Бiліміндегі кӛптеген зeрттеу жұмыстaры ұлттық танымды, ұлттық бейнені ашуға негізделген
жүктеу/скачать 328,86 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- REFERENCES
- Автор жайлы мәлімет
– мұнда жүк жиналады, қонақтар орналасады. Бұл үйдің жоғары әрі қымбатты орны деп саналады. Жас келіндер бұл жерді баса бермейді. [9.41]
«Қонағыңның алтынын алма, алғысын ал»
деген мақалда қонақта болған үлкендер үй иесіне ризашылықтарын білдіріп, батасын беріп, рахметтерін айтқан. Үй иесі де келгендеріне риза болып, «Тойда кездесейік» деп, жақсы лебіздерін білдіріп, шығарып салады. Алғыс ұғымында ризашылық белгісі сақталған, ол туралы қазақ паремасында «Алтын алма, алғыс ал!» деп келетін мақал бар. Себебі, қазақ
ұғымында алғыс алған адамды Тәңір жарылқап, оның құты кӛбейеді, ырысы артады деп сенген. Алғыстың мазмұны кӛбіне тілек түріндегі білдіріледі:
[9.40]. «Қонақ келсе етпісер, ет піспесе бет пісер» бұл мақалдан тағы да қазақ халқының қонағын құдайындай сыйлап, тӛріне шығарып, ұлттық тағам ет тағамын пісіріп құрметтейтінін кӛреміз. Халқымыздың құрметті кісілерге ұсынатын кәделі әрі орны бӛлек тағамдарының ең бастысы –
қазақша
ет. Қазақтар сыйлы қонақтарға мал басын кӛрсетеді. Соның ішінде аса құрметті, ардақты ел сыйлайтын қонақтарға тай немесе құлын сояды. Егер қонақ кӛп адам болса, ірі жылқы,сойылады. Сӛйтіп қонақтарға табақ - табақ ет тартылады. Ет –
тамаққа жарату үшін сойылған малдың тұтас етінің бӛлшектері. [9.239]. Қазақтың
ӛзге халықтардан ерекшеленетін қонақ, қонақжайлылық қасиеті жӛнінде терілген мақал -
6
1. Қонақ қойдан жуас. Май берсең де жей береді.
2. Тойдан табықпай. 3. Қонақасы –
тәңір ақысы. 4.
Қонақ аз отырып, кӛп сынайды.
5. Қонағым жүре тоярсың. 6. Қонақты сӛзбен тойдыра алмайсың.
7. Асыңа тойғызбасаң да ақ ниетіңе тойғыз. 8. Құтты қонаққа - тәтті тамақ. 9. Атың барда жер таны,
Асың барда ел таны. 10. Қонағын сыйласа тӛрге шық дейді.
11. Жолаушының азығы жолында. 12. Жаяу қонақ тыныш ұйықтар.
13. Алдына ас қойдым, екі қолын бос қойдым. 14. Қонағым ӛз үйіңді де ойлай отыр.
15. Бұрынғы қонақ соңғы қонаққа орын берер. 16. Сыйлы қонақ босағада отырмайды.
17. Кӛңіл кең болса, үйдің тарлығы білінбес . 18. Шақырмаған қонаққа шайдан артық тамақ жоқ.
20. Екі үйдің қонағы
Емексіп жүріп аш қалар .[10.5]
Сенім — адамның белгілі бір түсініктеріне сәйкес қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Қажеттіліктерін
орындау барысында адам дүниетанымдық
кӛзқарасында, табиғат пен әлеумет
заңдылықтары жӛніндегі ұғымдарына, ӛмір тәжірибесіне сүйене отырып іс - әрекет жасайды. Адамның адалдығына сеніп, оны құрметтей білу —
(сыпайыгершілік, ізеттілік, тәртіптілік ).[11.82] Бүкіл әлемге жақсылық ойлау адамның тұлғалық бейнесі. Адам алдына мақсат қойып, оның нәтижелі орындалуына сенім білдіріп, іс - әрекетке кіріскен кезде ғана, ол жоғарғы нәтижелерге жете алады. Сенім —
адамның ақыл - ойын, күшін, еркін, қабілетін жоғарылататын жағымды сезім. Сенім —
адамның жігерін арттырып, болашаққа құлшындыратын құбылыс (тағдырға сену, болашаққа сену, еңбекке сену, жақын адамдарға сену, дінге сену, т.б.). «Жалғыздың жары құдай» демекші сенім үміттен басталады. Сенім адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымының ӛмірмен
- әрекеті мен тәжірибесіне байланысты.
түсініктеме берілген: 1)
2) серік
.[5.270] Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған еді деп есептейміз. Осындай ӛмірдің нақты шындығына кӛз жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі түрік әулеті ӛздерінің үғымдарындағы
ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмас. Болмыстың мәнін және оның рухтық кӛрінісін Аспанға саю қазақ халқында кӛпке дейін сақталып келді. «Аюға намаз үйреткен - таяқ, молдаға намаз үйреткен - тамақ», «Алла деген пенделер еш нәрсеге зар болмайды» немесе «Кірсіз ай, мінсіз бір Құдай».
Ата - бабамыздан келе жатқан мақал - мәтелдің бірі «Жазмыштан озмыш жоқ». «Жазмыш» сӛзінің мағынасы - тағдыр дегенді білдіреді. Озмыш - мағына жағынан тағдырдың дегеніне кӛнесің, бұйрығына бас иесің дегенді білдіріп отыр [11.246]. Пенде болғандықтан барлығымыз Тәңіріміздің жазғанын кӛреміз де кӛнеміз. Егер басымызға жазылып тұрса, одан әрі қашып - құтылып ала алмайсың. Енді бұл мақалды екінші жағынан кӛрелік. Басымызға түскен іс, қалай айналдырып әкелсең де, ол ӛзін ретін ӛз уақытыда келгенде табады. Бұл ӛмірде әр нәрсе, құбылыс болсын, оқиға болатын болса, ол міндетті түрде жазмыш болғандықтан болатыны анық. Ал «үміттің отын сӛндірме»деп те айтып жатады. Бұл мағына жағынан әр қилы. Әр адам қолыннан
келетінін жасап, ӛмірін жақсартуға құқығы
бар.
Наным
- сенімге байланысты айтылған мақал - мәтелдер тӛмендегідей:
7
1. Қонақ келсе есіктен,
Пәлекет қашар тесіктен.
2. Қыдырған алмас,
Бұйырған алар.
3. Мың күнгі жұмақтан,
Бір күнгі тірлік артық.
4. Жазмыштан озмыш жоқ.
5. Құдай бір
айналдырғанды шыр
айналдырады.
6. Басы аман, малы түгелдің,
Құдайменен
ісі жоқ. 7. Ӛлетін бала молаға қарай жүгіреді.
8. Ӛлі разы болмай, тірі байымайды. 9. Аллаға жағамын десең,
Азаның болсын.
Моллаға жағамын десең,
Қазаның
болсын. 10. Аллаға сенген құстай ұшады,
Адамға сенген мұрттай ұшады.
11. Арыстан бабқа түне,
Қожа
Ахметтен тіле. 12. Хаққа зауал жоқ.
13. Садақаны сауыңда бер. 14. Адамның басы –
Алланың добы. 15. Асыққан –
шайтанның ісі. 16. Алтын кӛрсе - періште жолдан таяды. 17. Жалғыздық құдайға ғана жарасқан.
18. Жаратқанның назары –
Не жақсыға түседі,
Не жалғызға түседі.
19 . Сұрай - сұрай Меккеге де барады. 20. Тілі басқаның - діні басқа. [10.251]
- туыс -
бір ауыл, қауым болып, шаруашылық қарекеттерін бірлесе жүргізетін, бір - біріне қолдау жасайтын, қандастық жағынан
жақын туыс, аталас адамдар немесе солардан ӛрбіген ұрпақтар.Мұны «Сыйласқанға жат жақсы, жылысқанға ағайын артық» деген парема да айғақтайды. Қазақта екі туыстық байланыс бар: бірі «бірге күліп, бірге жыласатын» тіршіліктегі қуаныш пен қайғыны бірге кӛтерісетін әке жағынан туыстық, екіншісі материалдық қарым - қатынаспен байланысқан құдалар мен тамырлар деп бӛледі
A.M. Балаубаева - Голяховская
еңбегінде : «Ата туыстар қиын сәтте бір - біріне қол ұшын береді, сондай - ақ, жиын - тойларды, торқалы той, топырақты ӛлімді ӛткізуді бірге ұйымдастырады, ауыртпалығын бірге кӛтеріседі» делінген [7.10].
Ағайын бір ӛліде, бір тіріде деген қағида осыны меңзейді. Әсіресе, адамның тіршілік циклына қатысты ғұрыптар мен салттардың атқарылуында бірлік пен ынтамақтастықтың орны ерекше. «Туысы бірдің уысы бір», «Бӛлінгенді бӛрі
жейді» деп, арадағы ұсақ - түйек дау - шар, ӛкпе - назды елемеуді ескертеді.
деген сӛз қасқырдың қосымша аты, яғни бұл жағдайда бӛрі деген сӛзі тура мағынада қолданып отырғанмен, мақал толық ауыспалы мағынада берілген. Қандастық
жақындықты сезінуде ел бірлігін, қоғам тұтастығын сақтауда ағайын - туыстық ұғымының орны айрықша болған. Ағайын
- туыстар
жетіатаға
дейін туыстықты үзбейді және қыз алыспайды. Қазақы ортадағы бұл қағиданың
генетикалық жағынан алғанда дұрыстығы анықталып отыр. Жеті атаға толғаннан кейін ру ақсақалдары жиылып, жеті атаға толыстық, жеке ел болыстық деп боз бие шалып, баталасып, бәтуаласып қыз алысып, қыз беруге рұқсат етеді.
Қазақ
құдасын құдайындай сыйлап, тӛбесіне кӛтереді. «Құда — мың жылдық, күйеу — жүз жылдық» дейді
. Мұнда үлкен мән бар. Бірін - бірі танымайтын екі ел екі жастың арқасында танысып, табысып, құда - жекжат болып, ӛле - ӛлгенше ӛзара сыйластықтың
үлгісін кӛрсетіндігін аңғартады. Ұл ӛсіріп, қыз ӛсіріп отырған әрбір отбасы қызының орнын тапқанын, ұлын аяқтандырғанды, жақсы жермен құдаласқанды армандайды.
Құда
түсу –
ежелден келе жатқан дәстүр. Алайда құда болудың бірнеше жолдары бар. Екі адам достықтары артып, туыс болғысы келсе, балалы болмай жатып, құда болып жатады. Бұндай құдалықтың түрін «бел құда» деп атайды.
Ежелден келе жатқан құдалықтың тағы бір түрі – «бесік құда». Екі нәрестені бесікте жатқан кезінен айттырып қояды. Бесікте жатқан қызға сырға салу дәстүрі қалыптасқан .
Құда -
қыз алысып, қыз беріскен сүйек шатысы бар (адамдар) мағынасын беретін сӛз [ 9.518]. «Кӛршіңді құдайдай сыйла»деген
қазақ қашанда
кӛрші
- кӛлемді
құрметтеген.
Құдайдай
сыйла
деген
сӛз
тіркесінде
Тәңірге
қандай
құрмет
етсек,
сондай
құрметті
кӛршіге
кӛрсету
деген.
Қандай
да
болсын
іс - шара,
кӛршіні
тастамай
әдетке
айналдырған.
Кӛрші
сырласу
үшін
де
жырласу
үшін де
қажет
деп айтады.
Қазақ
тілінің
түсіндірме
сӛздігінде кӛрші
сӛзінің
мағынасы
тӛмендегідей:
Үйлері
қатарлас,
есіктес
тұратын
адам,
қоңсы.
2. Кеңістіктегі
немесе жазықтықтағы
екі
объектінің
басқалардан гӛрі
бір
- біріне
жақын
орналасуы. [9.418]. Этногроф
- жазушы
С.Кенжеахметов
кӛрші
сӛзіне
мынадай
анықтама
береді:
қатар
отырған
екі
отбасы
бірін
бірі
кӛрші
деп
атайды.
Туған
- туысқа
ешқандай
қатысы
жоқ
болса
да
әр
отбасы үшін
кӛршінің
орны
бӛлек.
Бұл
отбасылар
құдайы
кӛршіміз
деп
бірін
- бірі
ӛте
қатты
сыйлайды.
Қолда
барын
беріп,
араласып
отырады.
Үй
иесі
бір жаққа
сапарға
шықса,
бар
дүние
- мүлкін,
кілтін
кӛршісіне
сеніп
тапсырады.
Және
бұл
сенім
қазақта
ешқашан
бұзылған
емес.
Халқымызда
«кӛрші
хақысы»
деген
ұлағатты
сӛз
бар.
Бұл
кӛршінің
қасиетін,
биік
орнын
білдіретін
үлкен
ұғым,
зор
баға.
Сонымен
қоса,
«Кӛршің
үшін
намазыңды
бұз»,
«Кӛршің
шақырғанда
бір
жеңіңді
киіп,
бір
жеңіңді
кимей
бар»
деген
мақалдар
да
дәлел
бола алады.
[12.40] .
8
Кӛршісін құдайындай
сыйлаған
қазақтың
кӛрші
және
туыс
- туғандар
жӛніндегі
мақал
- мәтелдер
тӛмендегідей:
Кӛшкен
елдің кӛмеші
болса,
еру
елдің
ерлігі
бар
2. Не пайда туысқаннан - жуыспаған. 3.
Сыйласуға
жат жаксы.
Жыласуға
ӛз
жақсы.
4. Ағайын
бір ӛліде
, Бір
тіріде
керек.
5.
Күйеу
жүз жылдық,
Құда
мың
жылдык.
6.
Жаман
ағайын бар
болсаң
кӛре
алмайды,
Жоқ
болсаң,
бере
алмайды.
7.
Жауда
да бір
үйің
болсын.
8.
Ағайын
тату болса
ат
кӛп
Абысын тату
болса
ас
кӛп.
9. Жаман
да болса
ағамыз,
Жақсыны
қайдан
табамыз.
10.
Мал
қонысын іздейді,
Ер
туысын
іздейді. 11.
Жақынынды
жат етсең,
Жатка
күлкі
боларсын.
12.
Әпкенің
үйі —
кең
жайлау. 13.
Қасқыр
да жолдасына
қас
қылмайды.
14.
Бір
кӛрген біліс
Екі
кӛрген
таныс.
15.
Жаман
туыстан жат
артық.
16.
Үйдің
жылы - суығын
Қыс
түскенде
білерсің,
Кімнің
алыс
- жақынын
Іс
түскенде
білерсің. 17.
Әулие
де қасындағысын
қолдайды. 18.
Ағайын
бірде араз,
бірде
тату.
19.
Ағайының
бай болса,
асағаның
май
болар.
20.
Туғаныңмен
сыйыспасаң, кең
дүниеге
сыймассың.[ 10.10-13]
Қорыта
келе, бай мұрамыздан орын алатын мақал - мәтелдер кез келген ұлттың, халықтың шежіресі, тарихы
болып табылады. Мақалада салт
- дәстүрге
байланысты, қонақжайлылық жӛнінде, наным -
туған
- туыс, кӛрші тақырыбында мақал - мәтелдер теріліп талданды.. Мақал - мәтелдер –
халықтың сан ғасырлық кӛрген - білгенін, бастан кешкен оқиғаларынан қорытқан ақыл - ойының
жиынтығы, анықтамасы, табиғатта, ӛмірде үнемі қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған сӛздің тобықтай түйіні. Сонымен бірге оның мазмұнында халықтың әлеуметтік тіршілігі, әдет - ғұрпы, ақыл - ойы, даналығы кӛрініс табады. Мақал - мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Мақал - мәтелдер де этнолингвистикалық арнаның ең құнарлы бұлақтарына
жатады. Әрбір мақал - мәтелдер
бойына этнос болмысына, оның рухани заттық (материалдық) мәдениетіне, дүниетанымына, салт - дәстүр, әдет - ғұрып, наным - сеніміне т.б. қатысты бай ақпарат жинақталғанын ескерсек, олардың этнос болмысын танып - білуге қосар үлесі зор.
Әдебиеттер : 1.
Рахметова М.Қ. Қазақтың мақал - мәтелдері, Алматы, 2008; 2.
Кенжеахметов С.Туыстық атаулардың сыры, Алматы, «Ана тілі» ЖШС 2003;
3. Қайдар Ә., Халық даналығы, «Тоғанай» 2004;
4. Қазақ тілінің түсіндірме сӛздігі, 7 том, ҚазССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ысқақов А., 1983;
5.
Қазақ тілінің түсіндірме сӛздігі, Алматы, 1959;
6. Әбдіков Т. «Әке» повестер мен әңгімелер жинағы, Алматы, «Қайнар» 2005;
7. Нысанбаев Ә., Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, Алматы 1998;
8. Кекілбайұлы Ә., «Дала балладалары» І,ІІ том, Алматы, «Жазушы» 2002;
9. Қазақ тілінің түсіндірме сӛздігі, Қазақстан Республикасының Мәдениет және Ақпарат министрлігі тіл комитеті, Алматы, «Дайк - Пресс» 2008; 10.
Атадан ӛсиет, анадан қасиет, Қазақтың 7777 мақал - мәтелі, Адматы «Ӛлке» баспасы 2010; 11.
Қазақ халқының салт - дәстүрлері, Алматы 2003 12.
Кенжеахметов C.
«Жеті қазына» 2, Алматы, «Ана тілі» ЖШС 2006.
REFERENCES: 1. Rahmetova M.K. Proverb-saying of Kazakh, А lmaty, 2008; 2. К enzheahmetov S. Tuystyk ataular syry, А lmaty,
― language of Mother" 2003; 3. Kaidar A., Halyk danalygy, ―Toganai
" 2004; 4.Dictionary of elucidation language of Kazakhs,7 том, Yskakov А., 1983;
5. Dictionary of elucidation language of Kazakhs, А lmaty, 1959; 6. Abdikov Т. " Fathe‖ Collection povests and conversations, А lmaty," Kainar" 2005; 7. Nysanbaev A., Kazakhstan national enciclopediya, А lmaty1998; 8. К ekilbayuly A, ―Dala balladalary " І, ІІ tom, А lmaty,
‖ Writer" 2002; 9.Dictionary of elucidation language of Kazakhs, Culture andministry of Information Republic Kazakhstan committee oflanguage, А lmaty,
― Daik-
9
Press" 2008; 10. Grand-dads precept, from that quality, 7777 proverb-saying Kazakh, А lmaty "Quinsy of edge" 2010; custom-traditions people 11. Kazakhs traditions astride , А lmaty 2003 12.
К enzheahmetov S." Zheti kazyna " 2, А lmaty,
‖Ana tili " 2006.
Seitova S. T. – lecturer, Department of journalism and communication management of Kostanay state University.And.Baitursynov, Kostanai, 47 Baitursynov str., tel. 87142511193, 87758225562, e-mail: sayan_seitova@mail.ru жүктеу/скачать 328,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|