдарыстык жағдайдан елді алып шығудың ұрандары мен 

,

бағдарламаларын үсыну арқылы Гитлер өзінің жағына ұлттын үлкен бөлігін 

,  4 

тартты.  Алайда  сайлауда  женгеннен  кейін,  ол  елде  фашистік  диктатура 

орнатты,  шамасы  50  млн  адам  өмірін  киған  дүние  ж үзіл ік  соғыс  отын 

тұтандырды.

Саяси көшбасшының кәсіби сапаларына талдамалык кабілеті,  жағдайға 

байланысты тез әрі дәл  бағыт-бағдар анықтау  шеберлігі,  өзгенің пікіріне 

;  ;

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: