П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет463/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   459   460   461   462   463   464   465   466   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР
359
ғына оның құрамындағы сыңарлардың мағына- 
сыны ң қосы лы п, кірігуі арқылы кеңіген.
Сонды қтан да көпш ілік ғалымдар күрделі 
сөздердің м ағы насы оның құрамындағы сыңар- 
лардың м ағы насы ны ң қосындысынан жасалады 
деп санайды. Бұл өте кең тараған пікір.
Қазақ тіліндегі күрделі сындардың жасалу- 
ында оның сыңарларының жеке мағыналарынан 
күрделі сынның мағынасы әлдеқайда кең. Өйткені 
күрделі сы нны ң м ағы насы көбіне оны ң құра- 
мындағы екі сыңардың м ағы насы ны ң қосылуы 
мен кірігуінен, оларды ң ж иы нты ғы ны ң нәти- 
жесінде біртұтас м ағы н аға көшуінен жасалаты- 
ны айтылды. Ол түр-түс күрделі сындарына да, 
сапалық күрделі сындарға да қатысты. Ж оғары - 
да түр-түс сы ндары м ы салға келтірілгендіктен, 
енді сапалық күрделі сындардан мысал келтірейік: 
қара қасқа, көк жал (қасқыр), тоқ жарау, көк тай-
ғақ, көк жасық, ақ үлпа
(қар), 
арабы ақ боз
(ат), 
әккі қу, үлан байтақ
т.б.
Шық түскен боз кырау күздің қара суық
түнінде...
(Әуезов). 
Ол - өңшең қыз, сылқым сүлу
келіншек пен сэнді сүлу бозбала
(Сонда).
Ал күрделі сын кездейсоқ жасалмайды. Ол 
алдымен ш ы нды қ өмірдегі заттың белгісіне бай- 
ланысты, бірақ күрделі сындардың қалай жаса- 
луы, қандай сы ңарлардан, сыңардың қандай 
сөздерден, қандай тәртіпте орналасуы тілде әбден 
қалыптасқан заңдылыққа айналған. Күрделі сын- 
дардың құрамының қанш а сыңарлардан құралу- 
ында да тілде қалыптасқан заңдылық бар. Олар- 
дың құрамы ш ексіз, ретсіз емес. Сонымен бірге 
күрделі сындардың сыңарларының да қызметін- 
де айырма бар.
Күрделі сы ңарды ң құрамы ауыспалы ж әне 
лірек сыңардан тұрады. Тірек сыңар күрделі сөздің 
құрамын ұйыстырушы, күрделі сөз жасаушы қыз- 
мет атқарады. Сонды қтан бір тірек сыңар арқы- 
лы бірнеш е күрделі сын жасалады. Осы ретте 
тірек сы ңарды ң қы зметі бірнеше туынды түбір 
жасаушы сөзжасамдық ж ұрнаққа ұқсайды. Мы- 
салы, 
қызыл ала, көк ала, күрең ала, қара ала, сары
ала
деген күрделі сындар 
ала
тірек сыңары ар- 
қылы ж асалған. Осы күрделі сөздердің бәрінде 
ала
тірек сы ңар бір м ағы на береді. Ал 
қызыл,
көк, сары, күрең, қара
деген сыңарлар ауыспалы 
сыңарлар. Олар тірек сыңарды аны қтап, оны ң 
белгісі ретінде қолданы лған, қазір күрделі сөз, 
әрине, бір м ағы на береді.
Күрделі сыңарда тірек сыңар қызметінде сапа 
сындары мен қаты сты қ сындар ең өнімді тірек
сыңар болып саналады. М ысалы, 
ал қызыл, шым-
қай қызыл, күрең қара, күлгін кара, ақ сары, жирен
сары, қызыл күрең
сияқты күрделі сындарда ауыс- 
палы сыңардың тірек сыңардың мағынасын анық- 
тап, толықтырып тұрғаны ан ы қ байқалы п тұр.
Ал осы ерекш елік мына күрделі сыңдарда да 
байқалады: 
жирен жорға, қара жорға, меңіреу суық,
уыздай жас, сүттей таза.
М ұнда да ауыспалы 
сы ңарлар тірек сыңардың мәнін аш ып, анықтап 
тұр.
Қатыстық сындардан тірек сыңар қызметін- 
де -ды тұлғалы туынды сындар өте мол қолда- 
нылады. М ысалы, 
қара мүртты, күн шуақты, қой
көзді, бидай өңді, түлкі тымақты, ат жақты, қыз
мінезді, орта бойлы, қызыл шырайлы
т.б.
Тірек сыңар қы зметінде 
-дай
ж ұрнақты ту- 
ынды қаты стық сын есім өте жиі қолданылады. 
Мысалы, 
тамық лебіндей, ақ қағаздай, атқан таң-
дай, қара қүрттай, ат төбеліндей, аш күзендей, ащы
іиектей, сары алтындайт.б.
М іне, бұлардың бәрінде тірек сыңардың ма- 
ғынасын ауыспалы сыңартолықтырып, күшейтіп, 
нақтылап тұр.
Күрделі сындарды ң сы ңарлары көбіне сын 
есім сөздерден құралады, бірақ күрделі сы нны ң 
сыңары қызметінде басқа сөз таптары да қатыса- 
ды. Осымен байланысты күрделі сындардың сы- 
ңарларының қай сөз табынан құралатынын анықтау 
қажет.
Тіркесті күрделі сындардың сыңарлары негізгі 
сындардан жасалады. М ысалы: 
Олардың алдына
үзын бойлы, ақ қызыл ажары айқын көрінген қыз
к ел д і(Э
уезов).
Күрделі сындардың сыңарлары сапа сыны мен 
қаты стық сыннан да өте жиі жасалады. Мысалы: 
Ол қоңыр өңді, қызыл шырайлы, қара мүртты, то-
лы қ денелі кісі Айтан еді
(Есенж анов).
Бұл құрам дағы күрделі сы ндар да тілде өте 
жиі қолданылады.
Күрделі сындардың сыңарлары қатыстық сын 
мен сапа сыны ның тіркесінен де жасалады: 
Қасы
козін сүрмелеген сүйрікт ей сү лу өзбек қызын
тоңіректеді
(Әуезов).
Күрделі сы нны ң екі сы ңары да қаты стық 
сыннан жасала береді. Мысалы: 
Судай сүлу, жел-
дей екпінді, жалпақ жүртқа жүмбақ өмір
(Жұма- 
баев). Қы сқа мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан 
өткір козді, сүлу жүзді,
қара күрең жігіт еді (Әуе- 
зов).
Күрделі сындардың құрамында басқа сөз тап- 
тары на жататын сөздер де қолданылады. Соның 
ішінде зат есім сөздер жиі кездеседі. Мысалы:




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   459   460   461   462   463   464   465   466   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет