-п а р //-м а р ф өрманты арқылы пайда болған туынды түбір
зат атаулары тілімізде жалпы ара-тұралап қана
ұшырасады. Олар
иысалы іиоқпар, түлпар, қат- пар сияқты лар.
Шоқпар туылымын тіліміздегі
шоғыр, шоқтық, шоқ терек, гүл шоқтары деген-
дердегі
шоқ лексемасымен бір гомогендік негізде
алып қарауға болады. Тілімізде со н д ай -ақ қ аш -
пар дериваты ндағы
қат негізі де озінің қолда-
ны м ды қ жеке дербестігін сақтаған.
Жеті кат жердің асты, қат-қат, Зқат , 4 қат дегендердегі
қат пен
қатпар туылымындағы
қат екеуі - бір
соз. Бірақ
түлнартуынлы түбір зат атауындағы
түл түбірінен қазақтіліггде мүндай дербестік бай-
қалмайды. Ал ол бұрынырақта кейбір тілде жеке
соз ретінде қолданылған. М ы сал ы тул түбірі ша-
ғатай тілінде “ конь, снаряженный для боя” деген
м ағы на білдірген.
Түрік тілдерінде осы -яд/?жұрнағының
-м а р // -мер варианты мен де біраз жаңа соз ж асалған.
Бұл ретте азербайжан тіліндегі “ катмер ‘складка,
слой ” , құм ы қ, қарайым тілдеріндегі
“чокъм ар// чокмар ‘дуби н ка’ туылымдарын атауға болады.
Созжасамдық осы
-м ар //-м ер форманты арқылы
есім негізден пайда болған мұндай жаңа жасам-
дар қазақ тілінде де бар. М ысалы,
т ілм а р // д/ллш /К тіл//діл+м ар, /Ъме/Кіс+мер. Бірақ бұлар
- туынды сын атаулары. Тілімізде туа түбір зат
атауынан осы
-пар форманты арқылы термин ре-
тінде кейін қалы птасқан бірді-екілі тіпті жаңа
туылым да кездеседі.
Күлте жапырақшалары көп осындай гүлдер гүлпар деп аталады (Ботаника).
- м а н //- м е н , -п ан //-п е н . Түрік тілдерінде
созжасамдық
-м а н //-м е н форманты иран тілдер-
індегі
-м эн //-м эн д //-у м эн д ж ұрнағы нан қалы п-
тасқан. Тілімізде бұл ф ормант арқылы жасалған
туынды зататаулары коп емес.
Ыысалы атаман, қүтпан, оқпан (ствол м ағы насы ндағы ) туылым-
дары .
А б ы лайд ы ң т үсы нда қ ү т п а н б о л ға н Сойлейтін Баян, Қанай, Жолдыбайдан (Ш ал).
Бұлардың сыртында
кілтипан, сүймен, түрман, дой- ман сияқты да біраз дериватгар бар, мысалы:
Қүры- лысқа қүм тасып жүрген доймандардың бірі арт жағынан келіп, сүзіп жіберген (“ Қ .Ә .”);
Мүнда қандай кілт ип ан барын еіикім айта алм ады (Жұмаділов);
Ерімнің бір түрманы үзеңгісі, Қыз он бесте келеді түзелгісі (Ш ал ақын). Тілімізде осы
формант арқылы біры ңғай тек туа түбір зат атау-
лары нан ған а емес, кейбір есім негізді бейнеле-
уіш сөзден жасалған да жекелеген дериваттар кез-
деседі.
Салақпан көне. Атылатын қару түрі
.Апыл- ғыпыл салақпанымды қолыма алдым да, т олғап- т олғап тартып қалдым (ҚТДС).
-стан. Қ азақ тіліндегі бұл сезжасамдық фөр-
мант - иран тілдерінде “ел, ж ұрт” мағы насы нда
қөлданылатын дербес сөз. Ол түрік тілдерінде қазір
ж ұрнақ қызметін атқарады. Мысалы,
Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркстан т.б. туынды
жалқы есімдер міне өсылай жасалған. Бұлар -
көпшіліке кеңінен мәлім, жалпыхалықтық сипат
алған туылымдар. Сөндай-ақ өсы
-стан фөрман-
тының қатысуымен белгілі бір сгильдік мақсатта
жеке жазуш ылардың тілінде туған да жаңа жа-
самдар бар. Олар мына сияқтылар: