Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ағаіиты и
де- гендегі и дыбыс, әрі түбір морфема (сөз). Көре алмады деген мы- салымыздағы е (көр-е) де мағынамен байланысты, сондықтан оны қосымшасы деп атаймыз. Сөз кұрамындағы фонемалардың ма- ғынамен байланысы болады ма деген сұраудың туатыны даусыз. Себебі көпшілік оқулықтардың авторлары фонемалар сөз құра- мында келіп мағынамен байланысады деп айтып та, жазып та жүр. Сонда қазақ тіліндегі қал мен қол сөздерінде мағына беріп тұрған, тым болмаса мағынаны ажыратып тұрған, а мен о дыбыс- тары болғаны ма? Жай көзбен қараған адам үшін бұл дау туғыз- байтын нәрседей көрінеді. Яғни қол зат есімінің адамның иығы- нан тырнағының ұшына дейінгі дене мүшесінің атауынан бөліп беріп тұрған о дыбысы сияқты. Шындығында бұл түсінік дұрыс емес. Мағына қай сөзде болмасын жеке дыбыстардың үлесіне ти- мейді. Әрине қал мен қол екі сөз, бұл екі сөзді ажыратып тұрған о мен а дыбыстары екендігінде дау жоқ. Сондай-ақ мағына сол сөздердің құрамындағы дыбыстар мағынасының жиынтығы да, қосындысы да емес. Екінші сөзбен айтқанда, қол сөзінің дене мү- ше атауы болуы қ, о және л дыбыстарының жиынтық мағынасы болып есептелінбейді. Егер о дыбысы ғана мағына ажыратып тұр дейтін болсақ, онда қ мен л дыбыстары қандай қызмет атқарып тұр деген сұрауға жауап беру керек болады. Сондай-ақ сол кез- дегі соңғы л дыбысын өзгертсек, ол сөз дене мүше атауы ретінде қолданылмайды. Салыстырыңыз: қос, қон, қом, қоң (ет), т. б. Нақ осындай сол сөздегі бірінші дыбысты өзгерткенде де байқа- лынады. Мысалы, сол, тол, бол, мол, т. б. Мәселеніц үшінші жағы да бар. Егер қол дегенде дене мүше атауы болу қасиеті тек осы үш дыбыстың косындысының мағы- насы дейтін болсақ, онда 1) эр дыбыс белгілі бір мағынаға ие болған болар еді, 2) кез келген сөз сол дыбыстар білдіретін ма- ғынаның қосынды мағынасы ретінде кабылдануы керек еді, 3) сол дыбыс басқа сөздің құрамында келіп тұрса да сөздің басқа ма- ғынада қалай колданылғандығын дәлелдеу керек еді. Егер жоға- рыдағы пікіріміз дұрыс дейтін болсақ, к,ан, ңақ, қат (Мұз болып қат) деген сөздердегі қ дыбысы сол сөздерге кандай мағына кос- ты? К дыбысына тән арнайы мағына болса, ол өзі косылған сөз- дердіц барлығына да сол мағынаны не мағыналык реңкті қосуы керек еді. Екінші сөзбен айтканда, белгілі бір мағыналық сыбай- ластық қан, қақ, қат сөздерінде де болу керек еді. Бірак олар арасында ондай мағыналық байланыс жок. Сондыктан да кей тіл- 23 шілер фонеманыц негізгі қызметі айырушылық (дифференциялық) қызмет деп соған байланысты анықтама береді (Аханов 78, 234) . Фонеманы арнайы зерттеген ғалымдар сөйлесу кезінде^ сөз- дердің фонемаға бөлінетіндігін ескере отырып, олардың қай не- гізде бөлінетіндігін анықтауға әрекет еткендері де бар. Мысалы, Л. Р. Зиндер сөйлеу кезінде сөздер артикуляциялық жақтан да, акустикалық жақтан да бөлініп жататындығын ескеріп, олар- ды бөліп тұрған лингвистикалық қасиет, яғни мағынамен байла нысты болуында дейді (Зиндер 79, 36—37) *. Фонемалардың айы- рушылық қызметін жоққа шығарып болмайды. Сондықтан да қал дегенмен ңол, бол дегенмен жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|