Специальный выпуск посвящен международной научно

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
93 
 
       Ғылым  мен  техниканың  жедел  дамыған,  ақпараттық  мәліметтер  ағыны 
күшейген  заманда  ақыл-ой  мүмкіндігін  қалыптастырып,  адамның  қабілетін, 
талантын  дамыту  білім  беру  мекемелерінің  басты  міндеті  болып  отыр.  Ол 
бүгінгі  білім  беру  кеңістігіндегі  ауадай  қажет  жаңару  оқытушының  қажымас 
ізденімпаздығы  мен  шығармашылық  жемісімен  келмек.  Сондықтан  да  әрбір 
оқушының  қабілетіне  қарай  білім  беруді,  оны  дербестікке,  ізденімпаздыққа, 
шығармашылыққа  тәрбиелеуді  жүзеге  асыратын  жаңартылған  педагогикалық 
технологияны  меңгеруге  үлкен  бетбұрыс  жасалуы  қажет.  Өйткені  мемлекеттік 
білім  стандарты  деңгейінде  оқу  үрдісін  ұйымдастыру  жаңа  педагогикалық 
технологияны ендіруді  міндеттейді. 
      Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған міндеттердің 
бірі  -  оқытудың  әдіс  тәсілдерін  үнемі  жетілдіріп  отыру  және  қазіргі  заманғы 
педагогикалық 
технологияларды 
меңгеру. 
Қазіргі 
таңда 
оқытушылар 
инновациялық  және  интерактивтік  әдістемелерін  сабақ  барысында  пайдалана 
отырып сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде.  
"Инновация" 
ұғымын 
қарастырсақ, 
ғалымдардың 
көбі 
оған 
әртүрлі 
анықтамалар  берген.  Мысалы,  Э.Раджерс  инновацияны  былайша  түсіндіреді: 
"Инновация-  нақтылы  бір  адамға  жаңа  болып  табылатын  идея".  Майлс 
"Инновация  -  арнайы  жаңа  өзгеріс.  Біз  одан  жүйелі  міндеттеріміздің  жүзеге 
асуын, шешімдерін күтеміз», - дейді. 
       Инновациялық  құбылыстар  білім  беру  саласында  өткен  ғасырдың 
сексенінші  жылдарында  кеңінен  тарала  бастады.  Әдетте  инновация  бірнеше 
өзекті  мәселелердің  түйіскен  жерінде  пайда  болады  да,  берік  түрде  жаңа 
мақсатты шешуге бағытталады, педагогикалық құбылысты үздіксіз жаңғыртуға 
жетелейді.  "  Масырова  Р.
 
Линчевская  Т  -  "Жаңару"  дегенімізді  былай  деп 
түсіндіреді:  "Жаңару  -  белгілі  бір  адам  үшін  әділ  түрде  жаңа  ма,  әлде  ескі  ме 
оған  байланысты  емес,  ашылған  уақытынан  бірінші  қолданған  уақытымен 
анықталатын жаңа идея.  
       Қазақстанда ең алғаш «Инновация» ұғымына қазақ тілінде анықтама берген 
ғалым  Немеребай  Нұрахметов.  Ол  "Инновация,  инновациялық  үрдіс  деп 
отырғанымыз  -  білім  беру  мекемелерінің  жаңалықтарды  жасау,  меңгеру, 
қолдану  және  таратуға  байланысты  бір  бөлек  қызметі"  деген  анықтаманы 
ұсынады.  Н.Нұрахметов  "Инновация"  білімнің  мазмұнында,  әдістемеде, 
технологияда, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесін басқаруда 
көрініс  табады  деп  қарастырып,  өзінің  жіктемесінде  инновацияны,  қайта 
жаңарту  кеңістігін  бірнеше  түрге  бөледі:  жеке  түрі  (жеке  -  дара,  бір-бірімен 
байланыспаған); модульдік түрі (жеке - дара кешені, бір-бірімен байланысқан); 
жүйелі түрі (мектепті толық қамтитын). 
       Әдіскер  С.Көшімбетова  өзінің  зерттеуінде  оқу-тәрбие  үрдісінде  оқытудың 
инновациялық  әдіс-тәсілдерін  қолданудың  мынадай  ерекшеліктерін  атап 
көрсеткен: 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
94 
 
-    дербес  оқыту  технологиясы  оқу-тәрбие  үрдісінде  ғылымның  негіздерін 
игерту  үшін  ізгілік,    адамгершілік    қасиеттерді    қалыптастыра  отырып,    жеке  
тұлғаның  әлеуметтік-психологиялық  жауапкершілін арттырады. 
-  қоғам мен табиғат заңдылықтарын кіріктіру негізінде меңгеруі; 
-    оқытушы  білмейтін  шығармашылық  ізденіс  негізінде  өмірге  келген  жаңа 
қабілет; 
-    саралап     деңгейлел     оқыту      технологиясында      оқытудың      мазмұны      мен   
әдістері 
шығармашылық 
ізденіс 
іс-әрекет 
жасау 
негізінде 
адамның 
инновациялық қабілеттерінің қалыптасуына бағытталады.  
-  ақпараттық    бағдарламалап      оқыту  -  оқытудың    мазмұнын    пәнаралық  
байланыс тұрғысынан ұйымдастыру;  
-  иллюстрациялы  түсіндірмелі  оқытуда  «адам-қоғам-табиғат"  үйлесімдік 
бағыттағы дүниетанымында жүйелі саналы мәдениет қалыптасады; 
-  ізгілендіру  технологиясында    педагогика  ғылымының    алдыңғы    қатарлы  
ғылыми  жаңалықтарды  тәжірибеде  «бала  –субъект»,    «бала-объект» 
тұрғысынан  енгізіле  бастайды  да,    ал    ғылыми      білімдер  «оның    тұрмысының  
әлеуметтік    жағдайы    мен    іс-әрекетінің  әлеуметтік  нәтижесінің  бірлігінде 
қарастырады; 
Ал  жалпы  инновацияны  модификациялық,  комбинаторлық,  радикалдық 
деп үш түрге  бөлуге болады .         
Модификациялық  инновация  -  бұл  бұрын  қолда  барды дамытумен,  түрін 
өзгертумен  айналысу.  Бұған  В.Ф.  Шаталовтың  математикаға  жазған  тірек 
конспектісі жэне оны көптеген мұғалімдердің пайдалануы мысал бола алады. 
Комбинаторлық модификация - бұрын пайдаланылмаған, белгілі әдістеме 
элементтерін  жаңаша  құрастыру.  Бұған  пәндерді  оқытудың  қазіргі  кездегі 
әдістемесі дәлел. 
Радикалдық  инновация    -  білімге  мемлекеттік  стандарттарды  енгізу 
жатады.  Мемлекеттік  стандарт  білім  беруде,  негізінен,  мөлшерлерді, 
параметрлерді, 
деңгейлік 
және 
сапалы 
оқытудың 
көрсеткіштерін 
қалыптастырады. 
Қазір  республика  оқу  орындары  ұсынып  отырған  көп  нұсқалыққа  байланысты 
өздерінің  қалауына  сәйкес  кез-келген  үлгі  бойынша  қызмет  етуіне  мүмкіндік 
алды.  Бұл  бағытта    білім  берудің  әртүрлі  нұсқадағы  мазмұны,  құрылымы, 
ғылымға  және  тәжірибеге  негізделген  жаңа  идеялар,  жаңа  технологиялар  бар. 
Сондықтан  әртүрлі  оқыту  технологияларын,  оқу  мазмұны  әрбір  білім 
алушының  жас  және  жеке  дара  психологиялық  ерекшеліктеріне  орай  таңдап, 
тәжірибеде  сынап  қараудың  маңызы  зор.  Ғылыми-педагогикалық  әдебиеттерде 
іс  жүзінде  анықталып  табылған  оқыту  үрдісінің  нәтижесін  көретін  әдіс-
тәсілдері, түрлері көбіне жаңашыл, инновациялық болып табылады.          
Инновациялық  процестерді  ендіру  үш  өзара  байланысты  күштер 
анықталады:  енгізілген  технологияның  ерекшеліктерімен;  жаңашылдардың 
инновациялық әлеуетімен; жаңалықты енгізу жолдарымен.  

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
95 
 
Жаңа  инновациялық  оқыту  технологиясы  кәсіптік  қызметтің  ерекше  түрі 
болып  табылады.  Инновациялық  оқыту  технологиясын  меңгеру  үшін 
педагогикалық  аса  зор  тәжірибені  жұмылдыру  қажет.  Бұл  өз  қызметіне 
шығармашылықпен  қарайтын,  жеке  басының  белгілі  іскерлік  қасиеті  бар 
адамды  қажет  ететін  жұмыс.  Шындығында  да  әрбір  педагог  жаңа 
инновациялық  технологияны  меңгеру  барысында  өзін-өзі  дамытады  және  өзін-
өзі  қалыптастырады.  XXI  ғасырда  болашақ  мамандарды  даярлау,  олардың 
кәсіби  бейімделуін  қалыптастыру  мәселелері  -  кезек  күттірмейтін  өзекті  қоғам 
талабы.  Сондықтай  біз  болашақ  педагог-психологтардың  жаңа  педагогикалық 
инновациялық  технологияларды  қолдануға  даярлығын  қалыптастырудың 
құрылымдық-мазмұндық  моделін  жасадық.  Болашақ  мамандардың  жаңа 
инновациялық 
педагогикалық 
технологияларды 
қолдануға 
даярлықты 
қалыптастыру мына көрсеткіштерді қамтиды: 
Мотивациялық  өлшемдеріне  танымдық  қызығуды  қалыптастыру  бейнесі 
жатады.  Оған  болашақ  мамандарды  қалыптастыру,  құндылық  қарым-қатынас, 
болашақ  маманның  өзінің  кәсіби  шеберлігін  дамытуға  талпынуы,  болашақ 
мамандығын  ерекше  жақсы  көруі,  ұрпақ  тәрбиесінде  ұстаздың  жетекші  орнын 
сезінуі,  кәсіби  жеке  біліктілік  деңгейін  көтеруге  бағыттылығы,  инновациялық 
іс-әрекетке ұмтылу әрекеттері кіреді. 
Мазмұндық  өлшемдеріне  болашақ  маманның  жалпы  мәдениеттілік 
дайындығы  мен  мәндік  әдіснамалық  дайындығының  деңгейі,  мамандығы 
бойынша  білімі,  педагогикалық  біртұтас  білім  жүйесі,  біртұтас  педагогикалық 
үрдістің  заңдылықтары,  мен  қозғаушы  күштерінің  жалпы  теориялық  білім 
негіздерімен  қарулануы  кіреді.  Оған  біртұтас  педагогикалық  үрдістің 
теориялық  негіздерін  және  жеке  тұлға  теориясының  ғылыми  негіздерін 
меңгеруі,  педагогикалық  іс-әрекет  теориясының  негіздерін  білуі,  білім 
алушылардың  барлық  мүмкіндіктерін  пайдаланғанда  инновациялық  іс-
әрекеттің көбіне нәтижелі болатындығын сезіне алуы жатады. 
Бейімділік  өлшемдерін  болашақ  маманның  барлық  жағдайға  бейімделе 
алу  қабілеті  атады:  бейімділік  жағдаятына  бағдарлана  алуы,  микроорта 
өзгерістеріне  сай  қолайлы  инновациялық  педагогикалық  технологияларды 
таңдай  алуы.  Бейімділік  өлшемдері  болашақ  маманның  білімгер  мәртебесінен 
оқытушы, ұстаз мәртебесіне ауысуының ерекшелігін сезіне білуімен бейімділік 
іс-әрекетті  жүзеге  асырудың  жаңа  әдіс-тәсілдерін  пайдалана  алуларымен 
ерекшеленеді. 
Танымдық  өлшемдері  болашақ  маманның  әлеуметтік  кәсіби  қоршаған 
ортаны  жедел  тани  алуымен,  өзін  кәсіби  жүзеге  асырудың  нәтижелі  әдіс-
тәсілдерін  пайдалануымен,  инновациялық  педагогикалық  технологияларға 
қызығу  танытумен  ерекшеленеді.  Оған  болашақ  маманның  әлеуметтік  кәсіби 
қоршаған  ортаны  біліп  тануы,  кәсіптік  білімін  өз  тәжірибесінде  қолдана  білуі, 
инновациялық  педагогикалық  технологияларды  оқып  меңгеруі,  үйренуі 
жатады.  

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
96 
 
Іс-әрекеттік  өлшемдері  болашақ  маманның  өзінің  кәсіби  іс-әрекетінің 
мақсаты мен міндеттерін
  
анықтай алуы және педагогикалық қарым-қатынастық 
үрдісті  тиімді    жүзеге  асыра  алуымен  өлшенеді.  Оған  болашақ  маманның  өз 
пәнін 
жете 
меңгеруі, 
біртұтас 
оқу-тәрбие 
үрдісінің 
психологиялық,
 
педагогикалық негіздерін білуі, педагогикалық үрдісті жоспарлап, жүзеге асыра 
алуымен өлшенеді. 
Технологияның  өлшемдері  оқытудың  әдістемелік  мақсаттары,  оқыту 
үрдісі,  оның  міндетттерін  анықтай  алуы,  оқытудың  нәтижесін  болжай  алуы 
және  психологиялық  -педагогикалық  білімдерді  меңгерумен  анықталады.  Оған 
болашақ маманның біртұтас оқу- тәрбие үрдісінде сабақты тиімді ұйымдастыра 
білуі,  оқушылармен  ынтымақтастық  қарым-  қатынасты  жүзеге  асыра  алуы, 
біртұтас  педагогикалық  үрдісті  диагностикалай  алуы  және  сабақтың  нәтижесі 
жоғары болатындай ең тиімді педагогикалық технологияны  таңдай алуы қажет.                             
Шығармашылық 
өлшемдеріне 
шығармашылық 
 
ептілікті,      
шығармашылық белсенділікті болашақ маманның  шығармашылық-ізденушілік   
дамыту      кіреді.    Оған  болашақ  маманның  ғылыми  -  зерттеу  жұмыстарына 
өзіндік талдау жасай алуы, өз білімін көтеруге, жетілдіруге талпыныстың болуы 
мен  инновациялық  әдіс-тәсілдерді  қолдануға  өзіндік    жаңалықтар,  өзгерістер 
енгізумен және жаңалықты шығармашылықпен қолдана алуымен сипатталады.  
Осы  аталған  көрсеткіштердің  әсерінен  білім,  кәсіп,  іскерлік,  іс-әрекет,  игеру, 
нәтиже құралады. Білім жалпы, кәсіби, техникалық, арнайы білім болып бөлініп 
кәсіппен    ұштасады.  Ал  кәсіп  -  мамандық  таңдау,  мамандықты  меңгеру.  Білім 
алып кәсіп иесі болу үшін іскерлік қажет. Іскерлік - оқу, білім, кәсіп, тәжірибе, 
ізденушілік,  өзіндік  жұмыс,  іс-шаралар,  дағдыдан  туындайды.  Іскер  болу  үшін 
іс-әрекетті  меңгеру  қажет.  Іс-әрекет  әрекеттен,  операция,    қимыл-қозғалыстан 
тұрады.  Барлық  үрдіс  байланыса  орындалғаннан  соң   нәтиже  көрсеткіші  пайда 
болады.  
Әрбір 
педагогтің 
инновациялық 
іс-әрекетін 
қалыптастырудың 
педагогикалық  шарттары:    инновация  туралы  білімі;  инновацияны  жан-жақты 
меңгеру;  инновациялық  іс-әрекет  диагностикасын  меңгеру;  инновацияны 
тәжірибеге ендіру жұмыстары; инновацияны практикада дұрыс қолдану. 
Әрбір  білім  беру  ордаларында  бүгінгі  таңда  белең  алып  отырған 
кемшіліктері баршылық, атап айтатын болсақ: білім сапасының төмендігі; білім 
саласына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен оқудың нәтижесінің 
болмауы; 
құжаттар 
көптеп 
шығарылғанымен 
мардымсыздығы; 
білім 
алушылардың  өздігінен  білім  алу  дағдысының  болмауы;  білім    алушылар    мен  
оқытушылардың  бірлескен  шығармашылық  еңбектерінің болмауы. 
Бұл  тығырықтан  шығудың  бірден-бір  жолы  оқу-тәрбие  процесінде 
инновациялық  әдіс-тәсілдерін  енгізу,  әрбір  білім  алушылардың  білімге  деген 
қызығушылықтарын, 
талпынысын 
арттырып, 
өз 
бетімен 
ізденуге, 
шығармашылық  еңбек  етуге  жол  ашу.  Инновациялық  процестің  негізі  - 
жаңалықтарды  қалыптастырып  жүзеге  асырудың  тұтастық  қызметі.  Инновация 
білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады.  

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
97 
 
Білім  сапасын  арттырудағы  жаңа  инновациялық  технологияларды  оқып, 
үйреніп, сараптай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: 
-  білім алушылардың білім, білік сапасын  арттырудағы    жаңа   инновациялық 
технология  түрлері  сан  алуан,  оларды  таңдау  жэне  одан  шығатын  нәтиже 
оқытушының кәсіби біліктілігіне тікелей байланысты; 
- жаңа   инновациялык   технологияларды   енгізу   жүйелі  әрі   мақсатты  түрде 
жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; 
-  жаңа  инновациялық  оқыту  технологияларын  енгізу  барысында  әрбір  оқу 
орнының  материалдық-техникалық  базасының  бүгінгі  талапқа  сай  еместігі,  әрі 
жетіспеуі, кадрлық әлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды.  
Қазіргі  жас  ұрпақтың  саналы  да  сапалы  білім  алуының  бірден-бір         
шарты  -  оқу   орындарындағы   білім   беру   процесіне   жаңа инновациялық 
технологияларды    енгізу  екендігі    сөзсіз    түсінікті.  Сондықтан    ғылыми-
техникалық    прогрестен      қалыспай,      жаңа    педагогикалық      инновацияларды  
дер  кезінде қабылдап,   өңдеп,   нәтижелі   пайдалана  білу –  әрбір  ұстаздың   
негізгі  міндеті  болып  табылады.  Біздің  ойымызша,  оқу  орындарында 
инновациялық басқару жүйесін енгізіп, оны жүзеге асыру міндет. 
Қорыта  келгенде,  жаңа  инновациялық  педагогикалық  технологияның  негізгі, 
басты міндеттері мынадай: 
 -  әрбір  білім  алушының  білім    алу,  даму,  басқа  да  іс-әрекеттерін  мақсатты 
түрде ұйымдастыра білу; 
-  білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дәрежеде тәрбиелеу; 
-  өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; 
-  аналитикалық ойлау қабілетін дамыту.    
 
Әдебиеттер 
1. Раджерс Э. Инновация туралы түсінік. - //Қазақстан мектебі, №4, 2006. 
2. Қабдықайыров Қ. Инновациялық технологияларды диагностикалау. – А., 
2004 
3. Жүнісбек Ә. Жаңа технология негізі – сапалы білім. - //Қазақстан мектебі, 
№4, 2008 
4. Нағымжанова Қ. Инновациялық технологияның құрылымы. – А.:Өркен, 
2007 
5. Көшімбетова С. Инновациялық технологияны білім сапасын көтеруде 
пайдалану мүмкіндіктері. – А.: Білім, 2008.  
 
 
 
О НЕКОТОРЫХ ПРИЧИНАХ СХОДСТВА АССОЦИАТИВНЫХ 
РЕАКЦИЙ  НА ОТДЕЛЬНЫЕ РУССКИЕ И КАЗАХСКИЕ СТИМУЛЫ. 
Ганбарова И.Р. 
Южно-Казахстанская государственная фармацевтическая академия. г.Шымкент 
 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
98 
 
Резюме В статье рассматриваются некоторые причины сходства ассоциативных 
реакций  на  отдельные  русские  и  казахские  стимулы.  Объяснены  некоторые 
причины  совпадения  вербальных  ассоциаций,  зафиксированных  в  материалах 
свободного  ассоциативного  эксперимента  с    казахскими  и  русскими 
испытуемыми. 
 
ҚАЗАҚША ОРЫСША ЖЕКЕ ЫНТАЛАНДЫРУҒА АССОЦИАТИВТІК 
ӘРЕКЕТТІҢ КЕЙБІР СЕБЕПТЕРІ 
Ганбарова И.Р. 
Түйін    Ассоциативті  реакциялардың  кейбір  орыс  және  қазақ  ширатқыларына 
ұқсастықтарының  себептері  қарастырылады.  Қазақ  және  орыс  сынақтан 
өтушілермен 
тәуелсіз 
ассоциативті 
тәжірибелердің 
материалдарында 
көрсетілген вербалды ассоциацияларының себептері түсіндірілген. 
 
Abstrakct      This  article  deals  with  some  similarity  causes  of  associative  reaction 
upon  definite  Russian  and  Kazakh  stimuli.Some  coincidence  causes  of  verbol 
responses  areb  discussed.This  fact  is  showed  in  the  materials  of  free  association 
experiment with Kazakh and Russian anditory. 
 
       Интерес  к  процессам  вербального  ассоциирования  вызван  потребностью 
изучения  связей  между  словами  в  индивидуальном  сознании  носителей  языка. 
Имеющиеся  у  психологов  данные  о  свободном  ассоциировании  были 
осмыслены  и  с  лингвистической  точки  зрения  (А.А.  Леонтьевым,  А.А. 
Залевской  и некоторыми другими исследователями), так как анализ материалов 
ассоциативных  экспериментов  был  необходим  для  решения  определенного 
круга  проблем,  требующих  учета  ассоциативных  привычек  испытуемых, 
которые влияют на речевое поведение информантов. 
      Накопление  ассоциативных  данных,  полученных  на  материале  разных 
языков 
(английского, 
немецкого, 
французского, 
польского, 
русского, 
киргизского,  белорусского,  украинского,  эстонского  и  др.),  позволило  нам  не 
ограничиваться  лишь  внутриязыковыми  сопоставлениями  в  сфере  вербального 
ассоциирования, 
а 
приступить 
к 
межъязыковым 
сопоставлениям 
экспериментальных  данных.  В  ходе  такого  сопоставления  были  обнаружены 
некоторые 
универсальные 
закономерности, 
присущие 
лексическому 
ассоциированию,  а  также  выявлены  некоторые  параметры  национально- 
культурной  специфики  вербального  ассоциирования,  характерные  для  той  или 
иной лингвокультурной общности. 
      Однако  и  в  этих,  и  в  некоторых  других  исследованиях  лексических 
ассоциаций  остается  недостаточно  исследованной  проблема  сопоставления 
ассоциативных  систем  у  носителей  контактирующих  языков  с  точки  зрения 
национально-культурной  специфики  вербального  ассоциирования,  хотя  были 
опубликованы  словари  ассоциативных  норм  киргизского  [4],  украинского, 
белорусского,  эстонского  и  русского  языков.  Анализ  казахских,  узбекских, 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
99 
 
киргизских 
ассоциаций 
с 
точки 
зрения 
их 
национально-культурной 
специфичности, включенный в орбиту широких межъязыковых сопоставлений, 
был сделан А.А.Залевской [3, 18]. 
       В  ходе  исследования  интервербальных  связей  ассоциаций  в  английском, 
немецком,  французском,  украинском,  белорусском,  русском,  киргизском, 
казахском  и  узбекском  языках  было  установлено,  что  такое  сопоставление 
может  дать  интересный  материал  и  для  лингвистики,  и  для  психолингвистики, 
и для психологии. Так, например, было установлено, что процесс лексического 
ассоциирования  у  тюркоязычных  информантов  аналогичен  ассоциированию 
американцев  [3,  12],  а  не  русских,  как  это  ожидалось  в  условиях  тюрко-
русского контактирующего двуязычия. 
      Материалом  исследования  послужили  вербальные  ассоциации,  полученные 
от носителей казахского и русского языков: около 124 тысяч ответов казахов и 
60  тысяч  ответов  русских  информантов.  До  настоящего  времени  лексика 
казахского  языка  не  была  предметом  психолингвистических  исследований,  в 
которых были охарактеризованы ассоциации, полученные от ста испытуемых. 
      Проведенный  нами  анализ  фрагментов  лексики  русского  и  казахского 
языков,  полученной  в  ходе  ассоциативного  эксперимента,  позволил  выявить 
некоторые универсальные (общие для обоих языков) направления лексического 
ассоциирования,  а  также  обнаружить  факты  национально-культурной 
специфики вербальных ассоциаций. 
      Уточнив содержание одних терминов (корреляты- эквиваленты), условимся 
и об употреблении других. Стимулами или исходными словами будем называть 
слова, 
предъявлявшиеся 
испытуемым 
в 
ходе 
письменного 
опроса 
(анкетирования)  в  свободном  ассоциативном  эксперименте.  Ассоциатами,  или 
ответными  реакциями  будем  считать  полученные  от  информантов  ответы  на 
каждое заданное  слово, а полный набор таких реакций – ассоциативным полем 
(АП)  исследуемого  стимула.  Шириной  ассоциативного  поля  мы  считаем 
разброс,  или  количество  разных  реакций,  представленных  в  данном  АП.  И, 
наконец,  ранг  ассоциации  мы  понимаем  как  ее  зависимость  от  частоты 
встречаемости  ассоциации  в  АП  стимула:  чем  частотнее,  устойчивее 
ассоциация,  чем  выше  уровень  ее  стереотипности,  тем  выше  ранг.  Мерой 
общности  содержание  ассоциативных  реакций,  полученных  от  разных  групп 
испытуемых,  мы  считаем  показатель  количества  слов-стимулов,  на  которые 
испытуемые сопоставляемых групп давали идентичные и самые частые ответы 
[3, 7].  
      Попытаемся  объяснить  некоторые  причины  совпадения  вербальных 
ассоциаций,  зафиксированных  в  материалах  свободного  ассоциативного 
эксперимента с казахскими и русскими  испытуемыми. 
      Примерами 
ассоциаций, 
свидетельствующих 
о 
наличии 
общности 
представлений  об  окружающем  мире,  могут  служить  следующие  реакции: 
голубой  -  небо/  көгiлдiр  -  аспан,  цветение  -  весна/  гүлдену  -  көктем  и  многие 
другие  (коррелирующие  ассоциации    более  низких  рангов  не  приводятся). 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
100 
 
Универсальность  таких  ассоциаций  подтверждается  и  данными  других 
экспериментальных исследований.  
Ср.:      кирг.: көк - аспан, кыш - суук, жай - ысык; 
       белорус.: блакiтны - неба, лета - цеплае, зiма - холодная; 
       укр.: блакитний - небо, лiто - тепле, зима - холодна; 
       англ. : blue- sky; sиmmer - hot       
      Существенным  фактором,  способствующим  появлению  коррелирующих 
ассоциаций  в  сопоставляемых  ассоциативных  полях,  является  общность 
сложившихся  образов  и  представлений,  связанных  с  данным  стимулом: 
ГОЛОДНЫЙ - волк/ АШ - қасқыр, БЕРЕЗА - белая/ ҚАЙЫҢ - ақ, и др., если в 
сознании  испытуемых  существует  традиционный  образ  (белой  березы, 
голодного волка и др.), то предъявление слова-стимула, входящего в поле этого 
образа,  обусловливает  появление  у  испытуемых  ассоциаций,  связанных  с  этим 
образом.  Если  же  коррелят  этого  слова  в  другом  языке  не  вызывает 
аналогичной  реакции,  то  приходится  говорить  о  разных,  специфических  для 
каждого  языка  направлениях  ассоциирования,  обусловленных  национально-
культурными особенностями. Так например, общая для русских и казахов связь 
между словами ГОЛОДНЫЙ - волк/ АШ - қасқыр не характерна для носителей 
английского  языка.  Как  известно,  на  стимул  HUNGRY  (голодный)  в 
Миннесотских  ассоциативных  нормах  не  зарегистрировано  ни  одного  ответа 
wolf  (волк).  Этот  факт  свидетельствует  о  том,  что  общность  коррелирующих 
ассоциаций предопределяется общностью образа, существующего в культуре и 
языке  той  или  иной  лингвокультурной  общности.  В  данном  случае  мы  не 
отделяем  фактов  языка  и  фактов  культуры,  так  как  на  определенном  этапе 
исследования  такая  процедура  становится  невозможной  именно  потому,  что 
«области  языка  и  культуры  (если  говорить  о  вербальной  культуре)  не  только 
взаимно пересекаются, но, как правило, язык, являясь способом существования 
вербальной  культуры,  в  то  же  время  сам  является  культурно-  историческим 
образованием» . 
      Правомерность  выделения  этого  фактора,  влияющего  на  процесс 
ассоциирования,  подтверждают  и  материалы  польского  ассоциативного 
эксперимента,  в  котором  количество  ответов  на  стимул  ОРЕЛ  в  двадцати 
процентах случаев связано с символическим изображением орла: godto (девиз), 
reszka  (решка),  symbol  (символ)  и  т.п.  [5,  470].  Аналогичной  можно  считать  и 
реакцию  flag  (флаг)  на  стимул  star  (звезда)  американских  студентов 
(Jenkins1970). 
      Немаловажную  роль  в  формировании  однородности  ассоциаций  играет  и 
фактор  общности  социалистической  культуры.  В  системе  закономерностей, 
определяющих структуру социалистического общества, важное значение имеет 
процесс  сближения  национальных  культур.  Факты,  свидетельствующие  о 
бикультурализме, встречаются и в нашем эксперименте: ПЛОЩАДЬ - красная/ 
АЛАҢ - кызыл,  
Ср.:    кирг.: аянт-Кызыл; 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
101 
 
 укр.: площа-Красна.  
      Общностью  территориальной  (или  географической)  предопределены 
эквивалентные  ответы  на  стимулы  ГОРОД  –  Шымкент  /ҚАЛА  –  Шымкент;  и 
многие  другие.  Появления  такого  рода  «местных»  реакций  вполне 
закономерно:  на  стимул  ГОРОД  одной  из  высокочастотных  реакций  в  любом 
ассоциативном  эксперименте  бывает  та,  которая  указывает  на  город,  где 
проходил эксперимент: Фрунзе, Львов, Минск. Естественным представляется и 
появление в материалах эксперимента соответствующих местных топонимов (в 
каждом случае специфических). 
      Принимая  во  внимание  географический  ландшафт  Южного  Казахстана,  где 
проводился эксперимент, условно к этой же группе ассоциаций, по - видимому, 
можно  отнести  и  реакции  высокая  на  стимул  ГОРА/ТАУ  -  биік,  глубокий  на 
стимул  КОЛОДЕЦ  /ҚҰДЫҚ  -  терең.  В  то  же  время,  толковые  словари 
С.И.Ожегова (46), В.И. Даля (19) свидетельствуют о том, что понятия ‘высоты' 
и ‘глубины’ входят в дефиниции самих  русских стимулов ГОРА и КОЛОДЕЦ: 
«гора  -  это  любая  возвышенность  на  земле»;  «колодец  -  узкая  и  глубокая 
яма»…  [46,  134,277].  Так  что  такие  ответы  предопределены  и  семантикой 
самого стимула.  
     Одной  из  причин  совпадения  лексических  ассоциаций  у  разноязычных 
испытуемых  является  общность  вкусовых  ощущений,  совпадающих  у 
носителей сопоставляемых языков: ВОДКА - горькая, противная /АРАК – ащы, 
жағымсыз;  Сопоставление  с  ассоциативными  нормами  других  языков  по 
одному параметру дало те же результаты.  
Ср.:  кирг.:  АРАК-ачуу; 
        белорус.: ГАРЭЛКА - горькая; 
        укр.: ГОРiЛКА - гiрка, погана.  
      Общность  основных,  характерных  признаков  предмета,  обозначенного 
словом-  стимулом,  также  влияет  на  процесс  ассоциирования  носителей 
русского  и  казахского  языков  и  обусловливает  появление  общих  ассоциаций: 
НОЖНИЦЫ - острые /КАЙШЫ - өткір; ГОРОД - большой / ҚАЛА - үлкен и др. 
Различие  между  ними  стоит  в  том,  что  первый  (типичный)  входит  в 
семантическую  структуру  слова  и  находит  отражение  в  его  дефиниции  в 
толковом словаре, а второй (желаемый)- нет. Например, КОЛОДЕЦ - глубокий, 
ГОРА  -  высокая,  ЗЕМЛЯ  -  круглая,  ГОРОД  -  большой  -типичные  признаки, 
раскрывающие  содержание  понятий  самих  стимулов  при  их  толковании  в 
словаре  [46].  Другие  признаки:  ХЛЕБ  -  мягкий,  НОЖНИЦЫ  -  острые,  ЕДА  -
вкусная - желаемые признаки, которые иногда приводятся в толковых словарях 
в качестве примеров употребления стимула в контексте.    Таковы основные, на 
наш взгляд, причины появления коррелирующих ассоциаций в сопоставляемых 
языках. 
      Черты  сходства  культур  народов  мира  обусловлены,  прежде  всего 
«единством  человечества,  сходством  в  процессах  социального  развития  на 
разных концах земного шара, общими для всех людей законами психики» [8]. В 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
102 
 
то же время эта общность может быть обусловлена сосуществованием двух или 
нескольких  этносов  в  каком-либо  одном  регионе,  которое  предопределяет  
«аналогичность»  многих  явлений  в  быту  и  культуре  (и  в  языке)  казахского  и 
киргизского  народов  (ақын,  бәйге,  киіз  үй,  айтыс,  күрес;  национальные 
варианты народного этноса «Эр - Тоштюк»). 
      В  условиях  распространенного  в  нашей  стране  двуязычия  межкультурный 
контакт  облегчен  однонаправленностью  развития  культур  народов  нашей 
страны.  Возрастает  общность  «принципов  их  эстетики,  складываются  черты 
общего  эстетического  идеала».  Соответственно  обогащается  культурный 
диапазон каждого народа, расширяются рамки его национальной картины мира.  
 
Литература 
1. Даль В.И. Толковый словарь великорусского живого языка. – Т. I-IV. – 
М., 1989-1991. 
2.  Дмитрюк Н.В. Ассоциативные портреты-характеристики представителей 
русского и казахского этносов // Языковое сознание и образ мира. – М., 2000. 
3. Залевская А.А. Ассоциативный эксперимент в условиях билингвизма и 
трилингвизма // Материалы Второго симпоз. по психолингвистике, Москва, 4-6 
июня 1968 г. – М., 1968.  
 
4.  Иванова О.В. Ассоциативный словарь терминов / Нижегородский 
лингвистический университет. – Н.Новгород, 1998. 
5. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке. – М., 
1990. 
6. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1960. 
7. Тарасов  Е.Ф.  Межкультурное  общение  –  новая  онтология  анализа 
языкового  сознания.//  Этнокультурная  специфика  языкового  сознания.  – 
М.,1996. 
8.  Шейман  Л.А.  К  проблеме  межэтнокультурной  интерференции  //Тезисы 
докладов Х Всесоюз. симп. по психолингвистике и теории коммуникации. – М., 
1991. 

жүктеу/скачать 5,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: