П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет40/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

1 4 - к е с т е . 
Д а у ы ст ы ды бы стар ды ң
ы қ ш а м ү н д е с ім ж ік т е л ім і
(А. Б ай түр сы н қисы ны )
Сонда дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке 
үндесім түрлері бір дауысты дыбыс деп қарас- 
тырылады:
1) А тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- 
быстан (А ж әне Ә);
2) Ы тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- 
быстан (Ы және I);
3) Е тірек дауысты дыбысы бір үндесім ды- 
быстан (жуан сыңары жоқ);
4) Ұ тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- 
быстан (Ұ және Ү);
5) О тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- 
быстан (О және Ө) тұрады.
Егер дауысты дыбыстардың еріндік-езулік 
үндесім белгілерін е с к ер с е к , қ а за қ тіліндегі 
дауысты дыбыстардың құрамы одан әрі ықшам- 
дала түседі. Сөйтіп, дауыстылар құрамы 3 ды- 
быстан құралады (15-кесте).
жаса-
тіл алды
тіл ортасы
тіл арты
қүрамы
лымы
езу|ерін
езу | ерін
езу ерін
жалаң
қысаң
Ы
аш ы қ
А
құранды
0
1 5 - к е с т е . Д ауы сты ды бы стар ды ң тір ек (ж уан )
ү н д е с ім ж ік т е л ім і
Үндесім фонологиясы тұрғысынан қарағанда 
дауысты дыбыстардың ж уан-ж іңіш ке, еріндік- 
езулік үндесім түрлері бір дауысты дыбыс бо- 
лып табылады. Сонда:
1) А тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- 
быстан (А және Ә);
2) Ы тірек дауысты дыбысы төрт үндесім 
дыбыстан (Ы, I, Ұ және Ү);
3) О тірек дауысты дыбысы үш үндесім ды- 
быстан (О, О және Е) тұрады.
Бірінші топқа ашық дауыстылар, екінші топқа 
қысаң дауыстылар, үшінші топқа құранды (диф- 
тонг) дауыстылар ж инақталған. Сонымен қазақ 
тілінде үш дауысты дыбыс бар болып шығады: 
аш ы қдауы сты (немесе А дауысты); қы саңдау- 
ысты (немесе Ы дауысты); құранды дауысты
Қ азақ фонологиясы - үндесім (сингармо- 
низм) фонологиясы. Ендеше, қазақ тіліндегі тірек 
дауыстыларды “ үндесім ф онем а” деп, ал олар- 
дың үндесім варианттарын “ үндесім ал лоф он ” 
деп атауға болады. Сонда қазақ тілінде 3 тірек 
дауысты (фонема) бар. Олар 9 үндесім аллофон 
ретінде тарайды.
А (немесе, аш ық) тірек дауысты екі үндесім 
аллоф оннан (А - негізгі үндесім аллофон, Ә - 
жай үндесім аллофон) құралады.
Ы үндесім (немесе, қы саң) тірек дауысты 
төрт үндесім аллоф оннан (Ы - негізгі үндесім 
аллоф он, I, Ұ, Ү - жай үндесім аллофондар) 
құралады.
О (нем есе, құранды ) тірек дауысты үш 
үндесім аллоф оннан (О - негізгі үндесім алло- 
фон, О, Е - жай үндесім аллофондар) құралады.
Негізгі жэне жай үндесім аллофондарды бел- 
гілеудің шартты екенін ескеру керек. Ш ынды- 
ғында, үндесім аллофондардың ф онологиялы қ 
мәртебесі бір-бірімен тепе-тең.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет