П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| алжапқыш, атқамінер, орынбасар, қаптесер,
күнбағар, демалыс, итемген, күнбағыс, қанішер, үлта- бар, Үлтуар, шыңқетер, табиғаттану. Бұл біріккен сөздердің түп төркіні алды + жапқыш, атқа + мінер, орынды + басар, қапты + тесер, күнді + бағар, демді + алыс, итті + емген, екені талас туғызбайды. Сондықтан бұл біріккен сөздер толықтауыштық қарым-қатыстағы тіркес- тен қалыптасқан деп санауға болады. Біріккен создердің келесі тобына пысықтау- ыштық қарым-қатыстағы сөз тіркестері негіз бол- ған. Мысалы, айналсоқ, аңғалсоқ, кешқұрым, сел- қос, селсоқ, тесітиыққан т.б. Біріккен сөздердің бұл тобы да өнімсіз, бірақ ол тілде бар құбылыс. Біріккен сөздердің бәрі осы үлгілердің бірімен ғана жасалған, қалыптасқан деуге болмайды. Тіл деректері басқа жолдармен қалыптасқан біріккен сөздер барын көрсетеді. Мысалы,е/шү//>, шекара, жансебіл, жиеншар, онеркэсіп, жағажай, эуежай, ағатай, Айжан, Нұржан, Нүржамал, Балжан, бек - зат, жегжат сияқты біріккен сөздердің сыңарла- ры нан синтаксистік байланыс байқалмайды , ал тоқсан, сексен (тоғы з + он, сегіз + он) сияқты сан есімдердің бірігуі де синтаксистік қатынасты байқатпайды. Бұларға белгісіздік, болымсыздық есімдіктердің жасалуын қоссақ, бұл топ ұлғайып шығатыны сөзсіз. М ы саіы , элдекім, элденеіие, элде- қашан, элдене, элдеқалай, элдебір, эркім, эрқашан, эрқа- лай, эрқайсысы, еіикім, еіиқашан, еіиқайсысы, еіиқай- да, бірдеңе, еіиқайдан, ештеме т.б. Бұл келтірілген мысалдар біріккен сөз атаулы тек синтаксистік байланыстағы сөз тіркестерінің біртұтас сөзге көшуінің нэтижесі ғана емес екенін көрсетеді.ІБіріккен сөздердің жасалу жолының да- мып, үлгісінің қосылып отыруынан ж асалған біріккен сөздер де тілден орын алады. Ол қазір дамып, қанатын кеңж айы п отырғаны анықталып отыр. О ған мысал ретінде елорда, энұран, елбелгі, әуежай, саяжай, елтаңба сияқты соңғы кезде тілге қосыл ған біріккен сөздер дәлел бола алады. Сөйтіп біріккен сөзге төмендегідей анықтама беруге болады: Біріккен сөз деп сыңарлары ма- ғына жағынан да, тұлға жағынан бірігіп, біртұтас м ағы наны білдіретін біртұтас дыбыстық құрам- дағы, бір екпінмен айтылып, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаратын сөздерді айтамыз. Кіріккен сөздер құраіМындағы сыңарлары дыбыстық құрамын толық сақтамай, немесе түрлі д ы бы сты қ өзгерістерге ұшырау арқы лы бір- бірімен м ағы на ж ағы нан да кірігіп, ықш ам да- лы п, біртұтас сөзге айналған создер. М ысалы, экел (алы п+ кел), эпер (алып + бер), әкет (алып + кет), биыл (бұл + жыл), бүгін (бүл + күн), сәресі (сахар + асы), ағайын (аға + іні), карлығаш (кара ала кұс), білезік (білек + жүзік), сексен (сегіз + он), токсан (тоғыз + он), ышкыр (іш + кұр), бел- беу (бел + бау), кайтіп (қалай + етіп), түрегел (тұра кел), белуардан (бел + буардан), ендігэрі (ен- дігіден + эрі), ашудас (ашу + тас), сойтіп (солай + етіп), ойтіп (олай + етіп), бірдеме (бір + неме), біресе (бір + ерсе), қолғанат (қол + қанат) т.б. Келтірілген кіріккен сөздердің сыңарлары үлкен өзгеріске ұш ыраған, бұлардың ішінде бір сыңардан бір ғана дыбыс қана сақталып, создің құрамындағы дыбыстары өте ықшамдалғандары бар. М ысалы, алып кел етістігіндегі алып сөзінің қы сқарғаны сонша, оның алғаш қы дауысты ды- бысы ғана өзгеріспен сақталған. Осындай қы с- қару биыл кіріккен сөзінің алдыңғы сыңарыны ң а л ғаш қ ы д ау ы ссы з ды бы сы ған а сақтал ы п кіріккен. Қарлығаш, білезік, сексен, тоқсан, сойтіп, бүйтіп, өйтіп сияқты кіріккен сөздердің сыңар- лары үлкен өзгеріске түсіп, ықшамдалған. Бірақ кіріккен сөздер үшін сы ңарлары ны ң ды бы ста- луы ж ағы нан үндесуі, кейбір ды бы стары ны ң өзгеруі де жеткілікті. Ондай кіріккен сөздер тілде баршылық. Тілімізде кіріккен создер аз емес, бірақ олар- дың көбінің құрамы қазір сыңарларға ажырату- ға келмейтіндей, сыңарларының жігі сақталма- ғанды қтан, оларды кіріккен сөз деп танылмай жүргендері де мол болуы мүмкін. Мысалы ,мүрап, циібалдырық, бэрекелді, жаракімалла, о тоба, япыр- май, ойпырмай, апырай, эттегенай, былтыр сияқ- ты кіріккен сөздердің с ы ң а р л а р ы н ғалымдардың дэлелдеуі арқылы ғана білеміз. Олардың қазіргі құрамы сыңарларының мир (амир), аб, табан түрық, барақа аллаһу (алла саған бақыт берсін), я рақым (бер) алла, истиғфару аллаһу (алла кешірсің) я пірім-ай, ой пірім-ай, а пірім-ай, эйт деген-ай, бір жыл дүр создерінен тұрагынын қазір құра- мына қарап ажырату мүмкін емес. Бұл кіріккен сөздердің м ағы насы бірігіп, сы ңарлары оте ы қш ам далы п, өзгеріп, біртұтас м ағы н а мен біртұтас дыбысты қ құрамға көш кенін нақты, аны қ корсетеді. Ал осы сияқты үлкен өзгеріске түсіп, сыңарларының жігі сақталмаған, ғылым- да анықталмаған, танылмаі ан кіріккен сөздер коп болуы да ықтимал, олар келешекте анықталуы мүмкін. Сонымен, кіріккен соз деп құрамындағы сы- ңарлары дыбысты қ озгеріске ұш ыраған, қазір біртұгас дыбыстық құрам ға көшіп, біртұтас лек- си кал ы қ м ағы н ан ы білдіретін, сөйлемде бір сұраққа жауап беретін, сойлемнің бір мүшесі қыз- метін атқараты н, бір екпінмен айтылатын сөзді айтамыз. Біріккен, кіріккен сөздердің эрқайсы сы да тілдегі бір лекси калы қ бірлік болып саналады. Сондықтан олар сөзді тану үшін қойылатын бар- лы қ белгіге сай келеді, барлы қ басқа создер си- яқты олар сойлемге дайын қалпында алынады. М ысалы: Қүлагер бэйгеге қосылды (Ж ансүгіров). Ж ам ал мен Олжабек қосылғалы он шақты жыл отті (М ұстафин). Егін жинау жүмысы оңтүстік Көкшетау, Айыртау аудандарында қызу қаркын- мен өтті (М ұқанов). Осы м ы с ал д а р д ағы Қ ұлагер, О лж абек, оңтүстік, Көкшетау, Айыртау деген біріккен сөздер осы сойлемдерге дайын қалпында алынған, сон- дықган олар сөйлемнің қажетіне қарай осы сойлем- дерде і ана осы тұлғада қолданылыгі тұрған жоқ. Олар дэл осы тұлғада, осы құрамда кез келген басқа сойлемдерде де қолданыла береді, ойткені олар осы сойлем құры лы сы ны ң қажетіне бағы - нышты емес. Тілдің создік қорындағы мұңдай лексикалық бірліктердің құрамында зат есім + зат есім, сын есім + зат есім, зат есім + етістік, сан есім + зат есім, есімдік + есімдік, етістік + етістік т.б. сөз таптары қолданыла береді. Зат есім + зат есім үлгісімен жасалған біріккен сөздер тілдегі ең үлкен топ. Оның ішкі түрлері де мол. М ысалы, қаламсап, қасқырмасақ, майсоқта, мұздысіяқ, мысыққұйрық, оттегі, огізшағала, огешиоп, олеңқияқ, сабыншөп, еабасы, сутегі, тайтүяқ, еңбекақы, киікоты, уіиөп т.б. Сын есім + зат есім үлгісі де біріккен сөз жасаудағы онімді үлгіге жатады. Мысалы, сарыбу- ын, сарыкүйік, сарысу, ақауыз, ақбас, ақиық, ақкіс, ақсслеу, алабұға, атқоржын, кокмайссі, кокжотел, көксағыз, қарақұрт, қараөкпе, қызыщұйрық, қызыл от т.б. Зат есім + етістік үлгісінде де біраз біріккен создер жасалі ан. Мысалы, атқамінер, орынбасар, қаптесер, итемген, итпию, күнбағар, күнбатыс, күнба- ғыс, күниіығыс, қаныпезер, колтума, сусімір, сүлесоқ, тайсалу, тайталасу, түйесора, түйесіңірі.Ь. Бұл үлгі боііынш а кісі аттары да жасалған: Құдайберген, Тэңірберген, Ертуған, Ұлтуған, Үлту- ар. |