КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР 359 ғына оның құрамындағы сыңарлардың мағына-
сыны ң қосы лы п, кірігуі арқылы кеңіген.
Сонды қтан да көпш ілік ғалымдар күрделі
сөздердің м ағы насы оның құрамындағы сыңар-
лардың м ағы насы ны ң қосындысынан жасалады
деп санайды. Бұл өте кең тараған пікір.
Қазақ тіліндегі күрделі сындардың жасалу-
ында оның сыңарларының жеке мағыналарынан
күрделі сынның мағынасы әлдеқайда кең. Өйткені
күрделі сы нны ң м ағы насы көбіне оны ң құра-
мындағы екі сыңардың м ағы насы ны ң қосылуы
мен кірігуінен, оларды ң ж иы нты ғы ны ң нәти-
жесінде біртұтас м ағы н аға көшуінен жасалаты-
ны айтылды. Ол түр-түс күрделі сындарына да,
сапалық күрделі сындарға да қатысты. Ж оғары -
да түр-түс сы ндары м ы салға келтірілгендіктен,
енді сапалық күрделі сындардан мысал келтірейік:
қара қасқа, көк жал (қасқыр), тоқ жарау, көк тай- ғақ, көк жасық, ақ үлпа (қар),
арабы ақ боз (ат),
әккі қу, үлан байтақ т.б.
Шық түскен боз кырау күздің қара суық түнінде... (Әуезов).
Ол - өңшең қыз, сылқым сүлу келіншек пен сэнді сүлу бозбала (Сонда).
Ал күрделі сын кездейсоқ жасалмайды. Ол
алдымен ш ы нды қ өмірдегі заттың белгісіне бай-
ланысты, бірақ күрделі сындардың қалай жаса-
луы, қандай сы ңарлардан, сыңардың қандай
сөздерден, қандай тәртіпте орналасуы тілде әбден
қалыптасқан заңдылыққа айналған. Күрделі сын-
дардың құрамының қанш а сыңарлардан құралу-
ында да тілде қалыптасқан заңдылық бар. Олар-
дың құрамы ш ексіз, ретсіз емес. Сонымен бірге
күрделі сындардың сыңарларының да қызметін-
де айырма бар.
Күрделі сы ңарды ң құрамы ауыспалы ж әне
лірек сыңардан тұрады. Тірек сыңар күрделі сөздің
құрамын ұйыстырушы, күрделі сөз жасаушы қыз-
мет атқарады. Сонды қтан бір тірек сыңар арқы-
лы бірнеш е күрделі сын жасалады. Осы ретте
тірек сы ңарды ң қы зметі бірнеше туынды түбір
жасаушы сөзжасамдық ж ұрнаққа ұқсайды. Мы-
салы,
қызыл ала, көк ала, күрең ала, қара ала, сары ала деген күрделі сындар
ала тірек сыңары ар-
қылы ж асалған. Осы күрделі сөздердің бәрінде
ала тірек сы ңар бір м ағы на береді. Ал
қызыл, көк, сары, күрең, қара деген сыңарлар ауыспалы
сыңарлар. Олар тірек сыңарды аны қтап, оны ң
белгісі ретінде қолданы лған, қазір күрделі сөз,
әрине, бір м ағы на береді.
Күрделі сыңарда тірек сыңар қызметінде сапа
сындары мен қаты сты қ сындар ең өнімді тірек
сыңар болып саналады. М ысалы,
ал қызыл, шым- қай қызыл, күрең қара, күлгін кара, ақ сары, жирен сары, қызыл күрең сияқты күрделі сындарда ауыс-
палы сыңардың тірек сыңардың мағынасын анық-
тап, толықтырып тұрғаны ан ы қ байқалы п тұр.
Ал осы ерекш елік мына күрделі сыңдарда да
байқалады:
жирен жорға, қара жорға, меңіреу суық, уыздай жас, сүттей таза. М ұнда да ауыспалы
сы ңарлар тірек сыңардың мәнін аш ып, анықтап
тұр.
Қатыстық сындардан тірек сыңар қызметін-
де -ды тұлғалы туынды сындар өте мол қолда-
нылады. М ысалы,
қара мүртты, күн шуақты, қой көзді, бидай өңді, түлкі тымақты, ат жақты, қыз мінезді, орта бойлы, қызыл шырайлы т.б.
Тірек сыңар қы зметінде
-дай ж ұрнақты ту-
ынды қаты стық сын есім өте жиі қолданылады.
Мысалы,
тамық лебіндей, ақ қағаздай, атқан таң- дай, қара қүрттай, ат төбеліндей, аш күзендей, ащы іиектей, сары алтындайт.б. М іне, бұлардың бәрінде тірек сыңардың ма-
ғынасын ауыспалы сыңартолықтырып, күшейтіп,
нақтылап тұр.
Күрделі сындарды ң сы ңарлары көбіне сын
есім сөздерден құралады, бірақ күрделі сы нны ң
сыңары қызметінде басқа сөз таптары да қатыса-
ды. Осымен байланысты күрделі сындардың сы-
ңарларының қай сөз табынан құралатынын анықтау
қажет.
Тіркесті күрделі сындардың сыңарлары негізгі
сындардан жасалады. М ысалы:
Олардың алдына үзын бойлы, ақ қызыл ажары айқын көрінген қыз к ел д і(Э уезов).
Күрделі сындардың сыңарлары сапа сыны мен
қаты стық сыннан да өте жиі жасалады. Мысалы:
Ол қоңыр өңді, қызыл шырайлы, қара мүртты, то- лы қ денелі кісі Айтан еді (Есенж анов).
Бұл құрам дағы күрделі сы ндар да тілде өте
жиі қолданылады.
Күрделі сындардың сыңарлары қатыстық сын
мен сапа сыны ның тіркесінен де жасалады:
Қасы козін сүрмелеген сүйрікт ей сү лу өзбек қызын тоңіректеді (Әуезов).
Күрделі сы нны ң екі сы ңары да қаты стық
сыннан жасала береді. Мысалы:
Судай сүлу, жел- дей екпінді, жалпақ жүртқа жүмбақ өмір (Жұма-
баев). Қы сқа мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан
өткір козді, сүлу жүзді, қара күрең жігіт еді (Әуе-
зов).
Күрделі сындардың құрамында басқа сөз тап-
тары на жататын сөздер де қолданылады. Соның
ішінде зат есім сөздер жиі кездеседі. Мысалы: