Байпақов К. М., Таймағамбетов Ж.Қ

 

263 

ҤI-тарау 

 

ОРТА ҒАСЫРЛАР ДӘУІРІНДЕГІ КӚШПЕЛІ ТАЙПАЛАР 

ЕСКЕРТКІШТЕРІ 

 

Қазақстан аумағындағы ортағасырлық мемлекеттер 

  

       Халықтардың  ҧлы  қоныс  аудару  дәуірі  (II-V  ғасырлар)  Казақстан  мен 

Орта  Азияның  және  Шығыс  Еуропаның  этникалық  және  саяси  картасын 

едәуір  мӛлшерде  ӛзгертті.  V  ғасырда  тҥріктілді  тайпалардың  қисапсыз  кӛп 

топтары Солтҥстік Моңғолиядан бастап, Шығыс Еуропаға дейінгі ҧланғайыр 

далаға  кең  жайылып  қоныстанады,  оңтҥстікте  олардың  қоныс-ӛрісі 

Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетеді. 

       552 жылы тҥріктердің бастаушысы Бумын ӛздерінің билеушісі аварларға 

(жуань-жуаньдарға)  қарсы  шығып,  оларды  ойсырата  жеңеді.  Осы 

мемлекеттің ойрандалған орнында тҥріктер Тҥрік қағанатын қҧрады.  

     Тҥріктер  қарауындағы  жерлері  Каспий  теңізінен  Солтҥстік  Ҥндістан  мен 

Шығыс  Тҥркістанға  дейін  созылып  жатқан  эфталиттермен  кездеседі. 

Тҥріктер  Иранмен  эфталиттерге  қарсы  одақ  қҧрады.  564  жылы  Иранның 

шахы  Хосроу  Ануширван  эфталиттерден  аса  маңызды  стратегиялық 

Тохарстан облысын тартып алады. 

       Орта  Азияны  жаулап  алғаннан  кейін  тҥріктер  Батыс  пен  Шығысты 

жалғастырып  тҧрған  Жібек  жолы  бойындағы  саудаға  толық  қожалық  етті. 

Мемлекет  мейлінше  кҥшейген  кезде  батыстағы  аумағы  Шығыс  Еуропаның 

бір бӛлігіне дейін жетті.  

      Тҥрік қағанаты – әлем тарихындағы ең бірінші еуразиялық мемлекет еді.  

         Батыс  түрік  және  Түргеш  қағанаттары.  Тҥрік  қағанатындағы 

Естеми-қаған  мен  оның  ҧлы  Тҥрксанф  тҧсындағы  ӛзара  қырқыстар 

әлеуметтік  қайшылықтарды  кҥшейтіп,  қағанатты  әлсіретті.  Нәтижесінде  603 

ж.  Батыс  тҥрік  қағанатының  бӛлініп  шығуымен  аяқталады,  Шығыс 

Тҥркістанның  кӛгалды  аймақтарынан  бастап  Әмударияға,  Еділ  ӛңірі  мен 

Солтҥстік  Кавказ  далаларына  дейін  созылып  жатқан  байтақ  жер  осынау 

Кағанат карауына кӛшеді.  

       Қағанаттың этникалық саяси ӛзегі  «он тайпа» (он оқ будун) болды, олар 

Қаратау баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі ҥйсін жерін 

жайлайды.  Шу  ӛзенінің  шығыс  жағында  дулының  бес  тайпасы,  ал  оның 

батыс  жағында  бес  тайпалы  нушебилер  тҧрып  жатты.  Суяб  қаласы 

(Қырғызстандағы Тоқмақ қаласы маңында) елдің астанасы болды. 

        Қағанаттағы  бірінші  тҧлга  жоғарғы  билеуші-басқарушы,  әскери 

қолбасшы, кҥллі жердің қожасы – қаған болған еді. 

       Қағанаттағы  жоғарғы  лауазымдар  –  жабғы,  шад  және  елтебер  —  қаған 

әулетіне ғана тән атақ болатын. Сот қызметтерін бұйұрықтар мен тархандар 

атқарды.  Қағанаттың  негізгі  халқы  мал  ӛсіретін  ерікті  ҧсақ  қауым  мҥшелері 

(«қара  будун»)  болған  еді.  Әлеуметтік  жағынан  тайпалар  —  ақ  сҥйек  және 

вассал (бағынышты) тайпалар болып бӛлінген.  

 

264 

      Қарауындағы  халықтар  мен  тайпаларды  ҧдайы  бағынышты  етіп  ҧстап 

отыруға  Батыс  тҥрік  қағанаты  Орталық  ҥкіметінің  әскери-саяси  кҥштері 

жетіспейтін  болып  шықты.  Қағанат  ішінде  ӛзара  тартыс  ҥздіксіз  жҥріп, 

билеушілер  жиі-жиі  ауысып  жатты,  бҧл  ыдыраушылықты  асқындырып 

жіберді.  

        Нәтижесінде  қағанат  қҧлады.  704  жылы  Жетісуда  тҥргештер  билікке 

келді.  Билеуші  әулетінің  атасы  Ҥш-Елік  қаған  (699-706)  болған  еді.  Тҥргеш 

мемлекеті  араб  шапқыншылығына  қарсы  тҧрды,  олармен  ондаған  жылдар 

бойы  кҥрес  жҥргізді.  Қағанаттың  негізгі  тарихы  араб  шапқыншылығымен 

тығыз байланысты болды. 

        Оның  басқару  институттары  мен  ӛзге  де  қҧрылымдары  Батыс  тҥрік 

қағанатына ҧқсас еді.    

        Алайда  ішкі  ӛзара  қырқыстар  мен  арабтармен  болған  соғыстар  Тҥргеш 

мемлекетінің  негізін  шайқалтты.  756  жылы  бҧл  мемлекет  тҥрік  тілді 

қарлҧқтардың қысымымен қҧлады. 

        Қарлұқ  мемлекеті  (766-940).  Қарлҧқтар  туралы  «бҧлақ»  деген  атпен 

мәлім  болған  алғашқы  деректер  Ҥ  ғасырға  жатады.  Бҧлар  Алтай  тауы  мен 

Балқаш кӛлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен кӛшпелі тайпалар  еді. 

VII ғасыр орта кезінде қарлҧқ бірлестігінің қҧрамына ірі-ірі ҥш тайпа—бұлақ, 

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: