П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет299/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   295   296   297   298   299   300   301   302   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМ
өзгерген - тек сөз түрлендіруші қосымшалар ғана. 
Олай болса, сөйлем құры лы сы на қарай өзгер- 
мей, түбірде сақталған қосы м ш а сөз жасаушы 
қосымш а болғаны. Сонды қтан ол сез 
/э н ш і/
ту- 
ынды түбірге ж атады . М іне, туы нды сөздің 
сөйлемде түрлі тұлғада қолданылуы соз шегі 
жағы нан оған белгі бола алады.
Сөйтіп, біз туынды сөздердің негізгі ірі бел- 
гілерін көрсеттік. Бұл белгілер туынды сөздерді 
басқа сөзтұлғалардан ажыратуға көмектеседі.
Түбір сөздер
деген термин мұнда тілдегі лек- 
сикалы қ м ағы налы тілдік нұсқаларды ң бәрінің 
ортақ атауы ретінде қолданылып отырғанын ес- 
кертуге тура келеді, өйткені қазақ тіл білімінде 
бұл термин негізгі түбір мағы насы нда да қолда- 
нылып қалатын кездері бары белгілі.
Тілдегі лексикалы қ мағынасы бар дербес сөз 
қы зметін атқараты н лекси кал ы қ нұсқалардың 
бәрі түбір сөздерге жатады. М ысалы, 
жер, адам,
кітап, каламгер, өнерпаз, жеделжэрдем, азык-щ лік,
колхозшы, жолкиыс
(перекресток), 
өскін
(всходы), 
ж олнүска
(путеводитель) т.б. Бұл түбір сөздер 
морфемдік құрамы, жасалу жолы ж ағы нан түрлі 
екені белгілі, бірақ, бұлардың бәрінің басын 
қосы п, бір терм инм ен аталуына олардың ортақ 
белгісі болуы себеп болады. Ал олардың ортақ 
белгісі - лексикалық мағыналы тіддік нұсқа екені. 
Сойтіп, тілдегі лексикалы қ мағыналы дербес сөз 
атаулының бэрі түбір сөздер деп аталады.
Бұл еңбекте түбір сөздер деген ортақ термин 
олардың сөзж асам дағы қы зметіне байланысты 
қажет бөлды. Түбір сөз атаулыны ң бәрі сөзжа- 
самның негізгі нысаны болып саналады. Өйткені 
түбір создің қаты сы нсы з ешбір туынды сөз жа- 
салмайды.
Түбір сөздер сөзж асам ға негіз бөлады. Сөз 
жасаушы негізгі тілдік нұсқа қызметінде сәзжа- 
сам әрекетін іске асырады. Мысалы,әяш/, 
егіндік,
акмолалык
(азамат), 
колхозиіы
деген түбір сөздерді 
алсақ, өлардың бәрі туынды сөздерге жатады. 
Ал өсы туъінды сөздердің жасалуынаәшг//деген- 
д е ән деген негізгі түбір қаты сқан, 
егіндік
деген 
туынды сөз 
егін
деген туынды түбірден, 
акмола-
лы к - Акмола
деген біріккен түбірден, 
колхозшы

колхоз
деген қы сқарған сөзден жасалған.
Бұл келтірілген мысалдар сөз жасаушы тілдік 
нұсқа қызметінде тілдегі түрлі түбірлердің бэрі 
қатысатынын дәлелдеді. С онды қтан олардың 
бәрін қамтитын ортақ термин қажеттігі туады. 
Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасамдық негізгі 
лексикалық нұсқа қызметін атқаратын сөздердің 
бәрі түбір сөздер деп аталды.
С өзж асам ға түбір сөздің негіз бөлуы өны ң 
лексикалық мағынасының бөлуымен тікелей бай- 
ланысты. Түбір сөздің лексикалық мағынасы бол- 
ғанды қтан, ол туынды сөздің лексикалы қ м ағы - 
насына арқау бола алады. Мысалға 
дэрісхана, күшей
деген туынды түбірлерді алсақ, олардың м ағы на- 
сы 
дэріс, күш
сөздерінің мағыналарының негізінде 
жасалғандықтан, 
дэрісхана -
дәріс берілетін бөлмені, 
күшей -
күш тің көбею ін, күш тің арту м әнін 
біддіріп тұр. Бұдан туынды сөздің мағынасы оның 
жасалуына негіз болған түбір сәздің лексикалы қ 
мағы насы арқылы ж асалғаны аны қ көрінді.
Бұл айты лғандар түбір сөздің лекси калы қ 
м ағы налы сөздер екенін дәлелдеді. Олай болса, 
түбір создер тілдегі лексикалық нұсқалар (едини- 
цалар) болып табылады, сондықтан олар - тілдің 
сөздік құрам ы на жатады, тілдің сөз байлы ғы н 
құрайды. Түбір сөз атаулының бәрі де дайы н сөз 
бөлып саналады. Олар сөйлемге сөл тілдегі дай- 
ын қалпында алынып қолданылады. Олар сөйлем 
жасаумен бірге ж асалып өтыратын тілдік құбы- 
лыс емес. Түбір сөздер тілдегі дайын тілдік нұсқа- 
лар бөлғанды қтан, түрлі сөздіктерден өры н ала- 
ды. Басқаша айтқанда, тұрақты дыбыстық құрамда 
тұрып, белгілі лексикалы қ м ағы наны білдіретін 
сөз атаулының тұлғалы қ ерекш елігіне қатыссыз 
жалпы аты ретінде түбір сөздер деген термин қол- 
данылып отыр.
Түбір сәздерді мөрфолөгиялық тұрғыда алып 
қарастыруға да болады, сөзжасам мақсатына бай- 
ланы сты ра қарастыруға да бөлады. Осындай екі 
тұрғы да қарастыру - тіл білімінде бар тәжірибе.
Түбір сөзді сөзжасам мақсатына лайықты тал- 
дағанда, өны екі үлкен төпқа бөліп қарастыру 
пайдалы. Олар: 1) негізгі түбір сөз, 2) туынды 
сөз.
Негізгі түбір сөз бен туынды сөзді дұрыс 
анықтау, өлардың бір-бірімен байланы сы н ай- 
қындау сөзжасамның негізгі мәселелерінің біріне 
жатады. Бұл екі төпқа жататын сөздердің айыр- 
м аш ы лы ғы да күшті, сөнымен бірге байланысы 
да күшті. Сөзжасамды жақсы түсіну үшін, бұл 
екі төптың ерекшеліктерін, байланысын жақсы білу 
керек. Негізгі түбір де, туынды сәз де сөзжасам- 
д ы қ нұсқаға жатады.
М ысалы, 
нан, эн, кол, же, кел
сияқты негізгі 
түбір сөздер мен 
саудагер, базарлык, суретші, на-
мыскор, косак
сияқты сөздерді алайы қ. Бұл мы- 
салдардың алғаш қы лары - негізгі түбір сөздер, 
соңғы лары - туынды сөздер. М ысалға келтіріл- 
ген 
нан, эн, кол, же, кел
деген негізгі түбір сөздерді 
әрі қарай мөрфемаларға бөлшектеуге келмейді,




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   295   296   297   298   299   300   301   302   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет