32
ФОНЕТИКА
ТІС, ТҰ С, ТҮ С деген буын-сөздердің дыбыс
құрамы бастан-аяқ төрт түрлі естіліп тұр.
Бұл со зд ер д ің қ ұ р а м ы н д ағы д ы б ы стар
(дауыстылар да, дауыссыздар да) торт түрлі ест-
ілу үшін торт түрлі айтылу керек. Торт түрлі
айтылу үшін төрт түрлі жасалу керек.
Ендеше үндесім дауыссыздардың құрамын
аны қтап, ж үйесін сипаттап ш ығу үшін дауыс-
сыз дыбыстардың үндесім жасалымын, үндесім
айтылымын және үндесім естілімін талдап шығу
керек. Егер үндесім заңы ескерілсе, онда әрбір
дауыссыздың торт варианты табылады.
Қ азақ тіліндегі үндесім құбылысын сипат-
тап шығу үшін коне ұғымдар мен атаулар жүйесі
жеткіліксіз болып шықты. Үндесімді дауыссыз-
дар ды ң ж асал ы м си п аттам асы н беру үш ін
“ ілгерінді-кейінді” және “еріндік-езулік” деген
атаулар енгізуге тура келді. “ Ілгерінді-кейінді”
(продвинутый-отодвинутый) деген бір дауыссыз-
дың жуан-жіңіш ке үндесім варианттары жасал-
ған кездегі тілдің алға итініп немесе, керісінше,
артқа шегініп ж атқан қалпын білдіретін ұғы м -
дардың атауы. Ал, “еріндік-езулік” (огубленный-
неогубленный; “ губной-негубной” емес) деген
бір дауыссыздың ерін-езу үндесім варианттары
жасалған кездегі еріннің доңгелек немесе бейта-
рап қ а л п ы н б іл д іретін ұ ғы м д ар д ы ң атауы
(сөздікті қараңыз).
Үндесім дауыссыздардың ілгерінді-кейінді,
еріндік-езулік белгілері құлаққа “ ш алына” бер-
мейтін белгілердің қатарына жатады. С онды қ-
тан да олар “ комескі белгілер” деп аталады. Се-
бебі, мысалы, Т тіл ұшы дауыссыз дыбысын айт-
қанда тіл ауыз қуысының алдында жатады. Енді
сол дауыссыздың жіңіш ке үндесім вариантын
айтқанда онсыз да алда жатқан тіл тағы да ілгері
жылжиды. Немесе П ерін-ерінді дауы ссы зд ы -
бысын айтқанда қос ерін қатысып отыр. Енді
сол дауыссыздың ерін үндесім вариантын айт-
қанда онсыз да ерінмен жасалып тұрған дыбы-
сқа еріндікбелгі үстеледі. Сойтіп ақиқат белгінің
үстіне комескі белгі қосылады.
Достарыңызбен бөлісу: