П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СЬЛЖАСАМ ТІЛ Ы Л ІМ ІШ Ң Ж Ь К Ь САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СЬЛЖАСАМ ТІЛ Ы Л ІМ ІШ Ң Ж Ь К Ь САЛАСЫ
өйткені олар бір ғана морфемадан тұрады яғн и олар бөл ш ектен бей тін сөздер. Н егізгі түбір сөздердің бұл ерекшелігі негізгі белгінің бірі бо- лып саналады. Негізгі түбір әрі қарай бөлшектеуге келмейді, дербес тұрып м ағы на береді. Негізгі түбір сөздің осы екі белгісінің алғаш қы сы негізгі түбір созді туынды сөзден аж ы ратуға тірек бола алады. Негізгі түбір сөздің бөлшектеуге келмейтіні ол - бір морфемалы соз. Негізгі түбір создер бір морфе- малы болғанды қтан, оны әрі қарай бөлшектеуге болмайды, ал туынды сөздер екі морфемалы бол- ғанды қтан, оны іштей бөлшектеуге болады. Бұл негізгі түбір сөздің бір белгісіне жатады. Т уы нды сөздерді іш тей болуге болады , өйткені олар екі морфемалы сөздер. М ысалы, сэулетші, куэлік, эділет, жылыт, орам сияқты ту- ынды сөздердің құрамында негіз соз және сөзжа- самдық ж ұрнақ бар, сондықтан олар екі морфе- малы сөздер, бұл оларды іштей морфемалар жігі бойы нш а бөлуге мүмкіндік береді. Бұл қасиет туынды сөз атаулының негізгі тобы на қатысты. Негізгі түбір сөздер лексикалы қ м ағы насы бар, грам м атикалы қ ерекшелігі мен ды бы сты қ құрамы тұрақты бір бүтін тілдік нұсқалар. Олар осы қасиетін қолданыста сақтайды. Бұл ерекше- ліктер туынды сөзде де бар. Бұл - олардың ұқсас белгілері. Бірақ негізгі түбір сөздің лексикалы қ м ағы насы ны ң қайдан, қалай қал ы п тасқан ы н дэлелдеуге болмайды. Негізгі түбір создердің м ағы насы тілде табиғи берілген м ағы на сияқты болып көрінеді. Ал ту- ынды сөздің м ағы насы ны ң қалай ж асалғаны н дәлелдеуге болады, ол аны қ көрініп тұрады. М ы салы , саудагер сө зін ің м ағы н асы сауда сөзінен, базарлык сөзінің мағынасы базар сөзінен, суретші созінің мағынасы сурет сөзінен, намыс- кор сөзінің м ағы насы намыс сөзінен ж асалға- нын түсіндіруге, дәлелдеуге болады. Бұл - ту- ынды сөздің м ағы насы ны ң ерекшелігі, туынды м ағы на негіз создің мағы насы нан жасалатыны, негіз сөздің м ағы насы туынды сөздің м ағы на- сына арқау, өзек болатыны - сөзжасамның негізгі заңдылықтарының бірі. Соны мен бірге туынды сөздің м ағы насы оны ң құрам ы ндағы морфемалар арқы лы , негіз соз бен сөзж асам ды қ ж ұрнақ арқылы дәлелде- неді. М ысалы, әяш/, дэрігер, окытушы, жазуіиы, тэлімгер деген туынды түбірлердің м ағы насы ж алғы з құрам ы ндағы негіз сөз арқылы ғана дэлелденіп қойм айды , олардың құрам ы ндағы м ам анды қ м ағы насы н қосып тұрған -ш ы /-іи і, -гер жұрнақтары арқылы да дэлелденеді. 15-1078 Қорыта келгенде, туынды сөздің м ағы насы оның құрамындағы морфемалардың мағы насы - нан жасалады, құралады. Бұл қасиет негізгі түбір сөздерде жоқ. Туынды создердің м ағы насы өзі ж асалған негізгі түбір создің м ағы насы на байлаулы, бағы - нышты. Туынды сөз бар жерде міндетті түрде оны ң жасалуына негіз болған негізгі түбір сөз болады. М ысалы, мүсінші, кайраткер, каламгер, мамандык деген сөздердің туынды сөз болып та- нылуы тілде оларм ен қатар қы зм ет атқары п жүрген мүсін, қайрат, калам, маман деген сөздердің болуына байланысты. Ондай сөздер тілде болма- са, біз аталған сөздердің туынды сөз екенін дэлел- дей алмаған болар едік. Қазақ тіліндегі кұрык деген созді мысалға келтірейік. Бұл соз қазақ тілінде негізгі түбір бо- лып саналады, ойткені оны әрі қарай морфема- л арға боліііектеуге болмайды. Егер оны кұр-ық түрінде бөлшектесек, тілде құры қ мағы насы мен байланысты, оған негіз болған кұр деген соз болу керек, ондай м ағы налы соз тілде қазір жоқ. Осы сөзбен омоним кұр (бос мағынасында) не кұрғак, күрылык сияқты создердегі кұр созі деп қарауға олардың мағынасының құры қ мағынасына ешбір қатысы жоқ. Алайда ғалы м дар/с^ь//с созін тари- хи тұрғы дан туынды түбір ретінде зерттейді. Негізгі түбір сөз - сөзжасамның қатысынсыз ж асалған сөздер, бұл - негізгі түбір сөзге қатыс- ты жалпы заңдылық. Бірлі-жарым тарихи тұрғыда бір заманда туынды сөз болып кейін негізгі түбірге ауысқан сөздер болатыны жалпы заңды лы ққа жатпайды. Тілдегі б а й ы р ғы н егізгі түбір сөздердің көпшілігі көне замандардан келе жатқан сөздер, оларды түркі тілдерінің көне жазба ескерткіш - терінің тілінен кездестіруге болады. Сонды қтан да олардың кобі түркі тілдерінің ортақ лексика- сына жатады. Туынды сөздерде мұндай ортақтық міндетті емес. Туынды сөздерде түркі тілдерінде ерекш елік кездесе береді, эр тіл оз заңдылығы бойынша туынды создер жасайды. Мысалы, қазақ тілінде рақымсыз, максатсыз деген туынды сөздер бар, өзбек тілінде осы м ағы налы создер берахм- лик, бемаксад түрінде жасалған. Сол си яқты ж дя- жалшыл деген туынды соз озбек тілінде жан- ж алкаіи түрінде ж асалған. Қ азақ тіліндегі та- рақты деген туынды сөз - татарш а тараксыман түрінде жасалған. Бұл келтірілген мысалдартуы- стас тілдерде созжасамның әр тілде озіндік ерек- шелігі барын дэлелдейді. Бірақ бұл туыстас тілдерде сөзжасамда ортақ заңды лы қты ң барын ж оққа |