И. К. Бейсембетов ректор Зам главного редактора

 

●

 Техникалық ғылымдар 

 

ҚазҰТЗУ хабаршысы №2 2016                                          

385 

 

расын  қолданады.  Қолданушылар  біртұтас  мәліметтер  қорымен  жұмыс  істейді.  Мәліметтер  қорын 

қолдануға  мүмкіндік  беру  мәліметтер  қорын  басқару  жүйелерінің  өздерімен  жүзеге  асады.  Берілген 

әдістің негізгі сипаттамасы- мәліметтер қоры жеке көшірме түрінде қаттысады. Өкінішке орай, мәлі-

меттер қорына тікелей қатынасты қолдану  қиындық тудырады. Оған бірнеше  себеп бар. Айтар бол-

сақ,  мәліметтер  қорын  қолданушылар  географиялық  жағынан  бір-  бірінен  алыстатылып  және  олар-

дың  арасында  желілік  байланыс  жоқ  болса  немесе  мәліметтер  қоры  көп  көлемді  қамтитын  болса, 

қолданушылар саны тым көп болса, мәліметтер қорына қатынау қиынға соғады. Сондықтан мәлімет-

тер қорын бірнеше бөлікке бөлу маңызды болады. [1] 

Аппараттық және бағдарламалық модификацияның негізі  есептеулер моделдері болады. Кеңі-

нен тарағаны үш деңгейлі архитектура. Әдетте  есептеулер моделі ретінде  аппараттық - бағдарлама-

лық құралдардың жиынтығы, олардың өзара  және пайдаланушымен әрекеттесулерінің схемсы түсі-

ніледі,  яғни  есептеулерді  орындау  процесінде  қандай  есептеу  ресурстары  және  олар  қалай    қолда-

нылды  деген  сұрақтың жауабы  айтылады.  Есептеулердің  моделі  ұғымы  аппараттық және  бағдарла-

малық қамтамалармен байланысты  болғандықтан, көп жағдайда модель сөзінің синонимі ретінде ар-

хитектура  сөзі қолданылады. Есептеу техникасының даму тарихында  есептеулер моделінің түрлері 

аса көп болған жоқ.[2] 

Орталықтанған есептеулер: 

 

бір орталыққа бағындырылған хост-ЭВМ қолданатын есептеулер моделі; 

 

автономды дербес есептеулері бар модель; 

Үлестірілген есептеулер:  

 

"файл-сервер"есептеулерінің моделі; 

 

 "клиент-сервер" есептеулерінің моделі;; 

 

«талап ету бойынша есептеу» моделі. 

«Файл-сервер» және «Клиент сервер» архитектураларының сұлбасы төменде көрсетілген.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет. «Файл-сервер»                                   2-сурет. «Клиент-сервер» 

архитектурасы                                                      архитектурасы 

 

Тарихи жағынан есептеулер моделдерінің алғашқысы бір орталыққа бағындырылған хост-ЭВМ 

қолданатын  модель  болды.  Бұл  есептеулер    схемасында    пайдаланушы  ЭЕМ  есептеу  ресурстарына 

интеллектуальды  емес  терминалдардың желісі  арқылы  қатынай алады  (яғни  ешқандай  есептеу  мүм-

кіндіктері  жоқ  терминалдар).  Орталық  компьютер  пайдаланушымен  өзара    әрекеттестікке  және  көп 

пайдаланушысы бар ортада деректерді басқаруға толық жауап  береді. 

Деректер базасы 

База көшірмесі 

ДБ-мен жұмыс үшін  

қосымша 

ДБ ядросы 

Желілік сервер 

Қолданушы компьютері 

Деректер базасы  

Деректер базасының сервері 

ДБ (Клиент)-мен жұмыс үшін 

қосымша 

ДБ ядросы 

Қашықтатылған сервер 

Қолданушы компьютері 

 

●

 Технические науки 

 

386                                                                                            

№2 2016 Вестник КазНИТУ

 

 

Бұл  схеманың  аса  үлкен  кемшілігі    –  ол  орталық  ЭЕМ-ның  есептеу  қуатының  пайдаланушы-

лардың  санына сызықты тәуелділігі, соның салдарынан  аппаратура мен бағдарламалық қамтаманың 

құнының  жоғары  болуы.  Жабдықтардың  құнының  төмендеу  тенденциясына  қарамастан,  мұндай 

жүйелер әлі де қымбат тұрады («бағасы/өнімділік» қатынасы әлі де жоғары). 

Өткен ғасырдың 80-ші жылдары  дербес компьютерлер мен жұмыс станциялары пайда болды. 

Олар бір-біріне тәуелсіз, үлкен ЭЕМ-мен салыстыруға болатын   есептеу мүмкіндіктерін беретін, ба-

ғасы жағынан тұтынушылардың көпшілігіне қол жетімді болды (үлкен ЭЕМ-ді қолданғанға қараған-

да  «бағасы/өнімділік»  қатынасы  бұл  жағдайда  айтарлықтай  төмен).  Дербес  компьютерлер  деректер-

дің  бір орталыққа бағынып өңделуіне  нүкте қойып, үлестірілген есептеулерге өтуді белгіледі. 

Дербес компьютерлерде орналасқан деректерді бірлесіп пайдаланудың проблемалары жергілік-

ті есептеу желісінің концепциясының жасалуына әкелді, ол ұжымдық есептеулердің артықшылықта-

рын    қалпына  келтіреді    және  дербес  компьютерлерді  қолданудың  қарапайымдылығын  сақтайды.  

Компьютерлердің есептеу желісі барлық үлестірілген  есептеулер моделдерінде бар. 

ДҚБЖ-ның  жұмысының  сәтсіз  аяқталуы,  яғни  программаның  қателігіне  байланысты  не  ақпа-

раттың істен шығуына байланысты. 

Қолданушының программасының сәтсіз аяқталуы нәтижесінде транзакция сәтсіз аяқталды. 

Деректер  базасын  қалпына  келтіру  үшін  қосымша  ақпарат  керек.  Соның  бірі  –  деректер  база-

сына жасалған өзгерістерді журналға жазып алу керек. Журнал екі дискіге жазылады: ішкі және сыр-

тқы.  Қалпына  келтірудің  жеке  транзакцияларын  қалпына  келтірудің  сыртқы  жадтағы  процесті  қал-

пына келтірудің мақсаты сыртқы жадтағы барлық аяқталған транзакцияға откат жасайды. Одан аяқ-

талған транзакцияларды қалпына келтіріп сақтаймыз.[3,4] 

Қатаң істен шығудан ДҚБЖ-ның журналы мен деректер базасының архивтік копиясы қолданы-

лады. Архивтік копия  -  деректер базасындағы журналды толтыруға дейінгі деректер  базасының то-

лық копиясы. 

Әр түрлі белгілер бойынша жіктелу: 

1.  Тілге байланысты – 

а) көбінесе аралас типті, яғни SQL тілі кеңейтілген бір немесе бірнеше универсалды програм-

малау тілдері бар 

б) ашық типті – универсалды программалау тілдерін қолдану 

 в) тұйық типті – қолданушының жеке тілі болады 

2.  Архитектурасындағы деңгейлердің санына байланысты:  

 а) бір деңгейлі – тек физикалық моделі бар. 

 б) екі деңгейлі – физикалық және концептуалдық 

 в) үш деңгейлі – физикалық, концептуалдық, сыртқы модельдер. 

3.  Қызметтеріне байланысты: 

   а) ақпараттық – сақтау және ақпаратқа қатынасуға рұқсат береді. 

   б) операциялық – ақпаратты күрделі өңдеуге мүмкіндік береді. 

4.  Қолдану саласына байланысты: 

а) универсалды 

б) арнаулы  

5.  Деректер типіне байланысты: 

 а) деректердің шектеулі типі бар (фиксирование набор) 

 б) кеңеймелі ДҚБЖ – жаңадан деректерді анықтауға болады (ОБ ДҚБЖ) 

Қазіргі реляциялық ДҚБЖ--да: 

1)  ДҚБЖ-ның ядросы – DataBase Engine 

2)  Деректер тілінің компиляторы, көбінесе SQL 

3)  Орындалу уақыты 

4)  Утилиттер жиыны 

1. 

ДҚБЖ-ның ядросы – сыртқы жадтағы деректерді басқаруға, оперативті жадының басқару-

ға, транзакция мен журнализацияны басқаруға мүмкіндік береді. Осыған сәйкес оның компоненттері:    

а) деректер менеджменті б) буферлер менеджменті  в) транзакция  г) журналдар 

Бұл  компоненттердің  өзара  байланысы  ДҚБЖ-ның  ядросы,  ДҚБЖ-ның  резиденттік  бөлігі,  өзінің 

интерфейсі, қолданушы онымен тікелей жұмыс жасай алмайды, SQL арқылы ғана байланыса алады. 

2.  Деректер базасы тілінің операторларын орындалатын программаға компиляциялау 

 

 

●

 Техникалық ғылымдар 

 

ҚазҰТЗУ хабаршысы №2 2016                                          

387 

 

3.  Ішкі тілдің интерпретаторлары болып табылады. 

4.  Деректер базасының утилиттері – деректер базасын жүктеу, босату (выгрузка), деректер ба-

засы туралы статистика жинау, тексеру.[5] 

 

Қазіргі  заманғы  деректер  жүйесін  басқару  жүйесінде  оның  ішкі  бөлігі  –  ДҚБЖ-ның  ядросы 

(DataBase  Engine),  деректер  базасы  тілінің  компиляторы  (SQL),  орындалу  уақытын  қолдаудың  ішкі 

жүйесі және утилиттер бар. 

ДҚБЖ-ның  ядросы  –  сыртқы  жадыдағы  деректерді  басқару,  оперативті  жадының  буферлерін 

басқару, транзакция мен журнализацияны басқару. Соған сәйкес ядроның компиляторы деректердің, 

буфердің, транзакциялардың, журналдардың менеджері деп аталады. Бұл компоненттер өзара байла-

нысқан  протокол  бойынша  жұмыс  істейді.  ДҚБЖ-ның  ядросының  өз  интерфейсі  бар,  қолданушы 

онымен  тікелей  жұмыс  алмайды,  тек  программа  арқылы  SQL  компиляторымен  деректер  базасының 

утилиттері  арқылы  «Клиент-Сервер»  архитектурасын  қолданғанда  ядро  жүйесінің    серверлік  бөлігі-

нің негізгі құрамы болып табылады. Деректер тілінің компиляторының  негізгі функциясы деректер 

тілінің операторларын орындайтын программаларға компиляциялау. Реляциялық  ДҚБЖ-ның негізгі 

проблемасы бұл жүйенің тілдері (SQL)   процедуралық  емес, яғни бұл тілдің  операторлары деректер 

базасына жасалатын әрекеттерге  байланысты анықталады. Бұл анықтамалар процедура емес қалаған 

әрекеттеріміздің орындалу шарты түрінде компиляцияның нәтижесі машиналық код түріндегі  орын-

далатын  программа.  Бұл  операторлардың  нақты  орындалуы  осы  ішкі  тілдің  интерпретаторы  болып 

табылатын орындалу уақытын қолданудың ішкі жүйесі арқылы іске асады. 

Деректер  базасының  утилиттері  деректер  базасын жүктеу,  босату,  статистика  жинау,  деркетер 

базасының тұтастығын тексеру және тағы басқа процедураларды орындайды. [6,7] 

 

ӘДЕБИЕТТЕР  

[1]  Дунаев  С.  Доступ  к  базам  данных  и  техника  работы  в  сети.  Практические  приемы  современного 

программирования. М.:ДИАЛОГ-МИФИ,1999, 416с. 

[2]  Т.Карпова Базы данных: модели, разработка, реализация. СПБ.:Питер, 2001,336 с. 

[3]  Куправа Т.А. Создание и программирование баз данных средствами СУБД М.: Мир, 1991,56 с.  

[4]  Томас  Конноли,  Каролин  Бегг,  Анна  Срачан.  Базы  данных.  Проек-тирование,  реализация  и  сопро-

вождение. Теория и практика. М., СПб., К., 2000 2-ое издание.46 с. 

[5]  Г.Грек Риккарди. Системы базы данных. М.:Москва.Санк Петербург 2001,117 с 

[6]  Т. Тиори, Дж. Фрай. Проектирование структур баз данных. М.:Мир, 1985,79 с. 

[7]  Д. Мейер. Теория реляционных баз данных. М.:Мир, 1987,226 с. 

 

Найзабаева Л.К., Оразбеков.Ж.Н., Тойшыбек Е.Т., Уткелбаев Д. 

Корпоративные  средства управления базами данных и понятия, связанные с трехуровневой ар-

хитектурой системы.  

Резюме.  Рассматриваются  корпоративные  средства  управления  базами  данных  и  понятия,  связанные  с 

трехуровневой архитектурой системы.  

Результаты работы: рассмотрены теоретические и практические возможности установления связи между  

корпоративными  средствами  управления  базами  данных, а  также  в ходе  исследования  планируется  пересмот-

реть модель решения данной проблемы с новой точки зрения.  

Ключевые слова: средства управления базами данных, модели данных, репликация. 

 

Nayzabaeva L.K., Orazbekov Zh.N., Toishybek E.T., Utkelbaev D. 

Corporate control facilities of data bases and concepts, connected with three level architectural system  

Summary.  This  article  focuses  on  the  corporate  database  management  tools  and  concepts  associated  with  a 

three-tier system architecture. 

Achieved  results:  the  theoretical  and  practical  possibilities  of  communication  between  the  corporate  database 

management, as well as the study is planned to revise the model to solve this problem from a new perspective. 

Key words: database management, data models, replication. 

 

 

 

 

 

 

 

●

 Технические науки 

 

388                                                                                            

№2 2016 Вестник КазНИТУ

 

 

УДК 669.33:669.054.82 

 

Е.Е. Жолдасбай, Ж.Б. Сейткулова, Г.Б. Нурлан,  

М.Б. Курмансеитов, Н.К. Досмухамедов  

(Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық зерттеу теxникалық университеті, 

Алматы, Қазақстан Республикасы)  

 

АВТОГЕНДІ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ МЫС ҚҰРАМДЫ ШЛАКТАРЫН ТОТЫҚСЫЗДАНДЫРУ 

АРҚЫЛЫ КЕДЕЙЛЕНДІРУ 

 

Андатпа. Жұмыста тәжірибелік және теориялық талдау нәтижелерінің негізінде автогенді процестерінен 

алынатын мыс құрамды шлактарын тотықсыздандырып кедейлендіру сұлбасы құрастырылған. Шлактарды қат-

ты  көміртегімен  тотықсыздандыру  кезінде  алынатын  фазалар,  олардың  құрамы  және  түсті, ілеспелі  қоспалар-

дың фазалар арасындағы бөлініп таралуы зерттелген. Шлактарды көмірмен тотықсыздандыру кезінде мыс негі-

зінде  металл  балқымасының  (түпкі  фаза)  бөлініп  шығатыны  көрсетілген.  Мышьяктың  түпкі  фазағаауқымды 

өтуі оның шлактағы мөлшеріне тікелей тәуелді және айтарлықтай толық өтуі орнатылған.  

Құрастырылған теxнологиялық  тізбекпен нақты өндірістік теxнология үшін үйінді шлактарынан мышь-

якты бөліп алу жолы көрсетілген.  

Шлакты көмірмен тотықсыздандырып өңдеу кезінде мырыш пен қорғасынның ауқымды дәрежеде айда-

лу мүмкіндігін дәлелдейтін оптималды режимдері анықталған.  

Түйін сөздер: шлак, кедейлендіру, тотықсыздандыру, барботаж, түсті металлдар, мышьяк, қорытпа, бө-

ліп алу. 

 

Кіріспе  

Негізгі түсті металдар бойынша бай біріншіден сульфидті шикізат қорының төмендеуі бір жа-

ғынан, және олардың құрамында қоспа металдардың ұлғаюы екінші жағынан, өңдеуге минералогия-

лық және xимиялық құрамы бойынша күрделі полиметалл кендері мен  концентраттарын алуға мәж-

бүр  етуде.  Қазіргі  жағдайда  байқалып  отырған  үрдістің  теріс  салдары,  әсіресе,  қорғасын  өндірісіне 

тигізетін  әсері  ерекше.  Мұның  негізгі  себебі  –  қорғасын  өндірісіндегі  50-60  жыл  бұрын  құрылған 

теxнологиялық сұлбалардың ғылыми базасының, құрамы бойынша күрделі шикізаттың өңдеуге дай-

ын  болмауы  және  тәжірибе  талаптарына жауап  бермейтіні  болып  келеді.  Мәселен,  қорғасын  өндірі-

сінде бір тонна тауарлы металдың шығуы материалдық және энергетикалық шығындардың ауқымды 

артуымен;  қосымша  алынатын  жартылай  өнімдер,  қайтарма  материалдар  мен  шлак  қалдықтары  кө-

лемінің геометриялық прогрессияда өсуімен сипатталады.  

Мыс  өндірісінде  де  жағдай  мәз  емес.  Мыс  бойынша  бай  штейн  алуға  бағытталған,  тиімділігі 

жоғары автогенді процестердің кеңінен  енгізілуі, үйінді шлактармен мыс жоғалымының күрт өсуіне 

әкелді.  Сонымен  қоса,  алынатын  шлактардың  құрамы  да  ауқымды  күрделеніп,  мыспен  қатар,  өзге 

ілеспе металдардың (қорғасын, мырыш, мышьяк және т.б.) жоғары мөлшерімен сипаттала бастады. 

Талдау  көрсетуі  бойынша  балқыту  шлактарынан  мысты  тиімді  бөліп  алу  сұрақтарына  зерттеу 

жұмыстарының  жеткілікті  көлемі  арналған.  Ұйымдастыру  тәсілімен,  аппаратуралық  рәсімделуімен 

және әрбір бөлек процесс негізіне салынған жаңа әдістермен ерекшеленетін мыс балқыту шлактарын 

кедейлендірудің көптеген нұсқалары жасалып, тәжірибеде енгізілді [1-5]. Белгілі жұмыстардың негіз-

гі мақсаты – шлактан, ең әуелі,  мысты толығырақ бөліп алу шарасы болды.  

Алайда, теxникалық әдебиеттерде кездесетін мыс бойынша шлактарды кедейлендіру шешімде-

рінің жоғары тиімділігіне  қарамастан, бұл сұрақ бойынша жаңа теxнологиялық сұлба құрастыру ке-

зінде тек қана мыстың бөлініп алынуына ғана емес, сонымен қатар, барлық бағалы компоненттердің 

шлактан  кешенді  бөлініп  алынуына  көңіл  бөлу  қажет.  Әсіресе,  шлактарды  кедейлендіру  процесін 

жүргізудің  нақты  шарттарында  қоспалардың  бөлініп  таралу  тәртібінің  зерттелуі,  біздің  ойымызша, 

жүйелі болуы тиіс. Бұл мәселенің шешімін табу– техника-экономикалық және экологиялық жағынан 

аса жоғары қызығушылық тудыратынын айта кеткен жөн. 

Берілген  жұмыста  мыс  концентраттарын  автогенді  балқыту  процестерінде  өңдеу  кезінде  алы-

натын шлактарды көмірмен қосымша тотықсыздандыру арқылы оларды кедейлендіріп, мысты бөліп 

алу бағытында жүргізілген кешенді зерттеу нәтижелері көрсетілген. 

 

 

 

 

●

 Техникалық ғылымдар 

 

ҚазҰТЗУ хабаршысы №2 2016                                          

389 

 

Тәжірибелерді жүргізу әдістемесі  

Жүргізілген  тәжірибелер  мақсаты  –  шлактарды  көмірмен  тотықсыздандырып  кедейлендіру 

шарттарында мысты түпкі фазаға (мыс балқымасы) бөліп алу мен құрамы бойынша күрделі гомоген-

ді шлак арасында қорғасын, мырыш пен мышьяк қоспаларының бөлініп таралу заңдылықтарын зерт-

теу. 

Шлактарды кедейлендірудің зертxаналық құрылғысының сұлбасы 1 суретте көрсетілген. 

 

 

 

1-сурет. Шлактарды кедейлендірудің тәжірибелік құрылғысының сұлбасы  

1 – аргоны бар баллон; 2 – газды вентиль; 3 – газды редуктор; 4 – ротаметр; 

5 – үрлеу түтікшесі; 6 – сумен суытылатын тығын; 7 – кварцты реактор; 

8 – құбырлы қыздыру пеші; 9 – балқымасы бар тигель; 10 –Дрексельыдысы. 

 

Құрылғы,  номиналды  жұмысшы  температурасы  1300 

º

С  дейін  болатын  айналмалы  құбырлы 

қыздыру  электр  пешінен  8  тұрады.  Пешке  штативте  ұстағышпен  бекітілген  кварцты  реактор  7  енгі-

зілген. Бастапқы материалдар тиелген тигельді 9 реакторға орналастырады. Реактор сумен суытыла-

тын резеңкелі тығынмен 6, ауа кірмейтіндей  етіп, герметикалық күйінде жабылады. Тығынның суы-

тылуы реактордың жоғарғы бөлігінде оралған резеңкелі шланг арқылы су құбырынан су өткізу арқы-

лы жүзеге асырылады.    

Реактордың  герметикалық  жабылуы  тигельді  қыздыру  кезінде  реактордың  ішінде  инертті  ат-

мосфераны, сонымен қатар, кедейлендіру процесінде балқыма үстінде тотықсыздандыру атмосфера-

сын беру мақсатымен қамтамасыз етіледі. Реакторды жабатын тығында екі саңылау бұрғылап тесіл-

ген.  Бір  саңылау  арқылы  иілгіш  емес  каналдар  құру  үшін  кварцты  түтікшенің  қысқа  кесіндісі  орна-

тылған. Екінші саңылау каналына, фарфордан жасалған, үрлеу түтікшесі 5 кигізілген. 

Үрлеу түтікшесінің каналға кіру орны биіктігі бойынша түтікшені қозғалтуға мүмкіндік беретін 

термоотырғызу  кембриктері  көмегімен  герметизацияланған.  Үрлеу  түтікшесі,  иілгіш  шлангтарымен 

ротаметр  4  арқылы  аргоны  бар  газ  баллонына  қосылған.  Реактордан  шығатын  газдаршаң  ұстау  мен 

барлық жүйенің герметикалығын бақылауына арналған суы бар Дрексель ыдысы 10 арқылы өткізіледі.     

Тәжірибелік  сынақтардың  барлығында  бастапқы  материал  ретінде  Балxаш  мыс  қорыту  зауы-

тында (ЖШС «Қазақмыс») Ванюков пешінде сульфидті мыс концентратын штейнге балқыту кезінде 

алынған шлак қолданылды.  

Барлық жүргізілген сынақтарда шлактың бастапқы өлшендісі – 60 г құрады. 

Тотықсыздандырғыш ретінде құрамы келесідей тас көмірі пайдаланылды, %:      көміртегі -74,0; 

оттегі -4,0; күкірт -3,0; сутегі -11,8; басқалары-9,9. Көмірдің ылғалдылығы-13,5%. 

Тәжірибелер  тотықсыздандырғыштың  теориялық  қажетті  шығынынан аса  түсетін  әртүрлі  шы-

ғындарда  жүргізілді.  Тотықсыздандырғыштың  шығынын  есептеу  келесі  жолмен  анықталды.  Бірінші 

жүктеу/скачать 51,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: