П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ҚОСАРЛЫ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
257 сөз бірыңғай мүшеден жасадған болса, оның тек бір түрінен ғана қос сөз жасалуы мүмкін емес. Сондықтан қос сөз жасалуының озіндік ерек- шелігі танылу керек. Қос сөздер - мағынасы жа- қын тең м ағы налы екі создің қосақталы п, бір мағыналы сөзге айналуының нэтижесі. Қазіргі тілде қос сөздердің кейде бір сыңа- ры, кейде екі сыңары мағы насы з сөз болып ке- леді. Бүл тілдің қазіргі даму сатысына байланы- сты, ол жағдай қос сөздердің ж асалған кезіне қатысты емес, олардың бэрі алғаш мағы налы сөзден ж асалған. Кейін бір сы ңары , кейде екі сыңары да тілдік дамудың нэтижесінде лексика- л ы қ м ағы насы солғы ндап, не м ағы н асы н ан мүлдем айрылып, қазіргі дэрежеге жеткен, оған сөздің дыбысты қ өзгеріске ұшырауы да қосы л- ған. Мұндай қос сөздерге төмендегі мысалдарды келтіруге болады: бста-шага, жора-жолдас, мсүдеу- жадау, жыту-сықтау, эуре-сарсаң, шөп-шалам, ым- жым, ың-жың, арық-түрақ, некен-саяқ, тырым- тырақай, үйпа-түйпа, ту-талақай, әңкі-тэңкі, іри- тіри, ағыл-тегіл, алба-жүлба, алай-түлей, астан- кестен, аңда-ссщда, алда-жалда, әлем-жэлем, быт- шыт, далдың-дүлдың, ығай-сығай, иқы-жиқы т.б. Қос сөздердің жасалуында тағы бір заңды- лы қ бар. Ол - қос сөздердің сыңарларының буын санының үндесіп келуі. Тілдегі қос сөздердің 80- 90 пайызы буын саны ж ағы нан тең буынды сөздерден, сыңарлардан тұрады. М.ысалы, эя-куй, дэм-түз, ың-жың, көш-қон, ата-ана, эке-шеиіе, үлкен-кіші, ыдыс-аяқ, аға-іні, борыш-қарыіи, өрен- жаран, жігіт-желең, егіл-тегіл, өнер-білім; кэкір- шүкір, жаманды-жлқсылы, үзынды-қысқалы, кіресілі- шығасылы т.б. Бұл мысалда бір буынды, екі бу- ынды, үш буынды, торт буынды создерден жа- салған.қос создер берілді. Тілде екі буынды сы- ңарлардан, сөздерден жасалған қос сөздер өте көп, қалғандары аздап қана кездеседі, әсіресе, 3-4 бу- ынды сөздерден жасалған қос создер өте аз. Буын саны тең сыңарлардан қос сөздің жа- салуы олардың айтылуы да үндесімділігін көздеу- ден туған деуге болады. Өйткені қос сөздердің басым копшілігінде буын үндестігі яғн и сингар- монизм сақталады. Мысалы, ақыл-айла, сауыт- сайман, ауру-сырқау, жауын-шашын, қырып-жөй- ып, азан-қазан, жатса-түрссі, ағал-ж ағал, азып- төзу, айла-амал, алай-бүлай, алба-далба, алда- жалда, эрлі-берлі, бүгін-ертең, елтең-селтең, жеңіл- желпі, ине-жіп, кейіп-кескін, келіп-кетер, көйлек- көншек, көріп-білу, күйініш-сүйініш, күйіп-пісу, күдік-күмэн, немере-шөбере, іркес-тіркес т.б. А лайда қос сөздердің ж асалуы ндағы бұл зағщылықтарда қайшылықтар жоқ емес, бірақ олар негізгі заңды лы қтарға қарағанда, әлдеқайда аз. Алдымен қос сөздердің сыңарларының буын саны тең болмайтындары да бар. Олардың өзінің іштей ерекшеліктері бар: 1) Таза мағыналық байланыс- тан туған сыңарлардың буын санының теңсіздігі: қыз-келітиек, ат-ишпан, бау-бақша, ар-үждан, ар- үят, бек-сүлтан, бай-патша, бес-алты, есік-терезе, ж ай-ж ағдай, жиын-төй, төй-думан, жон-жөба, жын-пері, кір-қөжалак, кас-қабақ т.б. Мұндай қос сөздер сы ңарлары ны ң м ағы на байланы сы ны ң күштілігі негізінде жасалған. 2) Қос создердің бір сы ңары ны ң қосы м ш а- мен келуі арқылы сыңарларының буын саны тең- дігінен айрылады. Ыъхсшыбетпе-бет, қолма-қол, ауызба-ауыз, оз-озінен, бірден-бір, үй-үйден, бостан- бос, он-ондап, бес-бестет.Ь. 3) Қос сөздердің жасалуындағы келесі қай- шылық буын үндестігіне байланысты. Әдетте, қос сөздердің екі сыңары да не бірыңғай жуан сөздер- ден, не біры ңғай жіңіш ке сөздерден жасалады. Осы заңды лы қты ң да біраз жағдайда бұзылаты- ны - бар құбылыс. М ысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|