362 СӨЗЖАСАМ М ысалы:
Жігіт сегіз қырлы, бір сырлы бол- сын (М ұқанов). Бұл күрделі сындардың мағы на-
сы сыңарларының мағынасының қосындысынан
жасалады.
Екі құрамды күрделі сынның тағы бір үлгісі
етістік +
катыстык сын: ұлы ған торсықтай, кақкдн кдзыктай, күйген терідей, аршыған жұмырп- кадай, түксиген кабақты, ашыған айрандай т.б.
Өнімсіз үлгі ретінде етістік +
сапа сыны үлгісінде де күрделі сындар кездеседі:
кат қан қара, шыжыған ыстық, уылжыған жас, борпиған сары, ілмиген арық, лыпылдаған ж ылпосі.Ь. Беті күйген терідей бырысып-тырысып қа л- ған неме екен (М ұқанов).
Бұл күрделі сындардың мағынасы сыңарлар-
ды ң м ағы насы ны ң жинақталуы арқылы ж асал-
ғанымен, одан алыстап, дерексізденген.
Тілімізде үш құрамды күрделі сындар да бар,
бірақ күрделі сы нны ң бұл түрі өте аз, екі құрам-
ды күрделі сындармен саны ж ағы нан салысты-
руға келмейді: Алайда аз болса да,
аш қасқырдай қомағай, сары алтындай салмақты (қыз),
таңғы шықтай таза (сезім),
ал қара көк, бес биенің са- басындай, ақ сұр жүзді (қыз),
түйе жүн шекпенді, кызыл қүрең жүзді (жігіт).
Үш құрамды күрделі сындар негізінен екі
жолмен жасалады: 1) дара сын + күрделі сын, 2)
күрделі сын + дара сын.
Дара сын +
күрделі сын үлгісімен ж асалған
күрделі сындар төмендегідей:
күмістей таза сулы, нәзік қоңыр сәулесі т.б.
Күрделі сын +
дара сын үлгісімен ж асалған
үш құрамды күрделі сы ндарға мысал мынадай:
сары алтындай салмақты, аш қасқырдай қом а- ғай, ақ сұр жүзді, қызыл күрең жүзді, түйе жүн шекпендіт.б. Үш құрамды тіркесті күрделі сындардың ма-
ғынасы да - жалпы күрделі сындардың м ағы на-
сы сияқты құрамындағы сыңарлардың мағы на-
сы негізіндегі жалпы туынды м ағы на.
М ысалы,
аш қасқырдай қом ағай деген үш
құрамды тіркесті күрделі сынды алсақ, ол күрделі
сын мен дара сынның қосындысынан жасалған.
М ұндағы
аш қасқырдай деген күрделі сын
қома- ғай деген дара сынның мағынасын толықтырып,
күш ейтіп тұр, соны ң нәтижесінде тек қом ағай
деген белгінің күшейтілген мағынасы қалыптас-
қан.
А л қара көк деген күрделі сын дара сын мен
күрделі сы нны ң тіркесінен ж асалған. М ұндағы
қара көк күрделі сыны көктің қараға жақындау
реңкін білдіреді. О ған қосы лған
ал қара көк реңктің сәл аш ы қ реңкін білдіреді. Сөйтіп үш
құрамды күрделі сындардың мағы насы да оның
құрамындағы сыңарлардың мағынасына негізде-
ле жасалады.
Күрделі сындардың құрамындағы сыңарлар-
дың мағыналарының кеңуі, жалпылануы, нақты-
лануы, қосылуы, кірігуі сияқты түрлі өзгерістер-
ге ұшырауы арқасында күрделі сын біртұтас лек-
сикалық м ағы наға көшеді.
Күрделі сындарды ң м ағы насы оны ң құра-
мындағы сыңарларды ң м ағы налары ны ң кірігуі,
жымдасуы, не сы ңарлары ны ң бірігуінің, не еке-
уінің де негізгі м ағы н асы н ж оғалты п, басқа ма-
ғы н аға көшуі, я ғ н и идиомалануы арқылы жаса-
лады.
Осы күрделі сындарды жасауда ерекше қыз-
метті сапа сындары мен қаты сты қ сындар атқа-
рады. Күрделі сы нны ң жасалуында ұйымдасты-
рушы қызметін тірек сыңар атқарса, күрделі сында
тірек сыңар қы зметін түр-түс және сапа сыны
мен қатыстық сындар атқарады. Басқа сөз тапта-
рынан тірек сыңар қызметінде текж екелеген зат
есімдер кездеседі, олардың идиомалануы арқылы
күрделі сын жасалуы кездеседі, бірақ олар санау-
лы ғана.
Күрделі сындар алуан түрлі мағынада қолда-
нылады, сондықтан оларды түрлі мағыналық топ-
тарға топтастыруға болады, бірақ бұл туралы ар-
найы зерттеу ж асал м аған . С онды қтан мұнда
күрделі сындардың кейбір ірі м ағы налы қ тобын
түгел қамти алмайды.
Күрделі сындардың төмендегідей мағыналық
топтары бар: 1) түр-түс күрделі сындары, 2) сапа
мәнді күрделі сындары, 3) адамға қатысты күрделі
сындар, 4) киімге қатысты күрделі сындар, 5) та-
биғатқа қатысты күрделі сындар, 6) жануарларға
қатысты күрделі сындар, 7) үй мүліктеріне қатыс-
ты күрделі сындар, 8) құрал-ж абды ққа қатысты
күрделі сындар.
Т ү р -тү с м ән ін д егі күрделі сы н дар түсті
білдіретін негізгі сындардан жасалады. Өмірдегі
зат атаулының түрлі түсін, реңкін білдіреді. Олар
іштей аш ы қ түсті білдіретін күрделі сындар
(ақ боз, ал қызыл, ақ сұр), қою түсті білдіретін күрделі
сындар
(қара қошқыл, қара көк, қара торы), сол-
ғы н түсті білдіретін күрделі сындар
(күлгін көк, солғын қоңыр), түрлі түсті білдіретін күрделі сындар
(көк ала, теңбіл көк, шұбар ала) болып бөлінеді.
Сапа мәнді күрделі сындар мағынасы ж ағы -
нан түрлі-түрлі. Олардың кейбірін ғана атауға бо-
лады: аумақ-көлем мәнді күрделі сындар
(еңге- зердей үлкен, қағаздай жұқа, түпсіз терең, қылдай