КҮРДЕЛІ СЫ Н ЕСІМДЕР
355
бірліктер, лексемалар тобына кіреді. Күрделі сын-
дардың лексикалық бірлік болып танылуына оның
сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жаса-
луы да дәлел болады.
Сөзж асамны ң аналитика-
лы қ тәсілі деп екі я онан да көп сөздің біртұтас
лексикалық мағына білдіруі саналатыны ғылымда
белгілі. Күрделі сындар - осы тәсіл арқылы жа-
салған туынды сөздер тобына кіреді. Сондықтан
да ол сөйлемге барлық басқа сөздер сияқты дай-
ын күйінде алынады. Мысалы,
қара ала, ал қызыл,
кызыл күрең, кара көк, ак кұба, қоңыр сары, күңгірт
кызыл, қара торы
сияқты күрделі сындарды ал-
сақ, олардың әрқайсы сы өзінш е белгілі түсті
білдіреді де, сөйлемде түрлі заттардың түсін
білдіру үшін қолданылады:
қара ала көйлек, қоңыр
сары мата, күңгірт қызыл бешпет, қара көк ша-
пан, ақ қүба қыз, ал қызыл орамал, қызыл күрең
шәй, қоңыр сары шатыр, күңгірт қызыл қамзол,
қара торы жігіт.
Осындағы күрделі сындар қан-
ша сыңардан жасалса да, қандай деген бір сұраққа
жауап береді, өйткені әр күрделі
сын лексика-
лы қ бір м ағы на береді. Күрделі сындар біртұтас
м ағы на білдіретіндіктен, әр күрделі сын бір сөз
болып саналады.
Сөздің тағы бір белгісі оны ң сөйлем нің бір
мүшесі қызметін атқаруы. Сөздің бұл белгісіне
күрделі сындар толы қ сай келеді. Күрделі сы н-
дарды ң қайсы сы болсы н сөйлемде тек қана
сөйлемнің бір мүшесінің қызметін атқарады, бір
сұраққа жауап береді. М ысалы: Толы қш а кел-
ген,
аппақ жүзді
қы зды ң ж іп-ж іңіш ке қасы да
айдай боп, қиы лы п тұр (Әуезов). Енді
ақ боз
ат
та, бірдем еге тір ел іп то қ т а ға н д а й (С о н д а).
Төсегінің алдында
қара торы
келінш ек іс тігіп
отыр екен (Аймауытов).
Осы сөйлемдердегі
аппақ жүзді қыз, ақ боз
ат, қара^торы келінш ек
деген тіркестегі
аппақ
жүзді, ақ боз, қара торы
деген күрделі сындардың
бәрі әр сөйлемде зат есімнің алдынан қолданы-
лы п, анықтауыш қы зметін атқарып тұр. Бұл -
сын есімнің негізгі қызметі. Осы күрделі сы н-
дардың құрамы бөлініп, әрқайсысы өзінше сойлем
мүшесі бола алмайды. Оны мынадан көруге бо-
лады,
аппақ жүзді қыз
дегенді
аппақ
сы ңары н-
сыз
жүзді
деп қолдануға болмайды.
Ақ боз ат
деген
ақ ат
деген түрде қоланылмайды.
Қара
торы келіншек
дегенді
торы келіншек
деп атауға
болмайды,
торы
деген сөз жеке ж ы лқы ға байла-
нысты ғана қолданылады. Сөйтіп, күрделі сы н-
дардың сы ңарлары ны ң әрқайсы сы
жеке сөйлем
мүшесі бола алмайтын себебі олар күрделі сөздің
ішкі құры лы мы на жатады, сонды қтан күрделі
сы нны ң сыңарлары әрқайсы сы өз мағы насы нда
тұрған сөздер емес, күрделі сынның біртұтас ма-
ғынасын жасаушы тұлғалар күрделі сынды жасау-
шы тілдік бірліктер. Демек, бір сөздің құрам ы н-
дағы тұлғалар жеке-жеке сөйлем мүшесі бола ал-
майды, сөз тұтас түрде ғана сөйлем мүшесі бола-
ды. Күрделі сын біртұтас сөз болып, біртұтас ма-
ғы на білдіретіндіктен, оны ң құрамы сөйлемде
бөлінбей, тұтастығын сақтайды.
Күрделі сындар біртұтас м ағы н а беріп, лек-
сикалық бірлік болғандықтан, сөйлемге дайын сөз
ретінде кіріп, бір сөздің
қызметінде қолданылып,
бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады* .
Күрделі сөз, күрделі сындар туралы пікір айт-
қан ғалымдардың бәрі де күрделі сөздердің бір
сөйлем мүшесі болатыны н таны п, бір сөйлем
мүшесі қы зметін атқараты ны н дәлелдеген. М ы-
салы:
Түстарында қара күрең кілем
(Сейфуллин).
Қайып кер торы атын сабылта жөнелді
(Сла-
нов).
Тостаған козі мөлдіреп, ақ қүба өңі албыр-
тады
(Қ ан ах ан ).
Айнала төңірек аламыш, іиүбар
ала орман
(Сейфуллин).
Қара торы жүзі күн шал-
са-ақ қошқылдана қалатын
(Есенберлин).
Осы м ысалдардағы
қара күрен, кер торы, ақ
қүба, шүбар ала, қара торы
деген күрделі сындар-
ды ң бәрі қандай деген сұраққа жауап беріп,
сөйлем нің анықтауыш мүшесі болып тұр. Бұл
күрделі сындардың бәрі зат есімнің алдынан келіп,
тікелей тіркесу арқы лы
заттың сы нды қ белгісін
білдіріп, сөйлемнің анықтауыш мүшесі қызметін
атқарған.
Бір кезде жасалып, дайын сөз болып қалып-
тасқан, күрделі сындар сөйлемде сол дайын қал-
пында қолданылады. Мысалы:
Қызыл күрең қам -
золы өзіне жарасып түр
деген сөйлемдегі
қызыл
күрең
күрделі сыны тілдегі бар, дайын қалпында
осы сөйлемдегі басқа сөздер сияқты сөйлемнен
орын алып тұр. Ал осы сөйлемге кірген басқа
сөздер
қамзол, өз, жарас
сөйлемнің қажетіне қарай,
сойлемдегі сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін
* Күрделі создердің бір сөйлем мүшесі қызм етін атқаруын К. Аханов күрделі создердің синтаксистік түтастығы деп
санаған. Оны томендегі созінен коруте болады: “ Күрделі создің синтаксистік түтастыгы он ы ң сем антикалы қ түтастыгы-
на негізделеді. Екінші созбен айтқанда, күрделі сөз синтаксистік ж ақтан мүш еленбей, сойлемде бір гана мүш е ретінде
қызмет атқарады. О ны ң сем антикалы қ ж ақтан болш ектенбейтін, біртүтас л ексикалы қ единица (біртүтас соз)
болуымен
байланысты ” (Грамматика теорисы ны ц негіздері, 79-6).