302
СӨЗЖАСАМ
мен түбірлестіруге болатын сияқты .
Шауып жа-
тқанымыз уілдірігі элдеқашан төгіліп қа лға н қу
қамыс
(С ы ланов);
Қазының уілдірігін салып,
қымыздан қүны ға ішкен жас жігіт...
(Бегалин).
Осы жерде көніл аударатын бір нәрсе:
көзіл
де,
т абалца, сағал
да,
өм іл
де,
т үм ы л
да,
панал
ц а ,у ы л
(уіл) де ж оғары дағы
кекіл, көгіл
сияқты
сонар ды бы сқа аяқталған. Бұл ж ағы нан оларды
бір моделдегі (бір сөзж асамдық үлгідегі) дери-
ваттар деуге болады. Ж алғанаты н ж ұрнақты ң
б әр ін е о р т а қ т ы ғы , я ғ н и
о л ар д ы ң бір ған а
ж ұ рн аққа телімді болуы осы бір үлгілестіктен,
дыбыстық аяқталымның осы бірдейлігінен келіп
ш ығады. Түркологияда
-дырық
пен
-ылдырық
форманттары ара-тұра өзара вариант ретінде си-
патталады.
Паналдырық, көгілдірік
д егендер
тілімізде қазір сирек ұшырасады.
Киізден панал-
дырық деп аталатын баіилық немесе ж амылғы
тігілетін б о лға н(Қ
азақ С С Р тарихы);
Сонау ар-
мандай тэтті, алыс көгілдірік астасып жатқан
бақ
(Ахтанов).
- ы м // - і м . Бұл ж ұрнақ - өзінің сөзжасам-
ды қ табиғаты жөнінен жалпы етістік түбірлерге
ғана ж алғаны м ды . Ал қазақ тілінің өзінің бай-
ы рғы есім создерімен сөзж асам ды қ қаты насқа
түспейді. Бірақ тілімізде түбір
зат есім мен осы
-ы м //-ім
ж ұрнағы ны ң бірігуінен пайда болған
туынды зат атаулары мүлде ж оқ емес. Бұл ретте
мысалы
қайырым, мейірім, қарым
туылымдарын,
тек осы үшеуін ғана атауға болады. Бұлар қазақ-
ты ң озінің төл сөзі негізінде ж асалм аған. Үше-
уін де мөтивациялап, яғни
негіздеп тұрған - кірме
сөздер. Бұл үш дериваттағы
қайыр
- араб сөзі,
мейір -
парсы текті лексема, ал
қар -
м өңғөл тілі
элем енті. Қ азақты ң б ай ы рғы есім сөздерінен
- ы м //-ім
фөрманты
арқылы туынды сөз жасал-
майды дейтініміз міне өсы себепті. Өзге түрік
тілдерінде де сөлай.
-п а р //-м а р . Сөзжасамдық бұл
Достарыңызбен бөлісу: