ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
303
мантты өз алдына иран тілдеріндегі сияқты дер-
бес сөз орны на да қолданады:
Ол кезде қазак-
қырғыз бір-ақ стан
(Әзірбаев);
Сен бір бақыт
мен үіиін Гүлбақстан бақытты елі
(Сонда).
-хана. Бұл да - сол иран тілдерінен ауысқан
кірме жұрнақ. Олар да жеке сөз ретінде ж ұмса-
лып, “үй” деген мағына білдірген. Ал түрік тілде-
ріндегі статусы өзгерген, яғни ол жұрнақ сөзжа-
сам жүйесінде қаралады.
-стан
форманты си яқ-
ты ,
-хана
ф орм анты ны ң да ф онетикалы қ вари-
анты жоқ. Ж оқ болатыны бұлар тектік сипаты
жағынан жеке сездер қатарына жатады.
-ст ан
сияқты ,
-хана
ф орманты да түрік
тілдерінде тек туа түбір зат атауларына ж алғана-
ды. Басқа сөз таптары ның бірде бірінен туынды
түбір зат атауларын жасай алмайды. Қазақ тілінде
-хана
форманты арқылы жасалған туынды түбір
зат атауларын таралымы, таны мды ғы ж өнінен
бірнеше топқа бөлуге болады. Бірінші - ж алпы -
халықтық қолданымдағылар: -
асхана, кітапха-
на, баспахана, жатақхана, мейманхана, аурухана,
үстахана, сырахана, масахана, шайхана.
Екінші
топтағылар - орыс тіліндегі түрлі терминдік атау-
лардың қазақ тіліндегі баламасы ретінде кейін,
кеңес дәуірінде пайда болған жаңа туынды түбір
зат атаулары:
перзентхана
(роддом),
наубайхана
,
кофехана
(кофейня),
бояухана
(красильня),дэ/?ш7-
на
(аптека),
кебепхана
(шашлычная),
сэбихана
(дом
малюток),
көшетхана, қымызхана, сүтхана, боза-
хана, тауықхана, бажыхана, кірхана
(прачечная),
қоңыраухана
(колокольня),
етхана, шарапхана
(винная),
шашлықхана, ғаріпхана
(дом престаре-
лых), тағы сы н тағылар.
Тілімізде
-хана
құрамды туынды зат атаула-
ры ны ң тағы бір тобы бар. Бұлардың алды ңғы
екі топтан айырмаш ылығы - бүгінде әбден көне-
шенген^-врхаизмдік сипат алған. Мысалы
зікірха-
на, зияратхана, ғибадатхана
дегендер сөндай
ескілікті тіл көріністері. Бұл туылымдар тілімізге
өсы тұрған тұтас қалпында келіп кірген.
Ал тіліміздегі
-хана
фөрманты арқылы жа-
салған мына бір төп туылымдарды өкказиөнал
зат атаулары деуге бөлады. Олар мыналар:
диу-
хана, жетімхана, қапасхана, жүбапхана
тағы өсы
сияқты лар. Бұлар ұғы м ды қ ж ағы нан елге сөн-
ш алықты етене емес, күңгірттеу. С өнды қтан
эрқайсысын көнтекстімен келтірейік:
Үкімет оны
кііикентай балаларға арналған жетімханаға бер-
ген
(Есенберлин);
Келіссоз жүбапхана аталатын
жүпыны жайда басталып еді
(М ағауин);
Ата-
бабасы көріп білмеген қапасхана осы екенін аңда-
ды
(Сөнда);
Әуелі хан сарайлары - диухана мен
түрғын үйлерді қоршаған қам ал салынуға тиіс
(Сөнда). Осы фөрмант арқылы жасалған
жынды-
хана, әжетхана, кеселхана
сияқты туылымдар
көбінесе сөйлеу тілінде айтылады.
-н а м а .Т ү р ік тілдерінде негізінен сөзжасам-
д ы қ қызметте қөлданы латы н
-нама
фөрманты -
иран тілдерінде “жазу, кітап, ш ы ғарм а” мағына-
сын білдіретін дербес лексема. Ол қазақ жазбала-
рында жұрнақ ретінде XIX ғасырдың бірінші жар-
ты сынан былай көріне бастады. О ның әдебиет-
терде кеңірек етек ала түскен кезі - XX ғасырдың
ж иы рмасы нш ы , өты зынш ы жылдары. Тілімізде
қазір мұнымен ж асалған туынды түбір зат атау-
лары бірқыдыру. Рас бүгінде өлардың бэрі бірдей
қөлданымды емес. Көбінесе тарихи шығармалар-
да, пафөсты қ (көтеріңкі) стиль үлгісіндегі түрлі
жазба нұсқаларда кей-кейде ғана жұмсалады:
Достарыңызбен бөлісу: