Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| ал, ел, ол, т. б.
Керісінше, егер буын дауыссыздан басталы- нып, дауыссызға бітсе, бірінші дауыссыз бен дауысты дыбыстың артикуляциясы толық жасалынбауы мүмкін. Мысалы, мал деген сөзді алып қарайық. М дыбысын жеке айтқан кезде екі ерін бір- біріне нық тиіп бірден ажырасуы арқылы жасалынады да фона- циялық ауа мұрын жолы арқылы шығады. Біз келтірген мысалда екі ерін бір-біріне нық тиіп, ауа мұрын жолы арқылы толық шықпайды. Оның үстіне м дыбысын айтқанда тіл нейтраль жат- қан болуы керек еді. Ал мысалымызда болса, тіл а дыбысын ай- туға бейімделіп, сәл көтерілген қалыпта тұрады. Мал дегендегі м дыбысының артикуляциясына байланысты фонациялық ауа ерін- нің жабысқан жерінде кедергіге ұшырап, толық тосқауылға ұшы- рауы керек еді. Бірақ а дыбысының артикуляциясы тіл артында болғандықтан да ауыз тез ашылып, фонациялық ауа толық кедер- гіге ұшырамайды. Нақ осындай қасиет тіл ұшы, тіл алды және ерін дыбыстары мен тіл арты (жуан) дауысты дыбыстары тіркесіп келген басқа жағдайларда да кездеседі. Дауыссыз және дауысты дыбыстардың тіркесінде артикуля- циялық базаның толық жасалмайтындығы р дыбысымен байла нысты анық байқалады. I. Кеңесбаев қазақ тіліндегі р дыбысы туралы айта келіп, «Сөз ортасында р бір рет дірілдейді де, сөз аяғына көбінесе екі рет дірілдейді»,— деп көрсетеді (Кеңесбаев, 75, 242) *. Р дыбысының толық артикуляциясы жеке айтылғанда- ғы қалпы болып саналады да, екі діріл нәтижесінде жасалады. Ал ара сөзінде болса р дыбысы бір діріл нәтижесінде жасаладыг 21 жарты артикуляциясы а дыбысыныц айтылуымен байланысты қысқарады. Сөздерді артикуляциялық, акустикалық жақтан бөлініп тұра- тындығын көрсететін екінші бір нәрсе — екпін. Екпін сөз құра- мындағы бір буынның басқа буындардан күшті айтылуын ғана қамтамасыз етіп қоймастан, сөз құрамындағы буындардың басын құрастырып тұратын да элемент. Жалпы екпін дауысты дыбыс- тарға байланысты болады да, екпін түскен дауысты дыбыс басқа дауысты дыбыстардан созылыңқы айтылады, артикуляциясы то- лык жасалынады. Ал екпін түспеген буын қүрамындағы дыбыстар бірі екіншісімен ұштасады да, артикуляциялық, акустикалық жа- ғынан тұтасып жатады. Бұл жерде әр тілдің өзіндік ерекшелігін есепке алмасқа лажымыз жоқ. Мысалы, түркі тілдерінің ішінде созылыңқы дауысты дыбыстары бар тілдер кездеседі. Олардыц артикуляциялық базасы қысқа дауысты дыбыстарды айтқан кез- дегі артикуляциялық базадан өзгешелеу болады. Салыстырыңыз: қырғыз тіліндегі маал (время) ээр (седло), маа (мне) сөздерін айтқанда созылыңқы дауысты дыбыстар дыбыстау мүшелерінін, екі рет қозғалуы арқылы жасалынбайды, әр әрекеттің уақыт жа- ғынан созылыцқы болуы нәтижесінде жасалынады. Яғни маал дегенде тіл арты жұмсақ таңдайға екі рет жақындамайды, ээр дегенде де тіл ұшы астыңғы күрек тіске екі рет тірелмейді. Сөздер айтылғанда үш дыбысты тұйық буынды, төрт дыбысты бітеу буынды болып келіп, дауыссыз дыбыстардың өзара артику- ляциялық, акустикалық жағынан байланысып жатуы мүмкін. Мысалы, арт (Атқа жүгіқді арт), арс (Ит арс ете түсті), тарт, селт, таре, т. б. Төрт дыбысты бітеу буынды сөздердің дыбыстық қүрамы дауыссыз, дауысты, дауыссыз, үнді, дауыссыз (үнсіздер) болып келеді. Үш дыбысты түйық буынныц да соңғы дыбыстары, көбінше, үнді және үнсіздердің тіркесі арқылы жасалынады. Буын құрамындағы дауыссыз дыбыстардың мұндай орналасуы дыбыс тау мүшелерінің дыбыс жасау мүмкіншілігіне қарай қалыптасқан. Яғни дауысты дыбыстарды айтқан кезде үн бірден өшіп кете сал- майды, сондықтан дауыссыздарды айтқанда пайда болатын сал- дырды біраз жұмсартып отырады. Ал үнді дауыссыздары болса үн салдырдан басым болады да дауысты дыбыспен сыбайласып жатады. Жоғарыда айтылған қағидалар тіл зацдылығымен дәлелден- генімен, спектрограммада анық көрсетілгенімен сөздер айтылған кезде фонемаға бөлінетіндігін мойындамауға болмайды. Әрине сөйлеу процесі кезінде сөздердің фонемаға бөлінуін тек акусти- калық, артикуляциялық қасиеттерімен ғана байланыстыруға бол- майтын да сияқты, оны кей ғалымдар мағынамен байланыстырып, лингвистикалық (акустикалық, артикуляциялық емес) деп те жүр (Матусевич 76, 38) *. Шындығында да көпшілік оқулықтарда фонемаға анықтама бергенде осы мағынамен байланыстырады Мысалы, I. Кенесбаев «... сөз мағынасы мен тұлғасын ажыратүға себі бар тілдегі ең кішкене дыбыстық единицаны (көрнекі ды бысты) фонема деп айтамыз деп анықтама берсе (Қеңесбаев 75 22 221), К. Аханов «Фонема — сездер мен олардың дыбыстық фор- масын ажырататын, ары қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық единица»,— деп оның даралаушылық (форманы) қасиетін баса көрсеткен (Аханов 78, 234) *. Шындығында да фонема мағына ажыратады ма? Фонеманың мағынамен байланысы бар ма? Эрине жеке фонемалардың мағы- налармен байланысы жоқ, сондықтан да бір дыбыстан жасал- ған, мағынамен байланысы бар элементті әрі дыбыс, әрі морфема деп атаймыз. Бір дыбыстан жасалған қосымшалардың, сөздердің бар екендігін жоққа шығарып болмайды. Мысалы, жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|