ОМЫРТҚАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ
сыртқа ашылады. Уы ұсақ жануарларға қауіпті, ал адам үшін онша
қауіпті емес, бірақ едәуір әсері бар.
Хелицералары аяқтардың алғашқы жұбы дененің бас жағында,
ауыз тесігінің алдында орналасқан. Олар үш буынды.
Солардың
алғашқысы қысқа және баскеуде қалқанның астында жасырылған.
Келесі екі буындары қысқыштар, яғни екінші буыны
қысқыштың
қозғалмайтын бармағы, ал дистальды буыны қысқыштың қозғала-
тын бармағы. Екі бармақтың ішкі жақтары хитинделген тістермен
қапталған. Хелицералардың көмегімен құршаяндардың жемтігі бөл-
шектеніп, майдаланады және сыртқа көп мөлшерде ас қорыту сөлі
шығарылады. Сөйтіп
жемтік ас ботқаға айналып, сорып қорытылады.
Аяқтарының екінші жұбы - педипальпалары (латынша pedes-аяқ,
раірае-сезу)
жақаяқтары, немесе аяқ қармалауыштары. Өзара
жылжымалы байланысқан, 6 буындардан тұрады. Солардың соңғы
екеуі нағыз қысқыштарға айналған. Педипалыіалардың негізгі қызметі
- сезу, жемтік ұстау, жаудан қорғану.
Баскеуденің барлық аяқтарының ішінде жүретін аяқтары біршама
біркелкі құрылысты. Олардың саны сегізден аспайды.
Әрқайсысы
буындардан құралған. Жүретін аяқтардың проксимальды буыны
жамбасша (cocsa) деп аталады. Одан кейін қысқа ұршықбас
(trachanter), ал одан кейін едәуір ұзын келетін сан (femur) және сирақ
(tibia). Жүретін аяқтардың соңғы буындары башпайды құрайды (tar
sus). Оның ұшында бір немесе бірнеше тырнақшалары бар. Жүретін
аяқтарымен қатты топырақтың бетінде құршаян жылжи алады.
Құршаяндар дара жыныстылар. Аталықтардың жыныс бездері
екеу, әрқайсысы көлденең тармақтармен байланысқан екі түтікшеден
тұрады. Тұқым жолдарының да саны екеу, олардың ақырғы бөлімінде
тұқым көпіршігі және қосымша безі бар. Аналықтың жыныс аппараты
құрсақтың алдыңғы бөлігінде жататын
көлденең өсінділермен өзара
байланысқан үш көлденең түтікшелерден тұрады. Солардың барлық
қабырғаларында жұмыртқа фолликулалары дамиды. Қазіргі
құршаяндардың ежелгілерден айырмашылығы аз.
Құршаяндардың 750-ге жуық түрлері бар. Олар негізінде
субтропикалық және тропикалық аймақтарда, сондай-ақ Орталық
Азияда, Қазақстанның оңтүстігінде Buthus және Euscorpius туыстың
өкілдері көбінесе шөлді құмдарда мекендейді.
Құршаяндар түнде
тіршілік ететін жыртқыштар, күндіз тастар-
дың, түбірлердің, басқа жерлердегі қуыстарда паналайды. Қоректері -
көбінесе насекомдар, өрмекшілер.
3 4 0