П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет389/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   385   386   387   388   389   390   391   392   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-п а р //-м а р
ф өрманты арқылы пайда болған туынды түбір 
зат атаулары тілімізде жалпы ара-тұралап қана 
ұшырасады. Олар 
иысалы іиоқпар, түлпар, қат-
пар
сияқты лар. 
Шоқпар
туылымын тіліміздегі 
шоғыр, шоқтық, шоқ терек, гүл шоқтары
деген- 
дердегі 
шоқ
лексемасымен бір гомогендік негізде 
алып қарауға болады. Тілімізде со н д ай -ақ қ аш - 
пар
дериваты ндағы
қат
негізі де озінің қолда- 
ны м ды қ жеке дербестігін сақтаған. 
Жеті кат
жердің асты, қат-қат, Зқат , 4 қат
дегендердегі 
қат
пен 
қатпар
туылымындағы 
қат
екеуі - бір 
соз. Бірақ 
түлнартуынлы
түбір зат атауындағы 
түл
түбірінен қазақтіліггде мүндай дербестік бай-
қалмайды. Ал ол бұрынырақта кейбір тілде жеке 
соз ретінде қолданылған. М ы сал ы тул түбірі ша- 
ғатай тілінде “ конь, снаряженный для боя” деген 
м ағы на білдірген.
Түрік тілдерінде осы -яд/?жұрнағының 
-м а р //
-мер
варианты мен де біраз жаңа соз ж асалған. 
Бұл ретте азербайжан тіліндегі “ катмер ‘складка, 
слой ” , құм ы қ, қарайым тілдеріндегі 
“чокъм ар//
чокмар ‘дуби н ка’ туылымдарын атауға болады. 
Созжасамдық осы 
-м ар //-м ер
форманты арқылы 
есім негізден пайда болған мұндай жаңа жасам- 
дар қазақ тілінде де бар. М ысалы, 
т ілм а р //
д/ллш /К тіл//діл+м ар, /Ъме/Кіс+мер. Бірақ бұлар
- туынды сын атаулары. Тілімізде туа түбір зат 
атауынан осы 
-пар
форманты арқылы термин ре- 
тінде кейін қалы птасқан бірді-екілі тіпті жаңа 
туылым да кездеседі. 
Күлте жапырақшалары көп
осындай гүлдер гүлпар деп аталады
(Ботаника).
- м а н //- м е н , -п ан //-п е н . Түрік тілдерінде 
созжасамдық 
-м а н //-м е н
форманты иран тілдер- 
індегі 
-м эн //-м эн д //-у м эн д
ж ұрнағы нан қалы п- 
тасқан. Тілімізде бұл ф ормант арқылы жасалған 
туынды зататаулары коп емес. 
Ыысалы атаман,
қүтпан, оқпан
(ствол м ағы насы ндағы ) туылым- 
дары . 
А б ы лайд ы ң т үсы нда қ ү т п а н б о л ға н
Сойлейтін Баян, Қанай, Жолдыбайдан
(Ш ал). 
Бұлардың сыртында 
кілтипан, сүймен, түрман, дой-
ман
сияқты да біраз дериватгар бар, мысалы: 
Қүры-
лысқа қүм тасып жүрген доймандардың бірі арт
жағынан келіп, сүзіп жіберген
(“ Қ .Ә .”); 
Мүнда
қандай кілт ип ан барын еіикім айта алм ады
(Жұмаділов); 
Ерімнің бір түрманы үзеңгісі, Қыз он
бесте келеді түзелгісі
(Ш ал ақын). Тілімізде осы 
формант арқылы біры ңғай тек туа түбір зат атау- 
лары нан ған а емес, кейбір есім негізді бейнеле- 
уіш сөзден жасалған да жекелеген дериваттар кез- 
деседі. 
Салақпан
көне. Атылатын қару түрі
.Апыл-
ғыпыл салақпанымды қолыма алдым да, т олғап-
т олғап тартып қалдым
(ҚТДС).
-стан. Қ азақ тіліндегі бұл сезжасамдық фөр- 
мант - иран тілдерінде “ел, ж ұрт” мағы насы нда 
қөлданылатын дербес сөз. Ол түрік тілдерінде қазір 
ж ұрнақ қызметін атқарады. Мысалы, 
Қазақстан,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркстан
т.б. туынды 
жалқы есімдер міне өсылай жасалған. Бұлар - 
көпшіліке кеңінен мәлім, жалпыхалықтық сипат 
алған туылымдар. Сөндай-ақ өсы 
-стан
фөрман- 
тының қатысуымен белгілі бір сгильдік мақсатта 
жеке жазуш ылардың тілінде туған да жаңа жа- 
самдар бар. Олар мына сияқтылар: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   385   386   387   388   389   390   391   392   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет