П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.7.4. Қысқарған күрделі сөздер
Сөзді қы сқартып, ықшамдап, айтуғаж еңіл- детіп қолдану тілде көне замандардан бар. Бұл тілден кең орын алатын ықшамдау заңды лы ғы - мен байланысты. Ол заңдылық дүние жүзіндегі барлы қ тілдерде де бар, оны ң түрлері, қатысты салалары да мол. Соның бірі - қы сқарған сөздер. Кеңес дәуіріне дейін создерді әдейі қы сқар- ту адам аттарымен байланысты тілден орын ал- ған. М ысалы, Садуақас Сейфуллиннің жасында атын Сәкен деп қы сқартқаны елге мәлім, сол қысқартып қолданған Сәкен аты бүкіл омірінде, одан кейін де сақталып қалғаны әлемге әйгілі. Қазақ тілінде адам атын қы сқартып қолда- нудың түрлі жолы бар: 1) үлкен адамды сыйлау, құрметтеу мақсатында кісі атын қысқарту: Жұма- бай - Ж ұмеке, Бейсен - Бәке, Өмірзақ - Омеке, Сэрсен - Сәке, Ақмади - Ақа, Асқар - Асеке т.б. 2) бала атын еркелету ретінде қысқарту. М ыса- лы, Айнагүл - Айнаш , Қалихан - Қанаш, Қожа- бек - Қожаш, С ағы нғали - Сағы нж ан, Омірғали - Оміртай т.б. Кісі атын қы сқарту басқа тілдерде де бар, Екатерина - Катя, Елизавета - Л иза, Виктор - Витя т.б. Адам атын қы сқарту - әр тілде ертеден қалыптасқан көне тәсіл. Қазақ тілінде кісі атын қысқартудың екі жо- лыны ң озіндік себебі бар. Мысалы, үлкен адамды сы й-құрм ет ретінде қы сқартуды ң себебі қазақ халқы ны ң дәстүрінде үлкен кісінің атын атап сөйлеу дерекілік саналады. Европа елдерінде ол дағды ға айналған. Атасын да, әкесін де, анасын да атай береді. Қ азақ халқы ны ң дәстүрінде ол жоқ, сондықтан да ата, енесіне, туған-туысқаны- на келін басқа ат қояды. М ысалы, Еркежан, Ер- кебала, Ж олдыбай болса, оны соқп ақ деп атау, руының аты майлы болса, оны ағарған деп атау сияқты дәстүр үлкен кісі атын, туыс атын атамау- дан бастау алған. Ал орыс тілінде өз аТын, әкесінің атымен қосып айту (Екатерина Петровна т.б.) сияқты дәстүр - қазақ тілінде бұрын болмаған әдет. Кісі атын атаудың дөрекілік мән алуы үлкен адамды сы й-құрм ет ретінде қысқартып айту жо- лын ш ығарған. Ал озінен кіші не бала атын қыс- қартып айту - коп халы ққа тән құбылыс. Сон- ды қтан дүние жүзіндегі тілдерде кісі атын қы с- қартып айту дәстүрі бар екені ешбір күмән қал- дырмайды. Тек әр халықта кісі атын қысқарту- дың озіндік ерекшелігі де бар. Ол құбылыс қазақ тілінде де ерте зам аннан бар және оны ң түрлі жолы да тілде әбден қалы птасқан, оны танымау мүмкін емес. Кеңес окіметі дәуірінде мекемелер кобейді, олардың кобінің аты күрделі болды, ғылымда да күрделі атаулар ш ықты. Қ ары м-қаты нас күшей- ген заманда күрделі атаулар ауысып та отырады. О сымен байланы сты орыс тілінен қы сқарған создер біздің тілімізге коптеп кірді, сондықтан орыс тілінен создерді қы сқарту тәсілі де қазақ тіліне кірді, қазақ тілінен орын алды. Бұрынғы кеңес үкіметі кезінде тілден орын алған КПСС, партком, партбюро, колхоз, совхоз, СССР, комсо- м ол, компартия сияқты қы сқарған создер қазір қолданыстан ш ы ғы п, архаизм, историзм создер қазір қолданыстан ш ы ғы п, архаизм, историзм сөздер қатарына қосылды. Алайда қазір қолданыста пайда болған, тілге қосылып жатқан қы сқарған создер де бар. Мы- салы, Еуропарламент (Еуропалы қ парламент), ҚазААГ (қазақтың ақпарат агенттігі), ТМ Д (Тәу- елсіз мемлекеттер д о стасты ғы ), Қ азгидром ет (Қазақ гидро-метеорология мемлекеттік мекемесі), |