Intel® «Болашақ үшін оқыту» ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына кіріспе

12-модуль 
Әрекеттер жоспарын түзету және ұсыну 
144
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                  Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                               ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
мақсаттармен  топталған,  бірақ  эксперименталды  зерттеулерге  бақылауға 
шолу  кіреді,  оқыту  инновацияларынан  күтілетін  нәтижелері  туралы 
болжам алға шығады, сонымен қатар жүйелік жинақтау мен мәліметтерді 
талдау келтіріледі.   
 
3-жаттығу. Топпен жұмыс істеуде  
ынтымақтастық біліктіктерін дамыту 
Курстың  барлық  оқытушыларының  байланыс  ақпараты  мен  фамилиялар 
тізімін  құрыңыз.  Курс  аяқталған  соң  н  ынтымақтастықта  болып,  жұмысты 
жалғастырамыз  деген үміт  бар. Бұл  адамдар  әрекет  жоспарын  ұсынудағы 
жауапкершілікте сізді қолдайды. 
Енді  сіз  Курсты  оқыту  қорытындысы  бойынша  15  минуттық  сұрақ-жауап 
өткізуге  дайынсыз.  Бұл  сұрақ-жауап  Курсты  бағалау  үшін  қажет.  Сіздің 
пікіріңіз  өте  маңызды  және  Курстың  құрылымы  мен  форматын 
жетілдіруде  бізге  көмектеседі.  Бұл  сұрақ-жауаптың  нәтижелері  тек  қана 
статистикалық 
есепте 
жарияланады, 
пікір 
авторларының 
аты 
жарияланбайды.  
4-жаттығу. Курсты аяқтау 
1 - қадам 
Өз жұмыс орыныңызды ретке келтіріңіз. 
Сізден Курс барысында орындаған жұмысыңызды бөлек орынға сақтауды 
сұрауы  мүмкін.  Сондықтан  сабақта  құрған  және  қосқан  барлық  
файлдарыңызды компьютерден өшіріңіз.   
2 - қадам 
Бір-біріңізді  курстың  аяқталуымен  құттықтаңыз.  Сертификат  алыңыз. 
Барлықтарыңызды курстың табысты аяқталуымен құттықтаймыз!  
12-модуль түйіні  
Кілттік кезеңдерге шолу жасаңыз және өз жетістігіңізді анықтаңыз. Сізге 
Курста 
ең 
құнды 
не 
болып 
табылды? 
Сіздің 
педагогикалық 
практикаңызға Курс қалай әсер етеді? Өз түсініктемелеріңізбен бөлісіңіз 
және қорытынды бойынша кез келген сұрақ қойыңыз.
 
 
Өз ойларыңызбен ауызша 
бөлісіңіз. Өз 
жауаптарыңызды  Курсты 
бағалау мақсаты мен 
қорытынды сұрақ-жауап 
орындау үшін таңдалынған 
кезде ғана жазасыз. 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                         Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                                        ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
145 
Қосымшалар 
Қосымша  А 
 
Қосымша  Ә
 
Қосымша Б
 
Қосымша В
 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
146
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                            Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                           ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
Қосымша А  
Ойлауды сипаттайтын 
тұжырымдамалар 
Жоғары деңгейдегі ойлау қабілетінің дамуы 
Білім  алу деңгейінің шекараларынан  асатын  –  жоғары  деңгейдегі  ойлау  –  кешендік  саналады. Ол 
күш  жігерді  талап  етеді,  ал  нәтижелері  әр  адамда  ерекшеленеді.  Нәтижелерді  алдын  ала  байқау 
мүмкін емес, себебі жоғары деңгейдегі ойлай үдерісі механикалық сипат алмайды. 
Жоғары  деңгейдегі  ойлаудың  негізі  –  жетілу  тәсілімен  қиындықтарды жеңу, сүйіспеншілікпен  және 
түсінікпен  жаңа  шақырулардың  жағдайында  жұмысты  жалғастыру  қабілеті  болып  табылады. 
Жоғары  деңгейде  ойлау  саласындағы  қазіргі  заманғы  зерттеулер  бір  жақты  қорытындыларды 
береді:  жоғары  деңгейдегі  ойлау  дағдыларында  қалыптасатын  және  олардың  пайдаланылуын 
мадақтайтын  білім  оқытудың  анағұрлым  жоғары  деңгейіне  жетелейді.  Оқытудағы  жетістіктер  мен 
ақыл-ой  көрсеткіштері  келесі  мәселелерді  қосатын,  бір  қатар  арнайы  техникаларды  (cotton  1991) 
пайдаланатын біліммен байланысты: 
  Шешім  қабылдау,  мәселелерді  шешу,  жеделдік,  бақылау,  зерттеу,  топтастыру  және 
болжамдарды жасау секілді, шығармашылық және сынай ойлау дағдылары; 
  өзін өзі реттеу мен өзін өзі бақылауды, түсінуді қосатын метатаным. 
Ойлау қабілетін дамыту туралы мағлұмат алу үшін 
http://educate.intel.com/ru/projectDesign/thinkingskills 
адресі бойынша Анықтама жетекшілігінің Ойлау 
дағдылары бөлімін меңгеріңіз. 
Ойлау қабілеттерін анықтау мен дәрежелендіруде оқытушылар мен зерттеушілерге көмектесу үшін 
білім  беру  саласында  ғалымдар  бірқатар  топтастыруларды  қосады.  Түрлі  мысалдармен  танысу 
барысында  сіздің  педагогикалық  стиліңіз  бен  пәндік  салаңызға  ойлау  қабілеттерінің  қай  топтасуы 
сәйкес келетінін анықтаңыз. 
Ойлау үдірістерінің дәстүрлі иерархиясы 
1956  жылы  Бенджамин  Блум  «Білім  беру  мақсаттарының  таксономиясы:  таным  саласы»  кітабын 
жазды.  Содан  бері  оның  ойлауды  сипаттайтын  деңгейі  түрлі  жағдайларда  бейімделді  және 
пайдаланылды.  Оның  когнитивтік  үдерістерінің  тізімі  қандай  да  бір  идеяның  құндылығы  мен 
маңызы туралы тұжырымдарды жасау кешенінен тұратын, білімді еске түсірудің ең қарапайымына 
дейін иерархиялық сипатта ұйымдастырылған.  
Блумның білім беру мақсаттарының таксономиясы (дәстүрлі) 
Дағды 
Анықтама 
Негізгі сөздер 
Білім 
Ақпаратты еске түсіру 
Анықтау,  сипаттау,  атау, 
білу, безендіру, өңдеу,еру 
Түсіну 
Мәнін  түсіну,  басты  ойды  қайта 
жеткізу 
Жалпылау,  қайта  өңдеу, 
қорғау,қайталау, 
үйлестіру, мысал келтіру 
Қолдану 
Жаңа 
жағдайдағы 
ақпаратты 
немесе 
тұжырымдаманы 
пайдалану 
Тізбектеу, 
құру, 
модельдеу, 
болжамдау, 
дайындау 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                         Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                                        ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
147 
Талдау 
Түсінікті 
жақсарту 
үшін 
ақпаратты 
немесе 
тұжырымдаманы бөлшектеу 
Салыстыру/қарсы 
қою, 
бөлу, 
ерекшелеу, 
алу, 
шектеу 
Жіктеу 
Бір  жаңа  нәрсе  құру  үшін 
идеяларды қосу 
Топтастыру, 
жалпылау, 
қайта құру 
бағалау 
Құндылыққа байланысты сынау 
Бағалау, 
сынау, 
ақтау, 
қарсы шығу, дәлелдеу 
Блумның нақтыланған таксономиясы  
1999  жылы  Лорин  Андерсон  мен  оның  ұйымдастары  басып  шығарған  Блум  таксономиясының 
жаңа  нұсқасы  оқыту  мен  білім  алуға  әсер  ететін  ауқымды  факторларды  қарастырады. 
Нақтыланған  таксономияда  алғашқы  таксономияның  қателерін  жөндеу  амалы  жасалды.  1956 
жылғы  ңұсқаға  қарағанда,  жаңа  таксономия  ойлаудың  мазмұны  мен  мәселелерді  шешуде 
қолданылатын іс-шаралар арасындағы айырмашылықты келтіреді. 
Білімді өлшеу – бұл ойлаудың мазмұны. Оның 4 дәрежесі бар: фактілік, тұжырымдамалық, іс-
шаралық  және  метакогнитивтік.  Фактілік  білімге  сөздік  анықтамалар  мен  арнайы  бөлшектерді 
білу секілді жеке ақпарат кіреді. Тұжырымдамалық білім дәрежелер мен топтастырулар секілді 
ақпараттың жүйелерінен тұрады.   Іс-шаралық 
білімге 
алгоритмдер, 
эвристикалар, 
эмпирикалық әдістер, техникалар мен әдістер, сонымен бірге, бұл іс-шараларды қашан қолдану 
керектігі туралы білім кіреді. Метакогнитивтік білімге ойлау үдерістері мен ақпаратты білуге, бұл 
үдерістерді қалай тиімді басқару қажеттігі кіреді. 
Блумның  нақтыланған  таксономиясының  когнитивтік  үдерістерін  өлшеу  түпнұсқа  секілді  алты 
дағдыдан  тұрады.  Олар:  қарапайымнан  күрделіге:  (а)  есте  сақтау,  (в)  түсіну;  (с)  қолдану;  (д) 
талдау; (е) бағалау және (ф) құру. 
Ес  ұзақ  мерзімдік  естегі  ақпарат  тану  мен  еске  түсіруден  тұрады.  Түсіну  –  бұл  оқылған  мәтін 
немесе  мұғалімнің  түсіндіруі  секілді,  білім  беру  материалынан  өз  ойыңызды  қалыптастыру 
қабілеті.  Дағдыларға  үйлестіру,  мысалмен  түсіндіру,  топтастыру,  жалпылау,  ойша 
қорытындылау,  салыстыру  мен  түйіндеу  кіреді:  Үшінші  үдеріс,  қолдану,  таныс  немесе  жаңа 
жағдайда  оқудан  игерілген  іс-шараны  пайдалануға  жатады.  Келесі  үдеріс  –  талдау,  ол  білімді 
бөліктерге  бөлу  мен  бөліктердің  ортақ  құрылымға  қатысын  түсінуден  тұрады.  Оқушылар 
дифференциялдау, ұйымдастыру мен түсіндіру барысында талдауды үйренеді. Таксономияның 
түпнұсқасының  шыңындағы  баға  нақтыланған  нұсқадағы  алды  үдерістің  бесіншісі  болып 
табылады. Ол тексеру мен сынаудан тұрады. 
Шығармашылық  –  алғашқы  таксономияға  қосылмаған  үдеріс  және  жаңа  нұсқаның  ең  жоғары 
құраушысы  болып  табылады.  Бұл  дағды  жаңа  құру  үшін  белгіліні  біріктіруді  білдіреді. 
Шығармашылық  тапсырманы  орындау  үшін  оқушылар  генерациялар  жоспарлайды  және 
өндіреді. 
Бұл  тапсырмаға  сәйкес  білімнің  әр  деңгейі  когнитивтік  үдерістің  әр  деңгейімен 
сәйкестенетіндіктен  оқушы  фактілік  немесе  іс-шаралық  білімді  есте  сақтап,  тұжырымдамалық 
немесе  метакогнитивтік  білімді  түсініп  немесе  метакогнитивтік  немесе  фактілік  білімді  талдай 
алады.  Андерсон  мен  оның  ұйымдастарының  ойларынша,  мәнді  білім  оқушылар  мәселелерді 
сәтті шешу үшін қажет болатын білім мен когнитивтік үдеріске жол ашады. 
Когнитивтік үдерістерді өлшеу 
Когнитивтік үдеріс 
Мысалдар 
Есте сақтау – естен қажетті ақпаратты алу
Тану  
 түрлі су жануарлары бар суреттен құрбақаларды тану. 
  айналаңыздағы  қабырғалары  тең  үш  бұрыш  пішіні  бар 
затты табу 
  альтернативтік  немесе  көптеген  таңдауы  бар  кез  келген 
сұраққа жауап беру 
Еске түсіру 

ХІХ ғасырдағы ағылшынның 3 әйел жазушыларын атау 
 
Көбейту кестесін еске түсіріп жазу 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
148
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                            Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                           ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 

Төртхлорлы көмірсудың химиялық формуласын құру 
Есте сақтау-тәжірибе немесе оқу материалы негізінде мәндерді жасау
Үйлестіру, 
интерпретация 

Алгебралық теңдеу ретінде тапсырманы көрсету 
 
Асқорыту үдерісінің сызбасын салу 
Мысал келтіру 

Параллелограмм салу 
 
Сананың  ағымы  қағидасы  бойынша  мәтіннің  мысалын 
табу 
 
Сіздің елді мекендерде тұратын сүтқоректілірді атау 
Топтастыру 

Жұп және тақ сандарды атау 
 
Қазіргі Африкалық елдердегі басқару түрлерін атау 
 
Жануарларды түрлері бойынша топтастыру 
Жалпылау 

Қысқа жаңа жол үшін тақырып қою 
 
өлім жазасынан қорғаудың негізгі дәлелдерін келтіру 
Ой қорытындысы 

екі  кейіпкер  арасындағы  диалогтан  үзінді  оқып  және 
олардың қарым-қатынасы туралы қорытынды жасаңыз. 
 
Мәтіндегі бейтаныс терминнің мәнін табыңыз 
 
Сандар ретінде қай сан келісті тұратынын табыңыз 
Салыстыру 

Жүректің  неліктен  сорғыш  секілді  жұмыс  істейтінін 
түсіндіріңіз 

Пионерлердің  батысқа  жылжуымен  салыстырылатын, 
тәжірибеңізді сипаттаңыз 

Венн  диаграммасының  көмегімен  Чарльз  Дикенстің  екі 
кітабы  арасындағы  ұқсастық  пен 
айырмашылықты көрсетіңіз 
Түсіндіру 

Ауаның  қысымы  ауа-райына  қалай  әсер  ететінін 
түсіндіретін сызбаны салыңыз 
 
Нақты  дәлелдердің  көмегімен  Француз  төңкерісінің 
себебін түсіндіріңіз 
  Пайыздық өлшемдердің экономикаға қалай әсер ететінін 
түсіндіру 
Қолдану – іс шараны пайдалану
Орындау 

Бағанағы екі дәрежелі сандарды жазыңыз 
 
Жаңа ойды шет тілінде дауыстап оқыңыз 
 
Айып соққысын орындаңыз 
Қолдану 

Түрлі  тақырыпта  өсімдіктердің  қалай  өсетіндіктерін 
көрсететін тәжірибе жасаңыз 
 
Мәтіннің үзіндісін редакторлаңыз 
  Бюджетті құрыңыз 
Талдау  –түсініктен  бірнеше  бөлікті  бөлу  және  бөліктердің  тұтастыққа 
үйлесетінін сипаттау 
Дифференция 

Математикалық  тапсырмадағы  негізгі  және  маңызсыз 
ақпаратты бөлу 
  Романның  негізгі  және  қосалқы  кейіпкерлерін  көрсететін 
сызбаны салу 
Ұйымдастыру 

Сыныптағы кітаптарды дәрежелері бойынша іріктеу 
 
Жиі  қолданылатын  метафоралардың  сызбасын  салу 
және олардың әрекетін түсіндіру 
 
өсімдіктер 
мен 
жануарлардың 
өзара 
әрекетін 
түсіндіретін сызбаны салу 
Арақатынасты 
белгілеу

редакциядағы  хаттарды  оқып  және  талқыланатын 
мәселе бойынша авторлардың көз қарастарын анықтаңыз 

қысқа  әңгімедегі  немесе  романдағы  кейіпкерлердің 
әрекеттерінің мақсатын сипаттаңыз 

саяси 
орынға 
үміткердің 
сайлау 
алдындағы 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                         Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                                        ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
149 
бағдарламасын  оқып  және  мәселелер  бойынша  қатысты 
ұсыныстар жазыңыз
Бағалау – стандарттар мен негіздерге негізделген тұжырымдар
Тексеру  

топтағы  жұмысқа  қатысу,  ұйымдастардың  дәлелдер 
логикасы мен ойларының ұйымдастырылуын бағалау. 

Саяси сөздерді тыңдап және оларда қайшылықтарды 
белгілеңіз 

Жобада  қажетті  қадамдардың  басу  затына  жоба 
жұмысының жоспарын талдаңыз 
Сын  
 Жобаны  бағалау  белгілерін  жасағаннан  кейін  жобалық 
белгілерге қаншалықты сәйкес келетінін талдаңыз. 
  Кешендік  математикалақ  шешудің  ең  тиімді  әдісін 
таңдаңыз. 
  Астрологияға  жақ  және  қарсы  дәлелдердің  сенімділігін 
бағалаңыз. 
Жасау – жаңа бір затты жасау үшін бөліктерді қосу және жаңа құрылымның 
бөліктерін анықтау 
Генерациялау  
 Ұсынылған белгілердің көмегімен ұлтаралық қатынасты 
жақсартудың тәсілдерін ұсыныңыз 
  өсімдіктерге  жарықтың  қажетті  себебін  түсіндіретін 
ғылыми болжамдарды жасаңыз 
  бірқатар  экономикалық  және  экологиялық  мәселелерді 
шешуге  мүмкіндік  беретін,  қазба  жанармайының  тиімді 
жинағын ұсыныңыз 
  ұсынылған  белгілерге  негізделген  тиімді  болжамдарды 
ұсыныңыз 
Жоспарлау 
 жәндіктер  тралы  мультимедиалық  көрме  үшін  кадрлеу 
жасаңыз 
  Марк  Твеннің  дінге  көзқарастары  бойынша  зертеу 
жұмыстарының жоспарын жасаңыз 
  Тауықтардың  жұмыртқалауына  түрлі  әндердің  әсерін 
зерттеу бағдарламасын ойлаңыз 
Өндіру 
 Үйдегі су құсының тіршілік ортасын жасаңыз  
  Оқып  жатқан  романның  тарауы  негізінде  пьеса 
жазыңыз 
Білімді өлшеу 
Фактілік білім – қорлық ақпарат 
Терминологияны білу 
 Сөздік  түсініктер,  математикалық  символ,  музыкалық 
нотация, алфавит 
Арнайы 
бөлшектер 
мен элементтерді білу 
 Ас  тізбегінің  элементтері,  конгрессшілірдің  есімдері, 
Екінші дүниежүзілік соғысының негізгі шайқастары 
Тұжырымдамалық  білім  –  бөліктерге  тұтастық  ретінде  әрекет  етуге  мүмкіндік 
беретін үлкен құрылымның бөліктері арасындағы қатынас 
Дәрежелер 
мен 
топтастыруды білу 
 Жануарлардың  түрлері,  түрлі  дәлелдер,  геологиялық 
дәрілер 
Жалпылау  тәсілдері 
мен қағидаларын білу 
 әдебиеттегі  шиеленістердің  түрлері,  механикалық 
заңдары, демократия қағидалары 
Теорияны, модельдер 
мен 
құрылымдарды 
білу 

эволюция теориясы, экономикалық теориялар 
Іс –шаралық білім – бір нәрсені қалай істеу 
Арнайы 
дағдылар  
квадрат 
теңдеулерді 
шешу, 
формулалары, 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
150
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                            Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                           ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
мен 
алгортмдерді 
білу 
бояуларды араластыру ережелері, волейболда доп беру 
қабілеті 
Арнайы  әдістер  мен 
тәсілдерді игеру 

әдеби 
сын, 
тарихи 
құжаттарды 
талдау, 
математикалық тапсырмаларды шешу әдістері 
Сәйкес 
іс-шараны 
қолдану уақытын білу 

түрлі  тәжірибелерге  сәйкес  әдістер,  статистикалық 
талдау шаралары, әдеби стильдердің стандарттары 
Метакогнитивтік білім – жалпы ойлауды және сіздің ойлау қабілетіңізді білу 
Стратегиалық білім 

фактілерді  есте  сақтау  қабілеті,  оқығанды  түсіну 
стратегиялары 
Қосымша 
мәтіндік 
және  шартты  білімге 
сәйкес, 
когнитивтік 
тапсырмалар білу 

әдеби  кітаптар  мен  оқулықтарды,  оқу  талаптары, 
компьютерлік  деректер  қорын  пайдалану  барысындағы 
жоспарлау, іскерлік және электрондық хат жазудың түрлі 
стильдері 
Өзін-өзі тану 

кешендік үдерістерді түсіну үшін диаграммалар мен 
сызбаларды 
пайдалану 
қажеттілігі, 
тыныштықта 
ақпаратты  жақсы  игеру,  ойларыңызды  бір  адаммен 
талқылау қажеттігі 
Марцаноның жаңа таксономиясы 
Білім берудің танымал зертеушісі Роберт Морцано 2000 жылы «Білім беру мақсаттарының жаңа 
таксономиясын» 
жасады.  Білім  беру  стандарттарына  сәйкес  оқыту  саласындағы  қалыптасқан,  ағымдағы  жағдай 
мен  кең  қолданылатын    Блум  таксономиясының  кемшіліктерін  жою  үшін  арнайы  жасалған 
Морцаноның  ойлау  үлгісі  оқушылардың  ойлау  қабілетіне  әсер  ететін  көптеген  факторлардан 
тұрады  және  оқушылардың  ойлау  қабілетін  қалыптастыруда  мұғалімдерге  көмектесу  үшін 
арналған, ғылыми дәләлдерге негізделген теория болып табылады.  
Морцаноның  жаңа таксономиясы оқыту мен ойлауда аса маңызды білім саласымен үш жүйеден 
тұрады.  Үш  жүйе  бұл  мен  –  жүйе,  метатаным  жүйесі  және  когнитивтік  жүйелер.  Жаңа  мүмкіндік 
туындайтын  жағдайда  мен  –  жүйе  тәртіптің  ағымдары  сызығын  жалғастыруды  немесе  жаңа 
қызметті  бастау  қажеттігін  шешеді;  метатанымның  жүйесі  мақсаттарды  белгілейді  және  оларға 
жетуді  бақылайды,  когнитивтік  жүйе  қажетті  ақпаратты  өңдейді,  ал  білім  саласы  қажетті 
мазмұннан тұрады. 
Үш жүйе және білім 
Мен - жүйе 
Ойлаудың 
маңыздылығына сену 
Тиімділікке сену 
Ойлауға 
байланысты 
сезімдер 
Метатаным жүйесі 
Оқу 
мақсаттарын 
нақтылау 
Білімді 
іске 
асыру 
мониторингі 
Түсініктілік 
мониторингі 
Нақтылық 
мониторингі 
Когнитивтік жүйе 
Иелену 
түсіну 
талдау 
білімді қолдану 
Еске түсіру 
синтез 
сәйкестену 
шешім қабылдау 
орындау 
репрезентация 
топтастыру 
мәселені шешу 
Қателерді талдау 
Тәжірибелік 
сұраныс 
инерализация 
зерттеу 
арнайылық 
 
Білім саласы 
Ақпарат 
Ақыл-ой операциялары 
Табиғи операция 
Говард Гарднер интелектінің  көптеген түрлері 
Соңғы кезде көптеген ғалымдар Говард Гарднер интелектінің көптеген түрлері теориясына назар 
бөлуде.  Интелектінің  логикасы  –  математикалық  және  тілдік  түрлері  –  мектепте  аса  қажеттік, 
ойлаудың  екі  тәсілі  -  биологиялық  және  мәдени  зерттеулердің  барысында  анықталған.  Ол 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                         Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                                        ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
151 
интелектінің  кеңістіктік,  музыкалық,  денелік  –  кинестетикалық,  тұлға  аралық,  тұлға  –  ішілік  және 
натуралистік түрлерін бөліп қарастырады. 
Интелектінің көптеген түрлері 
Логика-
математикалық
Құрылымды  ерекшелеу,  дедуктивті  ойлау,  логикалық 
талқылау  қабілеті.  Ол  ғылыми  және  математикалық 
ойлаумен байланысты 
тілдік 
Тілді  жетіп  меңгеру,  интелектінің  бұл  түрі  тілді 
риторикалық 
немесе 
көркемдік 
ой 
жеткізу  үшін 
пайдалану  қабілеттігін  білдіреді.  Ол  ақпаратты  есте 
сақтау ретінде де тілді пайдалануға мүмкіндік береді. 
кеңістіктік 
Тапсырмаларды  шешу  барысында  ой  бейнелерін 
жасаумен  пайдалану  қабілеті.  Ол  көру  саласымен 
шектелмейді. 
әуендік 
Әуендік  ырғақ,  дыбыс  пен  қарқынды  тану  мен  құрау 
қабілеті. 
Денелік- 
кинестикалық 
өз 
денеңізді 
координациялау 
үшін 
сананың 
мүмкіндіктерін  пайдалану  қабілеті.  Бұл  интелектің  түрі 
ақыл мен дененің қызметі өзара байланысты емес деген 
ойға қайшы келеді. 
тұлғааралық 
Адамдардың  көңіл-күйі,  темпераменттері,  мақсаттары 
мен ойлары арасындағы ерекшеліктерді байқау қабілеті. 
Тұлға-ішілік 
өзінің  ішкі  жан  дүниесіне  назар  салу,  сезімдерді 
ажырату  мен  тәртіпті  түсіну  және  басқару  құралы 
ретінде оларды пайдалану қабілеті 
Табиғи- 
ғылыми 
өсімдіктер  мен  жануарларды  топтастыру  қабілеті.  Бұл 
бақылау,  коллекциялау  және  топтастыру  дағдылары 
«адамзаттық»  ортада  да  қолданыла  алады  (campbell, 
2003, 84 бет) 
Интеллектінің қасиеттері 
Коста мен Каллик тиімді ойлауда аса маңызды интеллектінің он алты қасиеттерін анықтады. Бұл 
қасиеттерді  иеленген  адамдар  терең  және  саналы  ойлай  біледі.  Интелектінің  бұл  қасиеттері 
біздің  санамызбен,  тұлғамызбен  және  тәжірибемізбен  қалыптасады,  олар  ақыл-ой  қабілетімізді 
пайдалануға және туындаған мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. 
Өжеттілік 
Өжетті оқушы жобамен жұмыс барысында туындаған мәселелерді шешуге барын салады. Олар 
түрлі стратегиялар мен өзін-өзі мақсаттау техникаларын пайдаланып, мәселелерді шешеді. 
Импульсивтілікті басқару 
Жақсы  ойлау  дағдылары  бар  адамдар  бір  жұмысты  бастамай  тұрып,  ол  туралы  мұқият 
ойланады,  жоспар  құрады  және  ықтимал  қиындықтарды  алдын  ала  көреді.  Олар  мәселені 
шешуден бұрын, оны анықтауға жеткілікті уақыт бөледі. 
Басқа адамдармен өзара әрекет барысындағы түсінік  
Дұрыс ойлай алатын адамдар, дұрыс тыңдай алады. Олар барлық адамдарды тыңдағаннан кейін 
ғана  өз  ойларын  білдіреді  және  шешім  қабылдау  мен  мәселелерді  шешуге  көмектесетін  ойлар 
мен ақпараттың  басқа адамда болу мүмкіндігін анықтайды. 
Ойдың иілгіштігі  

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
152
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                            Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                           ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
Иілгіштікпен  ойланатын  адамдар  жаңа,  нақты  және  шұғыл  ақпаратты  алғанда  ол  ақпарат 
пікірлеріне  қайшы  болса  да,  пікірлерін  өзгерте  алады.  Олар  жағдайды  толық  көруге  және  одан 
маңызды  бөлшектерді  ерекшелеуге  қабілетті.  Олар  көптеген  дерек  көздермен  ақпаратты  жіктеп 
және  оның  сенімділігін  бағалауға  қабілетті.  Арнайы  мақсаттарға  жету  қажет  болғанда  олар 
бірнеше стратегияны пайдаланып және оларды өзгерте алады. 
Метатаным 
Метатанымға  қабілетті  адамдар  өз  ойларының  мәнін  аша  алатындықтан,  ойлауды  бақылай 
алады.  Олар  мәселені  шешуді  жоспарлап  және  жоспарларының  қаншалықты  екендігін 
бақылайды.  Жобамен  жұмыс  аяқталғанда  олар  аяқталған  тәжірибеден  шығатын  сабақты 
ойлайды. 
Ұқыптылық пен нақтылыққа талпыну 
Жақсы  ойлау  –  бұл  сапа  мен  ұқыптылыққа  талпыныс,  сонымен  бірге,  тиімді,  сымбатты  және 
өнімді  жасау  ниетінен  құрылған  өнер.  Жақсы  ойлана  алатын  адамдар  сапалы  өнім  мен  оның 
сапасының белгілері туралы біледі және олар осы белгілерге жауап беретін өнім жасау үшін бар 
күштерін салады. 
 Сұрақтарды дайындау және мәселені қою 
Терең ойлау қарама-қарсы пікір немесе дәлелді қарапайым еске түсірумен қанағаттандырылатын 
құмарлық  емес,  күрделі  сұрақтарға  жауап  іздеуге  талпынған  әдістікке  негізделеді.  Нағыз 
ойшылдар  басқалары  белгілі  жағдайға  мойынсұнған  жерде  мәселені  анықтайды  және  оларға 
білімдердің кемшілігі белгілі. 
 Жаңа жағдайларда өткен білімдерді қолдану 
Тиімді  ойлануға  қабілетті  адамдар  ұқсастықтар  мен  байланыстарды  анықтай  отырып,  жаңа 
тұжырымдардың мәнін ашу үшін өз білімдерін пайдаланады. Олар: «Бұл жағдай маған таныс, ол 
кезде  мен...»  немесе  «Бұл  үлгі  маған  келесі  нәрсені  еске  түсіреді...»  деп  жиі  айтады.  Олар 
метафоралар  мен  аналогияның  көмегімен  ойларды  сипаттау  арқылы  бейтаныс  ойларды  түсіну 
тәсілін жасайды. 
  
Айқын және нақты ойлау мен жалпылау 
Коста   ойлау мен тілді бір тиынның екі жағы ретінде сипаттайды. Ол анық емес тілді пайдалану 
ойдың  бұлдырауына  әкелетінін  ескертеді.  Оқушыларда  жақсы  ойдың  болуы  жеткіліксіз;  олар  өз 
ойларын  басқаларға  дұрыс  жеткізу  керек,  ал  ол  үшін  түсіндіру  мен  сипаттау  құрылымы  және 
тіліне назарды талап етеді. 
Барлық сезім мүшелерінің көмегімен деректерді жинау 
Тиімді  ойлау  қабілеті  құрылымының  маңызды  бөлігі  шындыққа  қозғалу  үшін  түрлі  әдістерді 
пайдалану  қабілеті  болып  табылады.  Жақсы  ойшылдар  айналадағы  әлем  туралы  ойлау 
қабілеттерін дамыту үшін көру, есту, дәм және иісті пайдаланады. 
Шығармашылық, фантазия мен инновация 
Шығармашылық  адамдар  заттарға  түрлі  көзқараспен  қарай  алады.  Олар  әдеттегінің 
шекараларын жүгізіп және тәуекелге барады. Шығармашылық бұл- кенеттен ой білдіру ғана емес, 
өз  жұмысына  шұғыл  тәсілді,  басқалардың  ойларына  шыдамдылықты  және  жұмыстың  сапасын 
арттыру мақсатымен шеберлікті үздіксіз арттыруды қосады. 
Танудан қуану және таң қалу 
Нағыз ойшылдар қоршаған әлемнің жұмбақтары мен құпияларынан ләззат алады. Олар мәселені 
шешеуге  бағытталады  және  сөз  жұмбақтарды  шешуге  құмар.  Олар  күнделікті  және  ерекше 
оқиғалардан сабақ алады. 
   
Тәуекелді саналы қабылдау 

А қосымшасы 
Ойлауды сипаттайтын тұжырымдамалар 
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                         Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                                        ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына  
                                                                 кіріспе / 2 нұсқасы 
153 
Тиімді  ойлау  дағдылары  бар  адамдар  тыныштық  пен  жайлы  күйдің  шегінен  шығуға  жиі 
талпынады.  Саналы  тәуекел  жасайтын  адамдар  тәукелдің  қажетті  дәрежесін  бағалау  үшін 
тәжірибе  мен  білімдерін  пайдаланады.  Олар  ойын  ережелері  мен  жаңа  дағдыларды 
қызығушылықпен игеріп және жаңа міндеттерді қабылдауға дайын. 
Әзілдік сезімі 
Шығармашылық  ойлау  қабілеті  бар  адамдар  Костоның  айтуынша  «Қызықты  ойлау»  тәсілін 
иеленеді. Олар қоршаған әлемнің оқиғаларын  және күнделікті оқиғаларды ерекше көреді. Олар 
тілмен  ойнауды  ұнатады  және  күтпеген  жерден  аналогия  мен  метафораларды  құрастырады. 
Олар өздеріне қатал қарамайды және жұмысқа қуанады. 
Тәуелсіз ойлау 
ХХI  ғасырда  мәселелер  күрделеніп,  ешкім  оларды  өздігінше  орындай  алмайды.  Коста  мен 
Калликтің  түсіндіруінше  (2004),  «негізгі мәселелерді  шешеуге  қажетті  деректер  ешкімде  жоқ,  еш 
бір адам бірнеше  адамның тиімді нұсқаларын ұсына алмайды». Сәтті серіктестік тәсілдерін игеру 
үшін  оқушылар  тиімді  кері  байланысты  іске  асыруды,  күшті  және  әлсіз  жақтарды  ажыратуды 
үйрену керек. Олар толық жалпы жетістігіне өз үлестері туралы кері байланысты алу керек. 
Үздіксіз білім беру 
Ойлау және тұлғаның қасиеттерді жетілдіруге ішкі мақсат үздіксіз білімнің кілті болып табылады. 
Интеллектінің  осы  қасиеті  бар  адамдар  жаңа  өнеркәсіптерді  жұмыс  істеуге  және  жаңа 
дағдыларды  игеруге  үнемі дайын. Өз  көзқарастарында  берік  тұрғанымен  олар  жаңа  ақпараттың 
шығу  мүмкіндігін  жоққа  шығармайды.  Олар  өз  интеллектерін  өмірде  пайдалану  және  жаңа 
нәрселерді үйрену көзі ретінде мәселелерге қарайды.Интелект қасиеттерін пайдалануды үйрену 
барлық  пәндік  саналарда  талап  етілетін,  дағдыларды  қалыптастыруға  көмектеседі.  Яғни  кез 
келген  оқу  тапсырмасын  дербес,  үздіксіз  білім  жолына  қадам  ретінде  пайдалануды  білдіреді. 
«Қамшымен  қорқыту  әдісімен»  тапсырманы  орындауға  мәжбүрленетін  оқушылар  өмірде  қажет 
болатын  мәселелерді  игеруге  мақсаттарын  жұмсайды.  Шұғыл  және  шығармашылық  ойлауды 
дамыту  үшін  қатынастар  мен  пікірлерді  үлгілей  отырып,  сыныпта  оқуға  қызығушылықтың 
мәдениетін  қалыптастыра  отырып,  оқушылар  мектепте  ғана  қажетті  материалды  оқумен 
шектелмейді. 
Паоло Фрейре және шұғыл сауаттылық. 
Бразиялық  педагог  Паоло  Фрейренің  білім  беру  тәсілдері  бүкіл  әлемде,  әсіресе  Латын 
Америкасында  үлкен  ықпалды  иеленді.  Оңтүстік  Америкада  кедей  ересектердің  сауатын  ашу 
тәжірибесіне  негізделген  Фрейре  теориясы  білімнің    адам  өмірінің  өзгеруіне    әсер  етуіне 
арналады. 
Өз  жұмысында  Фрейре  білім  берудің  «банктік»  «теориясын  сынға  алады.»    Бұл  көз  қарас 
жағынан мұғалім барлық маңызды білімдердің ұстаушысы болып табылады. Ол білім түрінде өз 
оқушыларының  санасына  «үлес  қосты»  ал  оқушылар  үйренгендерін  «шыдаммен  қабылдап,есте 
сақтап»  және  қайталайды»  (Фрейре,  1993,  43-бет).  Фрейренің  ұсынысы  бойынша  адамдар  өмір 
сүрген ортада, өмірлік мәселелермен және оқиғалармен бірге тұрып үйренеді. 
Фрейренің  білім  беру  үлгісі  жоғары  тәртіптегі  ойлау  дағдыларына  көңіл  бөледі,  дегенмен  оның 
ұсынатын  ойлау  түрі  төңкерістік  сипатта  қарастырылады.  Жеке  өмірдің  барлық  аспектілері,  оқу 
мен  жазу  секілді,  күнделікті  міндеттер  саяси  және  әлеуметтік  сипат  алады.Әлемді  оқу  білу, 
сөздер  секілді,  адамдардың  қалай  жәбірленгенін  түсінуге  көмектеседі  және  еркіндікке  шығуға 
мүмкіндік  береді.  Жәбірлеуден  еркіндікке  деейін  үдеріс  праксис  деп  аталады  (яғни  «Әлемді 
өзгерту мақсатымен әйелдер мен ерлер әрекеті және ойы»)      
Фрейренің  білім  беру  тәсілі  шұғыл  сауаттылық  деп  жиі  аталады.  Бұл  тәсілді  басқа  ғалымдар 
шұғыл ойлау деп атайтын еді, бірақ шұғыл сауаттылыққа  айқын саяси сипат кіреді. Шұғыл ойлау 
дәстүрлі  мәнде  адамнан  өз  тұжырымдарын  оның  шындықты  анықтауы  үшін  талдауды  талап 
етеді. 
Оған  қарағанда,  шұғыл  сауаттылық  жағынан  тіл  саяси  мақсатта  қолданылады.  Адамдар  шұғыл 
сауатты  болғанда  олар  өз  ойларының  кемшіліктерін  мойындай  отырып,  тілдің  қоғамды  басқан 
билік құрылымдарын сақтауға көмектесетінін түсінеді. 

Қосымша В 
Сабақты ұйымдастыру формалары мен әдістері 
158 
Copyright © 2007 Intel Corporation                                                                                  Intel®« Болашақ   үшін    оқыту»
Барлық құқығы қорғалған                                              ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына 
                                                                                                                                                                кіріспе / 2 нұсқасы

жүктеу/скачать 7,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: