П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет388/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   384   385   386   387   388   389   390   391   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-дырық//-дірік. 
Сөзжасамдық бұл ф ормант- 
тың түрік тілдерінде 
-дирек, -дуруқ//-дүрік, -ты-
ры қ//-т ир ик, -т уруқ//-т үрік
варианттары бар. 
М ұ н ы ң қ ұ р ы л ы м ы н е г із ін е н м ы н а тү р д е
түсіндіріледі: 
көзілдірік < кәз
(зат атауы) + 
-іл
( е т іс т ік т ің е к ін ш і ж а қ б ұ й р ы қ р а й ы н ы ң
көрсеткіші) + 
-дыр
(өзгелік етіс форманты немесе 
-тұр етістігі) + 
- ы қ //-ік
зат атауын жасайтын 
жүрнақ. Қазақ тілінде сөзжасамды
к,-дырық//-дірік
ф орманты санаулы -ақ туынды зат есімде кезде- 
седі. Олар мыналар: 
кекілдірік, көгілдірік (<
когіл- 
си н ева+ дірік), 
мойынт ұрық
(-м о й ы н т ы р ы қ ), 
төбелдірік, табалдырық, сағалдырық, өмілдірік,
тұмылдырық, паналдырық, уылдырық
(үілдірік). 
Бұлардың ішінде 
әсіресеөмілдірік, паналдырық
ту- 
ылы мдарының түбірі құрылымы ж ағы нан да, 
семантикасы жоніне де көмескі. Ал 
уылдырық
(уілдірік)
лексемасы н тіліміздегі 
уылж у
етістігі-

Кейде созж асамды қ -ш а к //-ш е к ф орм анты ны д ды бы сты қ ж ағы пан ғапа болектеніп түрған ж ініш ке түрі (“узкая 
разновидность” ) ретінде түсіндіріледі.


302
СӨЗЖАСАМ
мен түбірлестіруге болатын сияқты . 
Шауып жа-
тқанымыз уілдірігі элдеқашан төгіліп қа лға н қу
қамыс
(С ы ланов); 
Қазының уілдірігін салып,
қымыздан қүны ға ішкен жас жігіт...
(Бегалин).
Осы жерде көніл аударатын бір нәрсе: 
көзіл
де, 
т абалца, сағал
да, 
өм іл
де, 
т үм ы л
да, 
панал
ц а ,у ы л
(уіл) де ж оғары дағы
кекіл, көгіл
сияқты
сонар ды бы сқа аяқталған. Бұл ж ағы нан оларды 
бір моделдегі (бір сөзж асамдық үлгідегі) дери- 
ваттар деуге болады. Ж алғанаты н ж ұрнақты ң 
б әр ін е о р т а қ т ы ғы , я ғ н и о л ар д ы ң бір ған а 
ж ұ рн аққа телімді болуы осы бір үлгілестіктен, 
дыбыстық аяқталымның осы бірдейлігінен келіп 
ш ығады. Түркологияда 
-дырық
пен 
-ылдырық
форманттары ара-тұра өзара вариант ретінде си- 
патталады. 
Паналдырық, көгілдірік
д егендер 
тілімізде қазір сирек ұшырасады. 
Киізден панал-
дырық деп аталатын баіилық немесе ж амылғы
тігілетін б о лға н(Қ
азақ С С Р тарихы); 
Сонау ар-
мандай тэтті, алыс көгілдірік астасып жатқан
бақ
(Ахтанов).
- ы м // - і м . Бұл ж ұрнақ - өзінің сөзжасам- 
ды қ табиғаты жөнінен жалпы етістік түбірлерге 
ғана ж алғаны м ды . Ал қазақ тілінің өзінің бай- 
ы рғы есім создерімен сөзж асам ды қ қаты насқа 
түспейді. Бірақ тілімізде түбір зат есім мен осы 
-ы м //-ім
ж ұрнағы ны ң бірігуінен пайда болған 
туынды зат атаулары мүлде ж оқ емес. Бұл ретте 
мысалы 
қайырым, мейірім, қарым
туылымдарын, 
тек осы үшеуін ғана атауға болады. Бұлар қазақ- 
ты ң озінің төл сөзі негізінде ж асалм аған. Үше- 
уін де мөтивациялап, яғни негіздеп тұрған - кірме 
сөздер. Бұл үш дериваттағы 
қайыр
- араб сөзі, 
мейір -
парсы текті лексема, ал 
қар -
м өңғөл тілі 
элем енті. Қ азақты ң б ай ы рғы есім сөздерінен 
- ы м //-ім
фөрманты арқылы туынды сөз жасал- 
майды дейтініміз міне өсы себепті. Өзге түрік 
тілдерінде де сөлай.
-п а р //-м а р . Сөзжасамдық бұл 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   384   385   386   387   388   389   390   391   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет