Байпақов К. М., Таймағамбетов Ж.Қ

 

265 

болмаған, олардың ішінде  парсы тілді  соғдылар, Таяу Шығыс пен Орталық 

Азия елдерінен ауған келімсектер де бар болатын. 

      VIII-X  ғасырларда  қарлҧқ  тайпалары  Қазақстанның  Жоңғар  Алатауынан 

Сырдарияның  орта  ағысына  дейінгі  кеңінен  кӛсіліп  жатқан  аумақты  қоныс 

етеді. 

        Қарлҧқтардың  жабғысы  әрі  Испиджаб  билеушісі  болған  Білге  Кӛл 

Қадырхан  жоғарғы  билікке  ӛз  қҧқы  бар  екендігін  ашық  тҥрде  жариялап, 

қаған  титулын  алған.  ІХ  ғасыр  соңында  саманидтер  әулеті  мемлекетінің 

билеушілері қарлҧқтарды талқандап, астанасы Таразды басып алады. Қарлҧқ 

қағаны орталығын Қашғарға кӛшіреді. 

       Қарлҧқ  қағанатын  ішкі  қырқыстар,  тҥрлі  тайпалардың  жайылым  ҥшін 

кҥресі талан-таражға тҥсірді. 940 жылы қарлҧқтар мемлекеті қҧлады. 

      Арабтардың  шапқыншылығы.  Араб  шапқыншылығы  қарсаңында  Орта 

Азия мен Қазақстанның басым бӛлігі  Батыс тҥрік  қағанатының қол астында 

болды.  Кӛптеген  ортаазиялық  иеліктерді  тҥрік  немесе  шығу  тегі  аралас 

әулеттер  басқарды.  Осы  кездері  шаруашылық  байланыстар  кеңейді, 

экономикалық  байланыстар  жанданды.  Бҧл  араб  шапқыншылығына  қарсы 

кҥресті ҧйымдастырудағы едәуір маңызды факторлар болған еді. 

         705 жылы арабтар шауып кету тактикасынан бас тартып, Әмударияның 

шығыс  жағындағы  Мауераннахр  облыстарын  басып  алуға  кірісті. 

Хорасанның  уәлиі-орынбасары  Кутейба  ибн  Муслим  Балхты  жаулап  алып, 

706  жылы  Бҧхараға  таяу  жердегі  Пайкентке  қарай  беттеді.  Тҥргештер  дереу 

соғдыларға  кӛмекке  келді.  Тҥріктер  мен  соғдылардың  бірлескен  қолы  араб 

әскеріне  ойсырата  соққы  берді.  Кутейба  ибн  Муслим  айлакерлік  жолмен 

одақтастарды алдап, оларды бір-біріне айдап салып, ӛзі қоршаудан қҧтылып 

кетеді.  

        712 жылы Кутейба Самарқандты басып алады.  

        712-713  жылдары  арабтармен  кҥреске  тастҥйін  болып  тҥріктер  мен 

соғдылардың,  шаштықтар  мен  ферғаналықтардың  бірлескен  қолы  шығады. 

Бҧған  жауап  ретінде  Кутейба  қалың  әскер  жинап,  Ферғана  мен  Шашқа 

(Ташкент)  аттандырады.  Шаш  маңындағы  қыстақтардың  кӛбі  рақымсыз 

ӛртеледі.  

       714 жылы Шашты Кутейба басып алып, Испиджабқа жорық жасайды. 

       723  жылы  Ферғана  қарлҧқтары  және  Шаш  тҧрғындары  тізе  қосып, 

арабтарды  оңдырмай  жеңеді,  оларды  Ходженттен  Самарқандқа  дейін  қуып 

тығады. Бҧдан кейінгі соғыстарда екі жақ алма кезек жеңіске жетіп отырады.  

       Тҥргештер  ӛздерінің  кҥшейген  кезінде  Мауераннахр  ҥшін  арабтарға 

қарсы  елеулі  кҥш  болған  еді.  Тҥргештер  қолдаған  халық  кӛтерілістері 

арабтарды 

тҥгелдей 

Мауераннахрдан 

қуып 

шығуға 

жақындатты. 

Тҥргештердің  қағаны  Сулық  арабтарға  қарсы  батыл  да  қайратты  кҥш 

кӛрсетті,  сондықтан  оны    арабтар  «Әбу  Мҥзахим»  (Сҥзеген)  деп  атады.  737 

жылы Сулық арабтарға қарсы жорыққа шығып, Тохарстанға дейін жетеді де, 

қарлҧқ  жабғысымен  қосылады.  Еліне  қайтып  келгеннен  кейін  оны  ӛзінің 

қолбасшыларының  бірі  ӛлтіреді,  осыдан  кейін  қағанатта  ӛзара  қырқыстар 

ӛрши тҥседі. 

 

266 

      Сулықтың  қазасынан  кейін  «сары»  тҥргештер  мен  «қара»  тҥргештер 

арасында  ҥкімет  билігін  алу  жолындағы  ҧзақ  кҥрес-тартыс  басталып  кетеді, 

ол екі жаққа да ауыр тиді. 

       748  жылы  қытай  әскерлері  Суяб  қаласын  уақытша  басып  алады,  келесі 

жылы Шаш жаулап алып, билеушісін дарға асады. Оның баласы кӛмек сҧрап, 

арабтарға  барады.  751  жылы  Тараз  жанындағы  Атлах  қаласы  тҥбінде 

аббасидтердің  әскербасы  Зияд  ибн  Салих  пен  Кытай  қолбасшысы  Гао 

Сяньжи арасында орасан зор арпалыс басталады. Айқас бес кҥнге созылады. 

Шешуші  сәтте  қытайлардың  ту  сыртындағы  қарлҧқтар  кӛтеріліс  жасап, 

арабтар жағына шығады. Қытай әскері толық кҥйретіледі, ал арабтар Таразды 

бағындырады.  

       766 жылы Жетісудағы билікті алғаннан кейін қарлҧқ жабғысы арабтарға 

қарсы кҥресті бастайды.  

       806  жылы  Соғдыда  Рафи  ибн  Лейс  бастаған  кӛтеріліс  бҧрқ  ете  қалады, 

оған  «ӛз  тҥріктерімен  бірге  Шаш  билеушісі»,  қарлҧқтар,  тоғыз-оғыздар  мен 

тибеттіктер де қатысқан еді. Бҥлікті басып-жаныштағаннан кейін, 810 жылы 

арабтар қарлҧқтардың Қҧлан қаласына шабуыл жасайды. 

        812  жылы  араб  қолбасшысы  Фадл  ибн  Сахл  Отырар  ӛңіріне  кіріп, 

ондағы шекара қамалының бастығын ӛлтіреді, қарлҧқ жабғысының балалары 

мен әйелдерін тҧтқынға алады, ал қарлҧқ жабғысы қимақтар (кимектер) еліне 

барып  бас  сауғалайды.  Араб  тарихшылары  Фараб,  Испиджаб  пен  Шаш 

арабтар ҥшін  ең тынышсыз иеліктер болғандығын жазады. 

        ІХ  ғасыр  бас  кезінде  араб  халифатының  саяси  тҧтастығы  бҧзыла 

бастады.  Мауераннахр  халқының  арабтарға  қарсы  толассыз  әрі  тынымсыз 

кҥресі  жергілікті  феодалдық аристократияға  билікке  келуге  қолайлы  жағдай 

жасады. Солай болды да. ІХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап  Хорасан мен 

Мауераннахрда  жергілікті  Тахиридтер  мен  Саманидтер,  ал  Жетісу  мен 

Сырдарияның орта ағысында қарлҧқтар билік ете бастады.    

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: