III КӨП МАҒЫНАЛЫ СӨЗДЕРДЕН ЖАСАЛҒАН ОМОНИМДІК

101 
мағыналары дами келе бір-бірінен алшақтап, әр түрлі ұғымдағы 
омонимдердің тууына әкеледі. Сөйтіп, көп мағыналы сөздердің 
әрбір мағынасы көптеген кейінгі туындылардың жасалуы үшін 
негіз болады. 
Полисемия мен омонимияның арақатынасына арналған 
лингвистикалық әдебиеттерде, негізінен, бұл құбылыстардың 
ажыратылуы, яки айырым белгілері сөз етіледі. Ал семантикалық 
байланыстың ыдырау процесінің өзі жайында сөз қозғалмайды десе 
де болады. Дегенмен де омонимдерге қатысты еңбектердің көбінде 
лингвистер (тілші ғалымдар) бұл процестің бар екендігін бірнеше 
рет атап өтеді.
«Ведь само признание того, что омонимы могут образоватся 
вследствие семантического расщепления многозначного слова, 
предпологает признание определенного семантического процесса, 
приводящего к переходу многозначности в омонимию. Вряд ли 
оправданно представлять этот процесс, как какой-то мгновенный 
акт... Поэтому, конечно, в языке в каждый период его 
сушествования могут быть промежуточные, переходные случаи», 
- деп көрсетеді Д.Н. Шмелев [3]. 
Егер біз тілде үнемі өтіп жататын белгілі семаникалық 
процесті мойындасақ, онда негізгі кезеңдер мен бұл процестің 
тендснцияларын анықтау да заңды болар еді. 
Еңбекте 
әрбір 
жеке 
сөз 
үшін 
кездейсоқ 
экстралингвистикалық 
фактілер 
шарттасқан 
семантикалық 
байланыстың ыдырау процесі екендігін ғылыми болжамдар 
ұсынылады. Лингвистикалық әдебиеттерде омонимия мәселесіне 
байланысты бірсыдырғы еңбектер бар. Мәселен, орыс тіл
білімінде осы құбылысқа байланысты мақалалар мен ғылыми 
еңбектер жазылған ғылымдар Л.А. Булаховский, В.В. Виноградов, 
Н.Ю. Шведова, М.Галкина-Федорук, Н.Ф. Шумилов, З.М. 
Толмачов, Л.А. Новиков, М.М. Фалькович, Б.Н. Головин т.б..
Ал қазақ тіл білімінде омоним мәселесімен тікелей айналысып 
осы тақырыпта ғылыми зерттеу жұмысын жазған ғалым К.Аханов. 
Сондай-ақ, бұл мәселеге байланысты соңғы уақытта біршама ірілі-
ұсақты мақала, я ғылыми еңбектер жазып жүрген 
ғалымдар
қатарына Р.Садықбеков, А.Тілеукеев, А.Құрманалиева, Ә.С. 
Әлметова т.б. жатқызуға болады. Сонымен қатар басқа да түркі тіл 
білімінде 
арнаулы 
ғылыми 
еңбектер бар: М.Миртаджиев 
«Возникновение лексических омонимов в узбекском языке», В.М. 

102 
Пророкова «К вопросу о разграничении омонимов и лексико-
семантических вариантов слов», М.Х. Ахтямов «Проблемы 
омонимии в современном башкирском литературном языке», 
Р.Бекджанова «Омонимы в киргизком языке». Бұл еңбектердің 
қай-қайсысын алсақ та, оларда омонимдерге берілген анықтамалар 
бір-бірінен онша алшақ кетпейді, олар өзара үндесіп, бір-біріне ұқсас 
келеді. Олардың бәрінде дерлік: Омоним дсп мағыналары басқа-басқа, 
айтылуы (дыбысталуы, жазылуы) бірдей сөздерді айтамыз делінген. 
Мәселен, 
1925 
жылы 
жарық 
корген 
«Литературная 
энциклопедияда»: «Омонимы - слова, имеющие одинаковые звучание, 
но различные по значению» - деп берілген. Ал Л.В. Булаховский: 
«Омонимами называются два или несколько слов, одинаково звучащих, 
но имеющих совершенно различные значения», - дейді [45, 45]. 
Е.М. Галкина-Федорук болса: «Омонимами называются слова, 
одинаково звучащие, но имеющие различные значение», - деп 
көрсетеді [22, 14]. 
Р.А. Будагов өз еңбегінде омоним мәселесіне арнайы тоқтала 
отырып: «Омонимы это слова одинаковые по звучанию, но 
различные по значению», - деген анықтама береді [2, 30]. 
Зерттеу жұмыстарының тізіміне қарағанда, тіл білімінде 
омонимия құбылысы біршама зерттелгендігі байқалады. Оны жан-жақты 
зерттеудің жөні де жоқ емес. Себебі бұл зерттеулердің әрі теориялық, әрі 
практикалық зор мәні бар. Зерттеу жұмыстарының біразы 
омонимдердің өз табиғатына (анықтама беру, түрлерін анықтау, 
жасалу жолдарын қарастыруға) арналған болса, енді бір қатары 
омонимдер мен көп мағыналы сөздердің ара жігін ажыратуға 
арналады. Өйткені сөздіктерді құрастыруда ең бір қиындық 
келтіретін мәселенің бірі де осы. Міне, сондықтан да ғылым үшін 
берілген проблема шүбәсіз қызығушылық тудырады, сонымен қатар 
ара-тұра өткір пікірталастар да осы төңіректе туындап отырған 
болса керек. Мәселен, орыс тіл білімінде 60-жылдары үлкен 
пікірталас болды. «Эта дисскусия была вызвана тем, что в толковых 
словарях, в часности в «Толковом словаре русского языка» под 
редакцией Д.Н. Ушакова и в «Словаре русского языка» под ред. С.И. 
Ожегова наметилась тенденция к увеличению количества омонимов 
среди которых оказались значительное число полисемичных слов» [5, 
110]. 
Мұндай шатастырушылық ғылымда омоним құбылысының өзін 
бір жақты талдаумен байланысты. Кейбір ғалымдар омоним деп 

103 
туынды емес, тек қана түбір сөздерді есептеу керек деп түсінген. 
Мәселен, В.И. Абаев туынды жай сөздердің лексемаларының 
сәйкес келуі омонимге жатпайды дейді. Бұл, әрине, дұрыс 
тұжырым емес. Омоним сөздер практика дәлелдегендей түбір сөз де, 
туынды сөз де болуы ықтимал. Омонимия құбылысы мен полисемия 
құбылысының ара жігін ашып алу мәселесіне келсек, ажыратуға 
байланысты ғылымда бірқатар әдістер ұсынылады. Олардың бірқатары 
мыналар:
1. Дәстүрлі тәсіл, әр алуан мағынаға синоним таңдау, яғни
бұл 
құбылыстарды ажыратуда лексикалық әдісті қолданамыз. Егер 
алынған синоним сөздердің арасында семантикалық байланыс 
болмаса (олар бір синонимдік қатар құра алмаса), онда талданып 
отырған сөздер өзара омоним болғаны, ал егер керісінше болса, 
онда көп мағыналы сөз болғаны. 
2. Екі бірдей дыбысталатын сөздерде әр алуан сөзжасам 
қатарының болуының өзі олардың полисемиялы емес, омонимдес 
екендігін көрсетеді. Кішігірім контекстің лексикалық үйлесімін, 
сонымен бірге бүкіл контекстің (макроконтекстің) семантикасын 
анықтау. 
3. Полисемия мен омонимияны ажыратуда семантикалық тәсіл 
қолданылады. Көп мағыналы сөз мағыналары семантикалық 
жақтан байланысты болып бір ғана мағыналық құрылым 
(микрожүйені) құрайтын болса, омонимдердің сыңарларының 
мағыналары өзара байланыссыз. Тіпті олар бірін-бірі шығарып 
тастап отырады. 
4. Көп мағыналы сөздер мен омонимдерді ажыратудағы ең 
бір 
қызық тәсіл жойылып кеткен «аралық топты» табу. 
5. Этимологиялық тәсіл. Бұл әдіс арқылы бірдей 
дыбысталатын сөздердің шығу төркіні анықталады. 
6. Қазіргі омонимдердің ішкі байланысы тек тарихи тұрғыдан 
түсіндірілуі мүмкін болғанда, сөздердің ішкі тұлға байланысын 
және 
ортақтығын жоғалту себебін анықтау. 
7. Мофологиялық тәсіл. Түбір қандай морфологиялық 
бөлшектерден тұратынын айқындау. Егер бірдей дыбысталатын 
сөз 
әр 
алуан сипаттағы морфологиялық бөлшектерден тұрса, онда ол 

104 
омоним сөз болғаны. 
Омоним мен полисемияны дұрыс ажырата білу үшін және 
бұл құбылыстарды дұрыс көрсету үшін жоғарыда аталған 
тәсілдердің біреуін ғана емес, бір кезде бәрін бірдей 
қолдануымыз керек. Өйткені омонимдер мағыналарының 
бірнешеу болуы жағынан көп мағыналы сөздермен өте ұқсас 
келеді. Сондықтан бұларды бір-бірінен ажырату қажет. 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: