СӨЗЖАСАМ өзгерген - тек сөз түрлендіруші қосымшалар ғана.
Олай болса, сөйлем құры лы сы на қарай өзгер-
мей, түбірде сақталған қосы м ш а сөз жасаушы
қосымш а болғаны. Сонды қтан ол сез
/э н ш і/ ту-
ынды түбірге ж атады . М іне, туы нды сөздің
сөйлемде түрлі тұлғада қолданылуы соз шегі
жағы нан оған белгі бола алады.
Сөйтіп, біз туынды сөздердің негізгі ірі бел-
гілерін көрсеттік. Бұл белгілер туынды сөздерді
басқа сөзтұлғалардан ажыратуға көмектеседі.
Түбір сөздер деген термин мұнда тілдегі лек-
сикалы қ м ағы налы тілдік нұсқаларды ң бәрінің
ортақ атауы ретінде қолданылып отырғанын ес-
кертуге тура келеді, өйткені қазақ тіл білімінде
бұл термин негізгі түбір мағы насы нда да қолда-
нылып қалатын кездері бары белгілі.
Тілдегі лексикалы қ мағынасы бар дербес сөз
қы зметін атқараты н лекси кал ы қ нұсқалардың
бәрі түбір сөздерге жатады. М ысалы,
жер, адам, кітап, каламгер, өнерпаз, жеделжэрдем, азык-щ лік, колхозшы, жолкиыс (перекресток),
өскін (всходы),
ж олнүска (путеводитель) т.б. Бұл түбір сөздер
морфемдік құрамы, жасалу жолы ж ағы нан түрлі
екені белгілі, бірақ, бұлардың бәрінің басын
қосы п, бір терм инм ен аталуына олардың ортақ
белгісі болуы себеп болады. Ал олардың ортақ
белгісі - лексикалық мағыналы тіддік нұсқа екені.
Сойтіп, тілдегі лексикалы қ мағыналы дербес сөз
атаулының бэрі түбір сөздер деп аталады.
Бұл еңбекте түбір сөздер деген ортақ термин
олардың сөзж асам дағы қы зметіне байланысты
қажет бөлды. Түбір сөз атаулыны ң бәрі сөзжа-
самның негізгі нысаны болып саналады. Өйткені
түбір создің қаты сы нсы з ешбір туынды сөз жа-
салмайды.
Түбір сөздер сөзж асам ға негіз бөлады. Сөз
жасаушы негізгі тілдік нұсқа қызметінде сәзжа-
сам әрекетін іске асырады. Мысалы,әяш/,
егіндік, акмолалык (азамат),
колхозиіы деген түбір сөздерді
алсақ, өлардың бәрі туынды сөздерге жатады.
Ал өсы туъінды сөздердің жасалуынаәшг//деген-
д е ән деген негізгі түбір қаты сқан,
егіндік деген
туынды сөз
егін деген туынды түбірден,
акмола- лы к - Акмола деген біріккен түбірден,
колхозшы -
колхоз деген қы сқарған сөзден жасалған.
Бұл келтірілген мысалдар сөз жасаушы тілдік
нұсқа қызметінде тілдегі түрлі түбірлердің бэрі
қатысатынын дәлелдеді. С онды қтан олардың
бәрін қамтитын ортақ термин қажеттігі туады.
Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасамдық негізгі
лексикалық нұсқа қызметін атқаратын сөздердің
бәрі түбір сөздер деп аталды.
С өзж асам ға түбір сөздің негіз бөлуы өны ң
лексикалық мағынасының бөлуымен тікелей бай-
ланысты. Түбір сөздің лексикалық мағынасы бол-
ғанды қтан, ол туынды сөздің лексикалы қ м ағы -
насына арқау бола алады. Мысалға
дэрісхана, күшей деген туынды түбірлерді алсақ, олардың м ағы на-
сы
дэріс, күш сөздерінің мағыналарының негізінде
жасалғандықтан,
дэрісхана - дәріс берілетін бөлмені,
күшей - күш тің көбею ін, күш тің арту м әнін
біддіріп тұр. Бұдан туынды сөздің мағынасы оның
жасалуына негіз болған түбір сәздің лексикалы қ
мағы насы арқылы ж асалғаны аны қ көрінді.
Бұл айты лғандар түбір сөздің лекси калы қ
м ағы налы сөздер екенін дәлелдеді. Олай болса,
түбір создер тілдегі лексикалық нұсқалар (едини-
цалар) болып табылады, сондықтан олар - тілдің
сөздік құрам ы на жатады, тілдің сөз байлы ғы н
құрайды. Түбір сөз атаулының бәрі де дайы н сөз
бөлып саналады. Олар сөйлемге сөл тілдегі дай-
ын қалпында алынып қолданылады. Олар сөйлем
жасаумен бірге ж асалып өтыратын тілдік құбы-
лыс емес. Түбір сөздер тілдегі дайын тілдік нұсқа-
лар бөлғанды қтан, түрлі сөздіктерден өры н ала-
ды. Басқаша айтқанда, тұрақты дыбыстық құрамда
тұрып, белгілі лексикалы қ м ағы наны білдіретін
сөз атаулының тұлғалы қ ерекш елігіне қатыссыз
жалпы аты ретінде түбір сөздер деген термин қол-
данылып отыр.
Түбір сәздерді мөрфолөгиялық тұрғыда алып
қарастыруға да болады, сөзжасам мақсатына бай-
ланы сты ра қарастыруға да бөлады. Осындай екі
тұрғы да қарастыру - тіл білімінде бар тәжірибе.
Түбір сөзді сөзжасам мақсатына лайықты тал-
дағанда, өны екі үлкен төпқа бөліп қарастыру
пайдалы. Олар: 1) негізгі түбір сөз, 2) туынды
сөз.
Негізгі түбір сөз бен туынды сөзді дұрыс
анықтау, өлардың бір-бірімен байланы сы н ай-
қындау сөзжасамның негізгі мәселелерінің біріне
жатады. Бұл екі төпқа жататын сөздердің айыр-
м аш ы лы ғы да күшті, сөнымен бірге байланысы
да күшті. Сөзжасамды жақсы түсіну үшін, бұл
екі төптың ерекшеліктерін, байланысын жақсы білу
керек. Негізгі түбір де, туынды сәз де сөзжасам-
д ы қ нұсқаға жатады.
М ысалы,
нан, эн, кол, же, кел сияқты негізгі
түбір сөздер мен
саудагер, базарлык, суретші, на- мыскор, косак сияқты сөздерді алайы қ. Бұл мы-
салдардың алғаш қы лары - негізгі түбір сөздер,
соңғы лары - туынды сөздер. М ысалға келтіріл-
ген
нан, эн, кол, же, кел деген негізгі түбір сөздерді
әрі қарай мөрфемаларға бөлшектеуге келмейді,