Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түйін сөздер: көрнекті суреткер, Асқартану, кілт, кемелдену әдебиеті, «Бесін», «Бесатар», мінсіз шығарма,
әдебиет ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Асқар Сүлейменов шығармашылығының ерекшелігі – «тереңнен тартатын генетикалық коды және оның жасырындығы, ойға дертіп тұратындықтан да небір интерпретацияларға мүмкіндік беретіні. (Және бір қызығы – өте биографиялылығы, бірақ, сюжеттік-сезімдік арналарды мүлдем жауып тастайтындықтан онысы еш байқалмайтыны.)» [1,336]. Демек, Асқар Сүлейменовтей кемеңгердің тұңғиығына бойлай алмасақ та, тамшысынан тата алғанымыздың өзі бақыт, келешек ұрпаққа жеткізе білу – біздің міндетіміз деп білемін. Оның қаламынан туған туындылары – оқырманды терең ойға салар шығармалар. Жазушы өзінің: «мінсіз шығарма жазу оңай. Қиыны – ғұмырыңды мінсіз шығармаға айналдыру» деген пікірінің үдесінен толығымен шыққанын ескерсек, бұл құбылыс заңды да болып көрінеді. Бірақ, жазушының өзі айтқандай: «бұл жақсы, бұл аз!». Себебі, әдебиеттану атты ғылым жазушы өмірінен гөрі оның шығармаларына ден қояды, сол арқылы жазушының әдебиеттанудағы бейнесі жасалып, әдебиет тарихындағы орны анықталады. Бұл жағынан келгенде қиналып қалатын тұстарымыз жоқ емес. Сондықтан Асқар Сүлейменов шығармашылығына арналған сыншылармыздың талдау мақалаларын, ғалым Ақжол Қалшабектің «А.Сүлейменов шығармаларындағы көркемдік ізденіс» атты кандидаттық диссертациясын, белгілі ғалымдарымыз Жарылғапова Жансая мен Пірәлиева Гүлзияның докторлық диссертацияларындағы талдауларын сараптап, Асқартанудағы келесі бағыт-бағдарды айқындау керек сияқты. Асқар Сүлейменов шығармаларының кілті - «Бесін». Әрбір өнер туындысы біз үшін жаңа әлем болса, шығарма атауы, кітап атауы сол әлемнің кілті болмақ. Асқар Сүлейменовтің алғашқы кітабы «Бесін» деп аталды. Неге «Бесін» деген сұрақ туындайтыны заңды. Асқар Сүлейменов әлеміне бойлау үшін ең алдымен осы түйінді шешу керек сияқты. Ал, біз білетін түйінді соңынан бастап шешеді, яғни түйіннің тоқтаған, аяқталған жерінен сөгеді. Сүлейменов 1992 жылдың 17 наурызында Томас Карлейльдің «Қаһарман. Пайғамбар. Муһаммед» атты еңбегін қазақ тіліне аударды. Сонда: «Муһаммедтің 52-дегі кезі; екіндіге бет алған кезі; достарының қатты сиреген кезі» - дейді. («Екіндіге бет алған кез» күннің тас төбеге көтеріліп батуға бет алған кезі, яғни мұнда орта жастан бесіннен) өтіп жатқаны айтылуда). Одан алдыңғы, 1987 жылы жазылған «Төрт тақта - жайнамаз» драма- диологында: «Райфин: Бәлкім. (Пауза. Шүйіліп отырып сағатын ұзақ бұрайды) Мына сардаба тұрып қапты. Уақытыңыз қанша болды?Кемпір:Уақыты несі?Райфин:Сағатты айтам. Кемпір:Біздің сағат - намаз. (Терезеге назар қыдыртады.) Тұман сіңілім кеп қапты ғой. (Пауза.) Жоба - жоба. Бесінге сүт пісірердей уақыт бар» - деген диалог өрбиді. (Мұнда да автор қазақ танымында уақыттың өлшемін келтіріп тұр). Әр жылдары жазылған, жазушы шығармаларының идеялық-мотивациялық негізіндей көрініс тапқан «Шашылып түскен тіркестерінде»: «Уақыт - енеді. Адамға да, қоғамға да, мемлекетке де енеді», - десе, тағы бірде: «Сананың намаздігер кезі, намазшам кезі, құптан кезі, алакеуім кезі, сәрі 149 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж. кезі, шапақ кезі, шаңқай кезі, екінді кезі, бесін кезі - біздегі қайсысы?» - дейді. Осы мысалдардан жазушының «уақыт» туралы философиясын, оның қазақ танымындағы өлшемі ретінде дініміздегі намаз уақытын алғанын байқаймыз. Енді, тікелей «Бесін» кітабына енген, 1968 жылы жазылған «Бесатар» повесінде бірінші жақпен баяндалатын «Сәруар» және «Сәруар, 1916 ж., 8-шілде, бесін» деп аталатын соңғы бөлімінде: «Ақсайдан күн ауғанда өткенбіз, ал қазір болса шөбін жұлсаң сүт тамар Керегетастың аңғарына бесін тұна бастаған екен», «Қазір ойлап қарасам, үндемегенім ақыл болды ғой деймін; себебі менің сауал атып, оның жауап лақтырғанынан Төреханның жалғызының байлауға қалған басынан жүген-ноқтаның сыпырылып қалуы кәдік-ті. Крейгель себебі, міні тәулік жарымнан асып барады, менен жүген ноқтаны сыпырып емес, маған бұғалық салумен әлек» - деген жолдар келеді. Бұл тараулар басқа тараулардан ерекше бірінші жақпен және әлдеқашан болып өткен оқиға ретінде баяндалады. Ал жоғарыдағы сөйлемдерді, филологиялық талдау жасамай-ақ, сәл зер салып оқитын болсақ осы шақтабаяндалып отырғанын байқамыз. Біз білетін суреткер – ең алдымен уақыт перзенті, өз ортасының, қоғамының жыршысы болғандықтан, Асқар Сүлейменов те «Бесін» концептуальды-символы арқылы өз дәуіріндегі отарлық жүйенің бетпердесін ашып беріп, отарландырудың-орыстандырудың жалғасып жатқанын жеткізіп отыр. Себебі, жазушы бұл шығармасын ХХ ғасырдың бесінінде, яғни ғасыр межесі «тәулік жарымынан асып бара жатқанда» жазды. (Осы орайда, автор бірінші жаққа да басқаша, жаңаша қырынан келгенін ескеру қажет, бірақ бұл жайлы тағы бірде жеке тоқталамыз). Асқартанудың алғашқы қадамы, көрнекті жазушы Ғабит Мүсіреповтің «Кітап аты - «Бесін», авторы - Асқар» мақаласында: «Берілген көріністерінде мән бар, серпін бар – әлденелерді астыртын аңдата кету бар», - деуі де тегін болмаса керек. Осылардан келіп шығып Асқар Сүлейменов әдебиеті, тарихшы Мәмбет Қойгелді ағамыз айтқандай: «Алашордашылар бастаған қарсылық әдебиетінің жалғасы, ұлттық рухани тәуелсіздік әдебиеті» екені дәленденеді. Бұл тұрғыда да Алашордашылар әдебиеті мен Асқар Сүлейменов шығармаларының рухани сабақтастығы туралы жүйелі ғылыми еңбек жасалуы керек сияқты. [2] Қазақ тарихынан бәрімізге етене таныс 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс А.Сүлейменов шығармашылығында, яғни атақты «Бесатар» повесінде ұлттың өзін-өзі тануы деңгейінде тамаша айшықталды. Кең байтақ қазақ елінің «босағасын келін болмай, кесір боп» аттаған 1916 жылдың шілдесін А.Сүлейменов былайша суреттейді: «Қазығұрттың ұшар басындағы аз ғана қарды тілшелеп қана тыншитын ұлы шілде ... сол бір жылы: сары сәскеден қоңыр бесінге, қара құтпаннан құлан иек сәріге дейін шатқал-шатқал, қойнау-қойнау тынық ауасын таңынан айырып тарс-тарс бердеңке түтеді; уыз көкке шылқып тойған елік пен жемге бөккен кекілік өрісі мен ұясынан безді; құндыз түгі жаңада ғана тоғытып, түйе жүн жұмсақ ноқтаға жаңада ғана көндіге бастаған серек құлақ көп құлын мол нөпірмен қуғынға түсіп, сөгілмеген қолтығын зорланып сөкті; ашысы аз балаусалы өңірдің ақ май жүзген ақ қымызы жаңғақ тегенеде сапырусыз қалды; қара аршадан қу мойындап жонған сары ожауды қаңғыбас оқ қақ жарды, оқ жауға қаңғып тисе, азаматтың жұлынын іздеп келіп үзіп жатты, бердеңкенің өңменінен балқып шыққан жалғыз оқ кәрілі-жас бұғананы қырқып қана суыды». Міне, Асқардай сөз зергері соққан қазақ даласының болмысы өзіндік уақыты мен кеңістігінде көз алдыңызға тұра қалады. «Ащысы аз балауса өңірдің ақ май жүзген ақ қымызы» деп жазушы қымыздың дәмі мен құнарлығының әр өңірдің шөптерінің қасиетімен байланыстылығын айшықтайды. Қазығұрттың қымызы Сарыарқаның қымызынан басқаша болады. Жаңғақ тегене дегені – қымыз сапыратын тегене жаңғақ ағашынан жасалатынын ескертуі. Яғни, жаңғақ – жеңіл әрі мықты ағаш. «Бесатар» осындай авторлық кіріспеден басталады. Бұл – өте тартымды және шиеленісті, көңіл аударарлық бастау. Өйткені жазушы қолданған әдемі сөздер жүректен шығып, жүрекке жетеді, таң қалдырады, таңдай қақтырады, апырай бұдан әрі не болады екен деген қисынды сауал тудырады. Осы таңырқау, таңқалыс, толғаныс шығарманың өне бойында үнемі тереңдеп отырады. Жазушының шеберлігі оқиғаны баяндау, өрбіту барысында бірде-бір толастамай, тоқтамай, өзінің шарықтау шегіне жете береді, үдей түседі. Ол 1916 жылы 7 шілдеде сәскеде «қазақ атаулыны ылғи да табанында тауып үйренген ақ патшаның жас офицері және де погонын көргесін, көп шапан қалайша дір етпес екен деген күшікей үмітке малданған» өркөкірек, көрсоқыр Иноземцевтің үңгірге қамалуынан басталып, 8 шілдеде бесінде Крейгельдің оғынан жер жастанған Голоножкин мен өмірінің сын сәтінде де Қаралам деп жан ұшырған Сәруардың соңғы демі үзілуімен аяқталады. [3, 12] Демек, оның қайнар көзі де ұлттық дүниетанымда, ұлттық философияда, салт-дәстүрде, сана- сезімде. Байқап қарасақ, оның әрбір шығармасында бұл ерекшеліктер айқын көрінеді. Мысалы, 150 |