П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ТІРКЕСТІ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
259 Қайталама қос сөздердің бірінші сыңары қосымшасыз, екінші сыңары қосымшалы түріне бес-бестен, он-оннан, он-ондап, бес-бестеп, үй-үйге, үй-үйден сияқты мысалдар жатады. Бұлардың ішіндегі сан есім қос сөздер есептік саннан топ- тау санына көш кен, бұл осы қос сөздерде мағы- налы қ өзгеріс б олғаны н білдіреді. Ал зат есім- нен болған қайталама қос сөздердің м ағы насы озгеріссіз қалм аған, онда әр үй деген мән бар. Екі сыңары да қосымш алы қайталама қос сөздер тілде көп емес. Олар: қолды-қолына, озді- өзінен, үйден-үйге, баладан-балаға т.б. Бұл қос сөздерде де мағыналық өзгеріс бар. Мысалы, озді- өзінен сөйлеп отыр, қолды-қолына таратты, үйден-үйге жүгірді. Осылардың мағынасын мына қолданыспен салыстыруға бопады: өзінше сойлеп отыр, эр кімнін қолына таратты, әр үйге жүгірді. Бұл м ағы на қос сөздің жеке сы ңары ны ң м ағы - насымен тең емес, олай болса, сөз мағынасында өзгеріс бар. Сондықтан бұларды да сөзжасам нэти- жесі деп қарау қажет. Күш ейтпелі буынды сын есімнен ж асалған қос сөздер де қайталама қос создерге жатады, бірақ олар сөзж асам ны санасы на жатпайды. Күш ейтпелі буынды сын есім қос создер сын есімнің ш ырай категориясына жатады, ш ы рай- д ы ң бір тү рін ж а с ай д ы , о н ы ң м а ғ ы н а с ы н білдіреді. Атап айтқанда, олар шырай категория- сының грамматикалық мағынасын білдіретін сөз тұлғадарға жатады. 2.7.3. Тіркесті күрделі сөздер \ Тіркесті күрделі сөздер құрамы, м ағы насы , сөдоіемде атқаратын қызметі ж ағы нан біріккен, қос сөздермен тең түседі. Біріккен, қос сөздер •сияқтьггіркесті күрделі сөздер де екі не онан да коп мағы налы сыңарларддн жасалып, біртұтас лексикалық мағына береді, сөйлемге дайын лек- сема қызметінде кіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады, бір ыр- ғақпен арасы бөлінбей айтылады. Тіркесті күрделі сөздердің де құрамы тұрақты, сыңарларының ор- нын ауыстыруға болмайду| Біріккен қос создер- ден бұл мэселелерде тіркесті күрделі сөздің ешбір айырмасы жоқ. Ал бұл белгілер созді тануға қой- ылатын негізгі белгілер болып сан алады ^Т ек біріккен создер бірге жазылса, қос создер дефис арқылы жазылса, тіркесті күрделі создердің сы- ңарлары болек жазыладьГ] Т іркесті күрделі создер түркі тілдердің бэрінде танылғаны айтылды, өйткені түркі тілде- рінде емле шартты белгі танылып, оның сөзді ажы- ратуда түркі тілдерінде қызмет атқара алмайты- нын тэжірибенің озі-ақ дәлелдеді. Алдымен түркі тілдерінде күрделі создер бірде біріккен сөз деп, бірде тіркесті күрделі соз деп танылу бар. Тек бір тілдің озінде де бір соз бірде бірге, бірде бөлек жазу бары ақиқат шындық. Бұның озі біріккен сөздер мен тіркесті күрделі сөздердің айырмасы тек емлеге ғана қатысты екенін көрсетеді. ' у ^ ір к есті күрделі сөздер сан алуан. М ысалы, бста бақша, бал қаймақ, бал қурай, аузы ауыр, ала ауыз, ауыз эдебиеті, ауыл іиаруашылық, бел омырт- қа, бүзау балық, жалаң аяқ, он бес, отыз екі, жүз елу, екі жүз, алты мың, күні кеиіе, ала жаздай, жаз бойы, жаз күні, алдын ала, ертең ерте, элі күнге, таң сэріден, қысы жазы, қара кок, ал қызыл, қызыл күрең, күрең қоңыр, келіп кет, алып бар, айтып бер, көріп кет, алып іиық, кіріп шық, тарс етті, қүрмет ет, жақсылық қыл, комек ет т.б. Бұларды ң ішінде б ірзы н ы ң бұры н ғы сөз тіркестік қасиеті байқалып тұратындары бар: бала бақша, бал қаймақ, жалаң аяқ сияқтыларды алғаш а н ы қтау ы ш ты қ қ аты стағы соз тір кестер ін ің біртұтас лекси калы қ м ағы н аға көш кен тіркесті күрделі сөздер екені анық. Бірақ күрделі сөз атау- лы ны ң бәрі осындай деп қарауға келмейді. Оған мысал ретінде күрделі сан есімдерді келтіруге бо- лады. Күрделі сан есімдердің сыңарлары синтак- систік байланысты көрсетпейді. Күрделі сан есім- дердің өзіндік жасалу жолы бар. Ол екі түрлі: 1) сыңарлардың мағы налары ны ң қосылуы арқылы күрделі сан жасалады: он + бір = 1 1 , отыз + бес = 35, қы ры қ + алты = 46 т.б. 2) күрделі сандар- дың сыңарларының кобейтілуі арқылы күрделі сан атауы жасалады: екі х жүз = 200, бес х жүз = 500, үш х мың = 3000, алты х мың = 6000. Күрделі сын есімдердің жасалуының да озіндік ерекшелігі бар. М ысалы, қара көк, қызыл күрең, күрең қоңыр сияқты күрделі сындар құрамында- ғы сыңарларының түсінің қосындысы нан ш ық- қан үшінші түсті білдіреді. Бұлардың да күрделі санны ң жасалуының алғаш қы түріне ұқсастық бар. Күрделі үстеулердің жасалуы да осы ж олға аздап жақын. М ысалы, күні кеше, таң сэріден, элі күнге, ертең ерте, ала жаздай дегендерде негізгі мағына екінші сыңарда деуге болады. Бірақ екінші сы ңарды ң жеке тұ р ған д ағы м ағы н асы оны ң күрделі үстеудегі мағы насы мен тең емес екені айдан анық. Олай болса, күрделі үстеулер де сы- ңарлары ның м ағы на қосы нды сы нан жасалғаН, бірақ олардың сыңарларында синтаксистік байла- ныстың ізі сақталмаған. |