304
СӨЗЖАСАМ
дама
- екеуі екі бөлек құбылыс. Себебі:
баянда-
м а < баян
(зат атауы )+
да
(бұйры қ рай көрсет-
кіш і)+ ліа (қимыл атауынан зат атауын тудыра-
ты н ж ұрн ақ), ал
баяннама < баян
(зат атауы )+
-нама
(тілімізде жұрнақ қызметін атқаратын иран
тілдерінен ауысқан, кірме сөз). Абай оны ешбір
түбірге ж алғам ай, сол иран тілдеріндегі стату-
сы нда, я ғ н и дербес соз ретінде қолданады:
Бұл
ж азған сұңғатым, Көңіл аіиар бір нама.
Тілімізде
-нама
арқылы ж асалған
бұл атал-
ғандардан басқа да біраз туылымдар кездеседі.
Бірақ олар ж оғары дағы ларм ен деңгейлес емес,
яғн и жалпыхалықтық сипат ала қоймаған сөздер,
мысалы: қытыкнама, кұлықнама, зиратнама
де-
гендер - кейбір жеке авторлардың сөзқолданы с
ерекш елігімен байланысты ғана кездесетін, ок-
казионалды қ сипаттағы туынды зат атаулары.
Құлықнама (“
мі нездеме
дериваты ны ң ор-
нына ж ұмсалған.
Айта берсем, мына “Құтықна-
м а ” атты кіт абы м а т ізіліп ж ат қан к е м -
кет іктің ...
(“ Қ.Ә.”);
Маңғыстаудың ойы мен
қырында ол соққан мұнаралар, ымараттар, зират-
намалар баріиылық.
(Сонда).
Қ азақ тілінде кеңес дәуірінде
қалы птасқан
да бірқыдыру жаңа жасамдар бар. Кейбірі мына-
лар:
кепілдеме
(свидетельство),
т үсінікт еме
(о Ь ъ ясш нт ), деректеме, пііиендеме.
Бұлар, құры-
лы м ы н ан көрініп тұрғандай,
кеп іл
,
түсінік, де-
р ек, пішен
тү б ір л ер ін ен ж а с а л ғ а н . Ө й ткен і
тілімізде
кепйіде, түсінікте, пішенде, деректе деРтн
етістіктер ж оқ. С он д ы қтан бұдардағы
- д е м е //
-теме -
сөзжасамдық формант ретінде тұтас алы-
нып қаралуға тиіс. Ж әне осы
-дем е//-т ем е
мен
ж оғары дағы
-дама//-нам а
екеуі сырт қалпы, ды-
бысты қ құрамы ж ағы нан өзара вариант сияқты
көрінгенімен, бір-бірімен генетикалы қ байлам-
байланысы жоқ, бөлек-бөлек форманттар сияқ-
ты.
-нам а
өзінің түпкі “жазу, кітап, ш ы ғарм а”
м ағы насы ны ң сыртында кейбір түрік тілдерінде
ара-тұра озге де мәнде қолданылады . М ысалы,
ол түрікмен тілінде
шарт
түбіріне
ж алғаны п,
иіартнама тсрм\\н\н
жасаса, қазақ тілінде ол жеке
кісі атына қосылып, оған “тан у” м ағы насы н
үстейтіндей бейім ала бастаған. М ысалы, қазақ
тшндсмүхтартанулстснмсн
қоса, кейде
мүхтар-
нама
да жарыса айтылады.
Қазақ эдебиетінде
Мүхтарнама элі жазыла қойған жоқ
(“Ж алы н”).
Сойтігі ж оғары дағы талданған тіл матери-
алдары
-нама
формантының тілімізде сөзжасам-
д ы қ қы зметінің бұры нғы ға қарағанда бүгінде
бірш ама кеңи гүскенін және соған байланысты
ол арқылы ж асалған туынды зат атауларыныңсе-
мантикасының да түрлене түскенін аңғартады.
-зада.
И ран тілдерінде
-зада
ф о р м ан ты
“тұқым, тек, нәсіл” мағынасын білдіретін дербес
сөз. Ал қазақ тілінде жұрнақ орнына қолданыла-
ды. Ол қазір көбінесе антропоним құрамында
жұмсалады. Тілімізде, мысалы,
Гүлзада, Асылзада,
Пэкизат, Бекзат, Бекзада, Шайзада, Ханзада, Айза-
да, АйзаттэрЪт
жалқы есімдер жиі ұшырасады.
С он дай -ақ бұлардың сыртында
-зада
құрамды
бірер жалпы есімдер де кейде қолданылады:
бек-
зада, асылзада, патіиазада, ханзада
т.б.
-зада
ғана
емес, осы келтірілген туылымдардың көбінің түбірі
де сол иран тілдеріндік кірмелер. Бұлардың ішінде
т е к
хан, ай, бек
сыңарлары ғана түрік текті лексе-
малар.
-п аз. Бұл ф ормант қазақ тіліне
иран тілдері-
нен тек бір өзі ғана емес, тұтас сөз құрамында,
өзі ж алғанған негіз сөзбен қоса кірген. М ысалы,
ол әуелде <э//е/?/7дз(<һүнерпаз), әйелпаз (< ғәй ал-
паз),
додапаз
(<дудепоз) сияқты туылымдар ар-
қылы келіп сіңді: сөз
өнерпазыЛев Толстой
(Бай-
тұрсы нов). К ейін келе бұл кірме ф ормант қазақ
тілінің өзінің байы рғы түбірлеріне де қосылып,
сол “өз топ ы рағы н д ағы д ай ” сөзжасамдық қы з-
мет атқара бастайды. Бірақ ол арқылы ж асалған
туынды түбір зат атаулары тілімізде көп емес.
Олар, мысалы, мына сияқтылар:
аспаз, атпаз (Ат-
паз көрген ат таныр, Ұстаз көрген хат таныр);
Дүниенің ең бір жазықсыз, аңқау үнпазы өз жұбай-
ын шақырам деп, кііикене сырын кең тау-тасқа да
паш етеді
(Әуезов).
-дар.
Тілімізде сөзжасамдық осы
-дар
ф ор-
манты арқылы пайда болған біраз жаңа туылым-
дар бар. Түркологияда бұл
-дар
ж ұрнағы иран
тілдеріндегі “держать, обладать” мағы насы ндағы
даіитэн
сөзімен байланыстырылады. Ол қазақ
тіліндегі мына бір түбір зат атауына да дәл сон-
дай “ ұстаушы, иеленуш і” деген мән үстейтін си-
яқты:
Қазан м ен Хаж ы-Тархан хандықтарына
түтқадар, құдіретті басуэзір Борис Годуновтың...
(М ағауин);
Бар байлыққа өзі қожа қазынадар бек
біраз алтынның орнын тапты
(Сонда). Бұл екі
мысалдан
-дар
формантының қазақ тілінде де сол
иран тілдеріндегідей мәнде қолданылатынын, яғңи
-ш ь/ж ұрнағы мен ұғымдастығын көруге болады.
Ол кейбір көркем ш ығармада да осындай м ағы -
нада қолданылады, мысалы:
Ел мұңдары боп кет-
кен Абайды...
(Әуезов). Бұл ж ұрнақ түрікмен
тілінде де
осылай
-шы
форманты қызметінде
жұмсалады. М ысалы, онда ш ош қа бағуш ыны
(“ с ви нопасты ”)
доңуздар
дейді.
306
СӨЗЖАСАМ
арқы лы пайда болған туынды сөздер тілімізде
коп емес. Ол өзі ж алғанған негіз тұлғаға белгілі
бір кәсіп түрімен байланысты м ағы н а үстейді.
Яғни адамның әбден төселген, машықтанған ісін,
әлде бір әрекетке деген бейім-қабілетін білдіретін
-ш ы //-ш і
жұрнағымен синонимдеседі. Тіліміздегі
түйекеш,
арбакеш, күрзікеш, такымкеш, кірекеш
жа-
самдары нан мысалы сондай м ағы н а аң ғары ла-
ды. С оңғы туылым қазақ тіліне тұтас тұрған
күйінде, түбір мен ж ұрнақ екеуі бірге кірген.
Достарыңызбен бөлісу: