МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ И МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
143 
 
информации  и  способов  ее  переработки  специалистам  различных  областей 
приходится  оптимизировать  по  экономическим  и  энергетическим  показателям 
соотношения  между  отечественными  и  иностранными  информационными 
потоками.  Задачи  указанного  типа  являются  основой  развития  иноязычной 
речевой деятельности выпускников любого неязыкового вуза.  
        Отсюда 
следует, 
что 
приоритетное 
направление 
системы 
совершенствования  образования  в  настоящее  время  связано  с  разработкой 
теоретических  и  методических  основ  проектирования  технологий  обучения, 
обеспечивающих  разностороннее  развитие  иноязычных  коммуникативных 
умений и навыков студентов, а также их способности к быстрой и качественной 
переработке иноязычной информации эффективными способами и средствами. 
Все  это  обуславливает  воспитание  новых  личностных  качеств,  активных 
жизненных позиций, рационального отношения к окружающему миру, развитие 
как  коммуникативной  компетенции,  так  и  профессионального  мышления  и 
мировоззрения обучаемых[4,5,8]. 
        Объективные 
условия 
практического 
здравоохранения, 
требующие 
высокой  творческой  и  развитой  практической  деятельности  от  специалистов, 
возлагают  на  педагогические  коллективы  медицинских  вузов  требования  по 
изысканию новых форм профессионального, деонтологического, нравственного 
воспитания 
студентов, 
формированию 
у 
них 
профессиональных 
компетентностных  навыков  и  умений,  развитию  клинического  мышления  и 
личностных качеств[6,7]. 
        Цель  работы  -  является  повышение  качества  профессиональной 
компетенции 
будущих 
медицинских 
специалистов 
путем 
реализации 
теоретически обоснованной и обеспечивающей формирование высокого уровня 
коммуникативной компетенции студентов медицинских факультетов. 
        Методы  исследования.  На  практических  занятие:  обсуждение  проблемы  в 
микрогруппах  (5-6  человека)  и  дискуссии  между  этими  группами:  игровые  и 
состязательные  (группа  против  группы,  кто  ответит  лучше  на  поставленный 
вопрос или взаимная постановка вопросов студентами по изучаемой теме). Все 
это  оживляет  и  активизирует  работу  студентов,  развивает  мышление  и 
творчество.  
        Результаты  исследования  и  их обсуждение.  Интерактивные  методы 
обучения  -это  способы  активизации  учебно-познавательной  деятельности 
студентов, побуждающие их к высокой активной мыслительной и практической 
деятельности  в  процессе  овладения  материалом,  когда  активен  не  только 
преподаватель,  но  и  студенты.  Стимулируется  заинтересованность  студентов  в 
приобретении  знаний,  творческое  отношение  к  учёбе,  активное  восприятие  и 
усвоение  информации,  выработка  умений  и  навыков  профессиональной 
деятельности.  Обучающие  игры  занимают  важное  место  среди  современных 
психолого-педагогических 
технологий 
при 
освоении 
студентами 
фундаментальных 
медицинских 
дисциплин. 
Они 
представляют 
собой 
действенные  технологии,  которые  находят  применение,  как  в  обучении,  так  и 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
144 
 
во многих сферах практической деятельности. Игры способствуют активизации 
учебного  процесса,  пробуждению  творческого  начала;  позволяют  найти 
решение  проблем,  часто  имеющих  место  в  жизни;  создают  открытую 
атмосферу общения. Исходя из методов, целей и особенностей обучающих игр 
можно  выделить  несколько  их  разновидностей.  Имитационные  игры 
используются в профессиональном обучении при формировании определённых 
практических  навыков.  Их  тематика  определяется  необходимостью  отработки 
студентами  тактики  действия  в  реальных  ситуациях,  которые  требуют 
медицинской  компетентности.  В  основе  сюжетно-ролевых  игр  лежит 
конкретная  ситуация  -медицинская,  жизненная,  деловая  или  иная.  Основное 
отличие  инновационных  игр  от  других  видов  состоит  в  их  подвижной 
структуре  и  проведении  игры  в  нескольких  развивающих  пространствах  (с 
использованием компьютерных программ ). Эти игры направлены на получение 
качественно  иного  нового  знания  с  использованием  новейших  педагогических 
и информационных технологий. 
        Учебная  задача  деловой  игры  –  овладение  определёнными  знаниями  и 
умениями.  Преподаватель  -  разработчик  игры  должен  чётко  определить  цель 
игры,  какие  знания,  должны  быть  закреплены,  систематизированы,  какие 
умения  должны  быть  проверены  и  сформированы.  Именно  этим  определяется 
содержание,  ход  и  правила  игры.  Основные  признаки  деловой  игры:  наличие 
модели  объекта,  ролей  участников,  различие  ролевых  целей  при  выработке 
решений,  зависимость  достижения  цели  каждого  от  действий  других 
участников,  взаимодействие  участников,  выполняющих  разные  роли;  наличие 
общей  цели  у  всех  участников,  коллективная  выработка  решений  участниками 
игры,  многовариантность  решений.  В  учебном  процессе  нашего  вуза  чаще 
всего используются ролевые игры, цель которых – сформировать определённые 
навыки и умения студентов в активном творческом процессе. 
         Для  подготовки  деловой  игры  могут  использоваться  все  дидактические 
методы: 
объяснительно-иллюстративный, 
репродуктивный, 
проблемное 
изложение,  частично-поисковый,  исследовательский.  Следует  также  соблюсти 
методические  требования  -  игра  должна  быть  логическим  продолжением  и 
завершением  конкретной  теоретической  темы  (раздела)  учебной  дисциплины, 
практическим  дополнением  изучения  дисциплины  в  целом.  Необходимы 
максимальная  приближённость  к  реальным  профессиональным  условиям, 
создание  атмосферы  поиска  и  непринуждённости,  тщательная  подготовка 
учебно-методической  документации.  Важны  чётко  сформулированные  задачи, 
условия  и  правила  игры;  выявление  возможных  вариантов  решения  указанной 
проблемы; наличие необходимого оборудования. 
         В  курсе  клинической  патоморфология    для  изучения  этиологии, 
патогенеза, 
танатогенеза, 
клиники 
и 
дифференциальной 
диагностики 
заболеваний  можно  использовать  такую  форму  деловых  игр,  как  игровое 
моделирование. История болезни и протокол вскрытия выбирается из архива. 2-
3  студента,  предварительно  изучив  историю  болезни,  играют  роль  больных  и 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
145 
 
патологоанатома,  назначают  рецензента.  Они  излагают  жалобы,  анамнез 
заболевания  и  результаты  вскрытий.  Данные  результатов  объективного, 
лабораторного  методов  исследования  даются  студентам  дополнительно  . 
Проводят клинико-анатомический конференции(группа против группы). В этих 
случаях  проблемная  ситуация  представляет  собой  учебно-профессиональную 
задачу.  В  ходе  применения  деловых  игр  преподаватель  направляет  действия 
студентов,  способствует  формированию  навыков  постановки  уточнённого 
диагноза  или  ее  расхождения,  определению  объёма  и  последовательности 
действий врача при оказании неотложной помощи. 
         В подготовке деловой игры можно выделить следующие операции: 
1.    Выбор  темы  и  диагностика  исходной  ситуации.  Основой  для  игры  может 
быть  любой  раздел  учебного  курса,  допускающий  практический  выход  на 
профессиональную деятельность, проблемность и неоднозначность решения. 
2.  Формирование  целей  и  задач  с  учётом  не  только  темы,  но  и  из  исходной 
ситуации. 
3. Диагностика игровых качеств участников деловой игры. Проведение занятий 
в игровой форме будет эффективнее, если действия преподавателя обращены не 
к абстрактному, а к конкретному студенту или группе. 
4. Определение структуры с учётом целей, задач, темы, состава участников. 
5. Разработка сценария  игры. 
6.  Подготовка  участников  к  игре,  изучение  необходимого  теоретического 
клинического материала, овладение игровыми ролями. 
Любая обучающая игра состоит из нескольких этапов: 
● при создании игровой атмосферы определяется содержание и основная задача 
игры, осуществляется психологическая подготовка её участников; 
●  организация  игрового  процесса,  включающая  инструктаж  –  разъяснения 
правил  и  условий  игры  участниками,  распределение  ролей,  изучение 
участниками игры документации, определяющей её содержание и ход; 
●проведение  игры,  решающей  поставленную  задачу;  изучение  ситуации, 
принятие решений, оформление материалов игры; 
● подведение итогов, анализ хода и результатов игры как самими участниками, 
так и экспертами (анализ и оценка достигнутых результатов, анализ действий и 
активности  участников,  ошибок,  допущенных  в  игре  и  их  причины, 
выставление оценок). 
        Позитивными эффектами использования деловых игр является то, что при 
их  использовании  обеспечивается  высокая  мотивация,  эмоциональная 
насыщенность процесса обучения; происходит подготовка к профессиональной 
деятельности, формируются знания и умения, студенты  учатся применять свои 
знания; после игровое обсуждение способствует закреплению знаний. Деловые 
игры  строятся  на  принципах  коллективной  работы,  практической  полезности, 
демократичности,  гласности,  соревновательности,  максимальной  занятости 
каждого  и  неограниченной  перспективы  творческой  деятельности  в  рамках 
деловой  игры.  Они  развивают  у  студентов  навыки  активной  поисковой 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
146 
 
деятельности,  самостоятельности,  умение  организовать  работу,  управлять 
коллективом врачей, формирует навыки профессионального общения. 
      Таким  образом  принятые  методологические  и  методические  аспекты 
обучения  клиническому  патоморфологии,  знание,  показанное  студентами  на 
занятие,  позволяют  делать  вывод:  студенты  в  основном  своей  массе, 
приобретают  теоретический  материал  и  усвайвают  необходимые  практические 
навыки. 
                           
Литература: 
1.  Чалый А.В. и др. Мировоззренческие и методологические аспекты   
преподавания биофизики в вузах // Философские вопросы биологии и  
медицины. 1987. Вып. 19. С. 132.  
2.  Шустер Г. Детерминированный хаос. Введение. М.: Мир, 1988. 
3.  Жигулев В. Н. Динамика не устойчивостей. М.: Изд-во МФТИ. 1996 
4.  Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. М.: Лира, 1999. С. 386 
5.  Кадомцев Б.Б. Динамика и информация // Нелинейные волны. Структуры 
и  бифуркации. М.: Лира, 2000. С. 215  
6.  Кухарев Г.А. Биометрические системы. Научное издание. СПб:   
Политехника, 2001. 
7.  Панфилов Д.И. Электротехника и электроника в экспериментах и  
упражнениях: Практикум на Electronics Workbench: в 2 т. Т.2: Учеб.пособие для 
вузов. СПб: Додека, 2000. 
8.  Поршнев С.В. Компьютерное моделирование физических процессов с     
использованием пакета MathCad. М.: Горячая линия — Телеком, 2002.  
 
 
БАҚ-ТАРДАҒЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ МӘТІНДЕР ТІЛІ 
Зайсанбаев Т.Қ., Канленова Б.Н., Жақсыбаева Э.О. 
С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті 
 
Түйін   Мақалада бұқаралық ақпарат құралдарындағы медициналық 
мәтіндердің тілінде кездесетін кемшіліктер сөз болады. 
 
МЕДИЦИНСКИЙ ТЕКСТОВОЙ ЯЗЫК СМИ 
Зайсанбаев Т.Қ., 
Канленова Б.Н., Жақсыбаева Э.О. 
Резюме   В сататье говорится о ошибках встречающихся в средствах массовой 
информации. 
 
Abstrakct  In article is spoken about mistake meeting in facility of mass information 
 
   
Медицина  ғылымының  қазақ  тілінде  қалыптасуына  бұқаралық  ақпарат 
құралдарының (БАҚ) да ықпалы зор. Ғылыми еңбектерге қарағанда БАҚ-тарды 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
147 
 
тұтынушылар  саны  анағұрлым  көп  екендігі  белгілі.  Бұл  өз  кезегінде 
медициналық  терминдердің,  сөздердің,  сөз  тіркестерінің  және  синтаксистік 
оралымдардың  халық  арасында  кеңінен  таралуына  мүмкіндік  береді.  Әрине, 
ғылыми  еңбектерді  пайдаланушылар  сол  саланың  мамандары  болғандықтан, 
ғылыми  мәтіндердің  тілдерінде  кездесетін  аз-кем  кемшіліктерге  қарамастан, 
онда не айтылғаны туралы өздеріне қажетті мәліметтерді ала алады. Ал мұндай 
кемшіліктер  медицина  саласында  білім  алушы  студенттерге  мәтінді  түсінуге 
көптеген  қиындықтар  келтіреді,  себебі  олар  –  әлі  қалыптасып  үлгірмеген,  бұл 
саланың  қыр-сырын  толық  меңгермеген  болашақ  мамандар.  Орнымен 
қолданылған  терминдер,  дұрыс  құрылған  сөз  тіркестері  мен  сөйлемдер  ғана 
олардың  медицина  ғылымын  толық  әрі  сапалы  меңгеруіне  мүмкіндік  береді. 
Бұл  өз  алдына  бөлек  әңгіме  болатын  тақырып  болғандықтан,  біз  бұл 
мақаламызда 
БАҚ-тардағы 
медициналық 
мәтіндердің 
тіліне 
арнайы 
тоқталмақпыз. 
Өкінішке қарай, газет-жұрналдар мен теледидар, радио сияқты бұқаралық 
ақпарат  құралдары  арқылы  халықты  әртүрлі  жұқпалу  аурулардан  сақтандыру 
мақсатында  жарияланған,  сондай-ақ  медицинадағы  болып  жатқан  жаңалықтар 
туралы  мақалаларда,  хабарларда  тілдік  кемшіліктер  көптеп  кездесіп  жатады. 
Сондай  кемшіліктердің  бірі  медицина  ғылымында  көптен  бері  қолданылып 
жүрген,  терминком  бекіткен  қазақша  терминдердің  бұрынғы  орыс  тіліндегі 
нұсқасының  қолданылуы.  Мысалы,  организм,  орган,  операция,  температура 
сияқты сөздердің ағза, мүше, ота, дене қызуы болып аударылғанына көп болса 
да,  кей  жағдайда  БАҚ-тарда  олардың  алғашқы  нұсқасы  қолданылып  жүргенін 
байқаймыз (... адам организмі бұған қарсы тұра алмайды. «Алматы ақшамы» 10 
желтоқсан, 2010 ж., №144 (4235). Жыныс органдарының қабынуы да әйелдерді 
бедеулікке  жиі  ұшыратады.  «Алматы  ақшамы»  24  қыркүйек,  2010  ж.,  №1411 
(4202).  ...  операция  жасап  алып  тастауға  тура  келеді.  «Алматы  ақшамы»  24 
қыркүйек,  2010  ж.,  №111  (4202).  Температуралық  әсері  байқалмайды  «Алматы 
ақшамы»  21  қаңтар,  2011  ж.,  №144  (4202).).  Медициналық  терминдерді  қазақ 
тіліне аударып қолдануға қарсы болып жүрген ғалымдарымыз да аз емес. Олар 
бұлар  халықаралық  терминдер  мұндай  сөздерді  бүкіл  дүниежүзінде  осылай 
қолданады,  әрі  көзіміз  бен  құлағымызға  үйренген  сөздер  деген  уәж  айтады. 
Сөйте  тұра  олар  мұндай  сөздердің  арғы  түбі,  негізінен,  латын,  грек    тілінен 
шыққанын,  олардың  өздері  енген  тілдерінде  сол  тілдердің  заңдылықтары 
бойынша дыбысталатынына назар аудара бермейді. 
 Бұрынғы  Кеңес  Одағы  құрамында  болған  елдерде  мұндай  сөздер  орыс 
тілінің  заңдылығы  бойынша  жазылып  жүр.  Ал  бұл  жазылуда  қазақ  тілінің 
заңдылығы  мүлде  ескерілмеген.  Жазылудың  мұндай  ұстанымын  академик  Р. 
Сыздықова  «тарихи-дәстүрлік  принцип»  деп  атайды  да:  «Тарихи-дәстүрлік 
принципке  орыс  тілінен  және  орыс  тілі  арқылы  өзге  тілдерден  енген  сөздердің 
қазақша  айтылуынша  емес,  орыс  орфографиясы  бойынша  жазылуы  жатады»,–  
деген  анықтама  береді  [1,  9  б.].  Сөйтіп  орыс  тілінен  және  орыс  тілі  арқылы 
енген сөздерді жазу үшін енгізілген қазақ тілінде мүлде болмаған, қазақ тілінің 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
148 
 
дыбысталу  заңдылғына  қарама-қайшы  келетін  дыбыс-әріптер  тілімізді 
байытты,  тіліміз  күрт  дамып  кетті  деп  бөркімізді  аспанға  аттық.  Қазақ  тіліне 
тән  емес  дыбыстардың  тілімізге  тигізген  зиянды  әсері  туралы  профессор 
Ә.Жүнісбек былай деп жазады:  
«Тіл  туыстығы  мен  тіл  ұқсастығы  жоқ  орыс  тілінің  дыбыстары, 
біріншіден,  қазақ  тілінің  дыбыс  санын  бірден  көбейтіп  жіберді.  Екіншіден, 
үндесім  үлгісі  келіспейтін  кірме  сөздер  көбейіп  кетті.  Үшіншіден,  қазақ 
жазуының  емле-ережесін  күрделендіріп  жіберді.  Бұл  –  орыс  тілінің  тіл  бұзар 
ықпалының  негізгілері  ғана»  [2,  12  б].  Орыс  тілінің  жазылу  үлгісімен  енген 
терминдердегі  қазақ  тілінің  дыбысталу  заңдылығына  сәйкес  келмейтін 
дыбыстар  тіркесімі  болғандықтан,  қазақ  тілді  адамдарға  оларды  дұрыс 
дыбыстау  да,  жазу  да  қиын.  Онымен  қоса,  терминдерге  сөйлем  құрамында 
әртүрлі  жалғау  жұрнақтар  жалғануы  тиіс.  Міне  осы  жағынан  да  қиындықтар 
туады.  Оған  орысша-қазақша  медициналық  сөздіктердегі,  медициналық 
оқулықтар 
мен 
оқу 
құралдарындағы 
дистальды-дистальді-дисталды; 
латеральды-латеральді-латералды;  ракке  қарсы  -  ракқа  қарсы  сияқты 
қосымшалар  әртүрлі  жалғанып  жүрген  сөздер  дәлел  бола  алады.  Мұндай 
қиындықтан  шығудың  бір  жолы  –  тіліміздің  мүмкіндігін  сарқа  пайдаланып, 
дыбысталуы  қиын  терминдерді  қазақ  тіліне  аударып  қолдану.  Ғалымдарымыз 
бұл салада еңбектеніп, қазақ тіліне аударған терминдерді қолданбау – медицина 
ғылымы 
туралы 
қазақша 
хабар 
жүргізіп, 
мақала 
жазып 
жүрген 
жұрналшыларымыздың  тілге  деген  салақтығын,  ізденбейтіндігін  көрсетеді. 
Қазақ  тіліндегі  терминдердің  қалыптасуына,  халыққа  таралуына,  халықтың 
құлағына  сіңісті  болуына  БАҚ-тардың  маңызы  ерекше  екеніндігі  туралы, 
профессор  Б.Қалиұлы:  «Бұл  ретте  БАҚ  пен  сөздіктердің,  оқулықтар  мен  оқу 
құралдарының рөлі зор екендігін баса айтқымыз  келеді. Егер шындығын айтар 
болсақ,  жаңадан  жасалған  қазақша  терминдердің  ары  қарай  қалыптасып  кетуі 
де, болмаса бордай тозып құрып кетуі де БАҚ-тың қолында. Өйткені халықтың 
қолына  алып  күнделікті  оқитыны  да,  жаңалық  күтері  де  –  БАҚ.  Халықтың 
білім-тәрбие,  үлгі-өнеге  алары  да  –  БАҚ.  Егер  БАҚ  қазақша  терминдерді 
(сөздерді) қолданса, халық сол қазақша  терминдерді жаттап алады. Ал орысша 
терминдерді  қолданса,  халықтың  аузы  сол  орысша  терминдерді  айтуға 
икемделеді», –  деп жазады [3, 40 б.]. 
Қазақша  медициналық  мәтіндерде  кездесетін  тағы  бір  кемшілік  –  кейбір 
сөз  тіркестерінің  орыс  тілінің  үлгісінде  құрылуы.  Мәселен,  мына  сөйлемге 
назар  аударайық:  «Атипті  қоздырғыштармен  шақырылған  пневмония  кезіндегі 
балалардың  жоғары  тыныс  алу  жолдары  шырышты  қабатының  өзгерістері» 
(«Шипагер»,  №3-4  (1360-1361),  2009  ж.).  Бұл  сөйлемдегі  «  атипті 
қоздырғыштармен  шақырылған»  деген  сөз  тіркесі  орыс  тіліндегі  «вызванные 
атипичными  вирусами»  деген  сөз  тіркесінің  сөзбе-сөз  аудармасы.  Қазақша  бұл 
сөйлем:  «Атипті  қоздырғыштар  әсерінен  болған  пневмония  кезіндегі 
балалардың  жоғары  тыныс  алу  жолдары  шырышты  қабатындағы  өзгерістер» 
болуы  керек  еді.  Автор  пневмонияның  «атипті  қоздырғыштар  әсерінен 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
149 
 
болғанын»  және  осы  ауру  кезінде  балалардың  жоғары  тыныс  алу 
жолдарындағы  «шырышты  қабатындағы  болатын  өзгерістері»  жайлы  айтқысы 
келген  сияқты.  Бірақ  сөйлем  орыс  тілінің  үлгісімен  құрылғандықтан,  мақала 
иесінің ойы түсініксіз болып қалған. Орыс тіліндегі синтаксистік оралымдарға, 
орыс  тіліндегі  сөз  тіркесіне  байланып  қалу  –  орысша  ойлап,  қазақша  мақала 
жазатындардың  сөйлем  құрауында  көп  кездеседі.  Мысалы,  «бас  миы»,  «жілік 
миы»,  «бас  шаштары»,  «аяқ  саусақтары»  деген  сияқты  сөз  тіркестері  қазақ 
тілінде  «ми»  сөзінің  тек  бастағы  миға,  сондай-ақ  «шаш»  сөзінің  адамның 
басындағы  түкке  ғана  қатысты  айтылатынын,  ал  жіліктің  ішіндегі  қоймалжың 
заттың  атауы  «жілік  майы»  екенін  білмейтін,  яғни  қазақша  сөздік  қоры  аз 
адаманың  сөз  саптасы  десек  артық  айтқанымыз  болмас.  Осындай  орыс  тілінің 
заңдылығымен  орашолақ  құрылған  бірнеше  сөз  тіркесіне  тоқтала  кетейік. 
Мысалы:  «...  ұзақ  уақыт  болғандығы  туралы  айғақтайды,  «...  өкпедегі 
физикальды  өзгерістер»,  «...ядролардың  ұлғаюымен  көрінеді»,  «...атипті 
қоздырғыштармен  байланысты  пневманиямен  ауырған  балалардың  ...» 
(«Шипагер»,  №3-4  (1360-1361),  2009  ж.),  «Олар  қиын  алынады»  («Шипагер», 
№5 (1355), 2008 ж.).  
Теледидар  мен  радиоларды  жарнамалар  алдымен  орыс  тілінде  жазылып, 
одан  соң  қазақ  тіліне  аударылатыны  жасырын  емес.  Мысалы:  «Активианы  екі 
апта  бойы  ішуге  сұрадық»,  «Қазақстан  Республикасы  стоматологтар 
ассоциясымен  ұсынылған»  сияқты  жарымжан  аудармалар  қазақ  тілінің 
грамматикалық  құрылымынан  хабары  жоқ  адамдардың  ісі.  Сондай-ақ  дене 
мүшелеріне  қатысты  кейбір  атаулардың  әр  тілде  әрқалай  айтылатынын  жақсы 
білмеу де кейде қателіктерге алып келеді. Мысалы  орыс тілінде «пальцы» сөзі 
аяққа  да,  қолға  да  қатыста  айтылса,  қазақ  тілінде  қолдағылары  «саусақ», 
аяқтағылары  «башпай»  деп  айтылады.  Ал  тіліміздің  осы  артықшылығын 
білмегендіктен болар, медициналық мәтіндерде  «қолдың саусақтары», «аяқтың 
саусақтары»  сияқты  сөз  тіркестерін  кездестіреміз.    Бұл  –  қазақ  тілінің  сөздік 
қоры орыс тілінікінен артық болмаса, кем емес екенін көрсетеді.  
Енді  мына  мысалдарға  назар  аударайық:  «Пневмонияны  емдеуде  және 
пневмониядан  болатын  жалпы  өлімшілдікті  төмендету  мақсатында  жүргізілген 
үлкен  жұмыстарға,  жетістіктерге  қарамастан,  бұл  құбылыс  медицинаның  осы 
күнге  дейінгі  өзекті  мәселесі  болып  отыр».  «Тыныс  алу  ағзаларының  ауруы 
елімізде  аурушылдықтың  жалпы  құрылымында  жетекші  орын  алады» 
(«Шипагер»,  №3-4  (1360-1361),  2009  ж.).  Осы  мысалдардағы  «өлімшілдік», 
«аурушылдық»  сөздері  орыс  тіліндегі  «смертность»,  «заболеваемость» 
сөздерінің  аудармасы.  Қазақ  тілінде  «өлімшілдік»,  «аурушылдық»  деген 
сөздердің  жоқ,  яғни  зат  есімге  сын  есім  тудырушы  жұрнақтар  үстемелеп 
жалғанбайды.  Бұл  сөздерді  «өлім-жітім»,  «ауру-сырқау»  деп  қос  сөзер  арқылы 
беруге  болар  еді.  Яғни,  «Түркі  тілдеріне  тән  осы  бір  ерекше  құбылысқа, 
сөздерді  қосарлап  қолдануға  жеткілікті  дәрежеде  мән  берілмей  келеді.  Қазақ 
тілін басқа өркениетті елдердің тілімен терезесі тең, ғылым тілі қылу үшін, ана 
тілімізге тән барлық амал-тәсілдерді пайдалану қажет» [4, 61 б.]. 

ВЕСТНИК КАЗНМУ 
150 
 
Ғылыми болсын, ғылыми-танымдық мәтіндерде болсын тыныс белгісі де 
айтарлықтай  рөл  атқарады.  Дұрыс  қойылмаған  тыныс  белгілері  сөйлемдегі 
ойды  қабылдауға  ауырлық  туғызады.  Мысалы:  «Бастысы  –  «Доңыз  тұмауы» 
жұғымтал  кесел»  («Алматы  ақшамы»,  №135  (4226),  2010  ж.).  Бұл  сөйлем  «Ең 
бастысы  «Доңыз  тұмауы»  –  жұғымтал  кесел»  болып  жазылуы  тиіс  еді.  Бұл 
жерде  бастауыш  пен  баяндауыштың  арасына  қойылатын  сызықша  өз  орнында 
тұрған жоқ. Бұл сөйлемде «Доңыз тұмауы» бастауыш  «кесел» сөзі баяндауыш. 
«Бастауыш  та,  баяндауыш  та  атау  тұлғалы  зат  есімнен  болса,  бастауыштан 
кейін сызықша қойылады» [1, 21 б.] деген қағиданы ескерсек, сызықша «доңыз 
тұмауы» сөзінен кейін қойылуы керек еді. 
Бастауыш  тұйық  етістіктен  (қимыл  атауынан)  болып,  баяндауыш  атау 
тұлғалы  зат  есімнен  болса  да  бастауыштан  кейін  сызықша  қойылады.  Осы 
ереже  де  кейде  ескерілмей  жатады.  Мысалы:  «Бедеулікті  емдеу  медицинадағы 
күрделі  мәселелердің  бірі».  («Алматы  ақшамы»  24  қыркүйек,  2010  ж.,  №111 
(4202)). Бұл сөйлемде сызықша «емдеу» сөзінен кейін тұруы тиіс. 
Аурудың  белгісін,  түрін  сипаттауда  әр  тілдің  өзінің  қалыптасқан 
ерекшелігі  болады.  Бұларды  бір  тілден  екінші  тілге  сөзбе-сөз  аударуға 
болмайды.  Мысалы,  қазақ  тілінде  «жүрегі  айну»  сөз  тіркесі  «құсқысы  келу» 
деген  мағына  береді.  Бір  қарағанда  «жүрек»  пен  «құсу»  сөзінің  мағыналық 
байланысы  жоқ  болса  да,  қазақ  тілінде  «құсқысы  келу»  деген  осылай  беріледі. 
Қазақ  тілінде  сөйлейтін  адам  солай  түсінеді  де.  Ғасырлар  бойы  қалыптасып 
қалған  осындай  сөз  тіркесін  өзгертіп  қолданушылар  да  бар  екенін  көріп 
қаламыз.  Мысалы,  осы  ұғымды  «Алматы  ақшамы»  газетінде  «асқазаны  айну» 
деп  қолданыпты».  («Алматы  ақшамы»  24  қыркүйек,  2010  ж.,  №111  (4202)). 
Бұны «Бояушы бояушы дегенге сақалын бояйды» демеске амал жоқ. 
Қорыта  айтқанда,  медицина  ғылымын  дамыту  үшін  терминологиялық 
сөздіктер  түзу  жеткіліксіз.  Бұл  терминдер  әртүрлі  ғылыми,  ғылыми-танымдық 
мәтіндерде  кеңінен  қолданылуы  керек.  Сонда  ғана  бұл  терминдер  халық 
арасына 
тарап, 
жалпыхалыққа 
түсінікті 
сөзге 
айналады. 
БАҚ-тарда 
қолданылған  сөздер,  сөз  тіркестері,  синтаксистік  оралымдар,  сөйлемдер 
халыққа  жолбасшы  болатындықтан,  бұған  жауапкершілікпен  қарау  керек 
екенін естен шығармаған жөн.   

жүктеу/скачать 5,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: