М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы
жүктеу/скачать 4,98 Mb. Pdf көрінісі
|
мәтін лингвистикасы
| негіздік түрлер
үшеу: 1. Әуезе. 2. Әліптеу. 3. Пайымдау не зейіндеме (курсив біздіхі — М.А.). Дүниедегі нэрсенің қайсысы туралы сөйлесек те, бір жағынан ғана емес, эр жағынан алып сөз қылуға болады. Мәселен, бір адамды сөз қылуға алсақ, не ол адамньщ істеген ісін, айтқан созін әуезе кылып сөйлейміз. Я, түлға, түрпатын, кескінін, көркін айтып, пернесін эліптеп сөйлейміз, я болмаса ол адамньщ істеген істерінің, өзінің жаксы, жаман болганының мәнісін, себебін тексере, пайымдап сөйлейміз. Осыған карай сөйлеген сөзіміздің түрі не әуезе, не әліптеме, не пайымдама болып шығады» / J0 ,397/. Ғалымның негіздік деп отырғаны мәтіннін композициясы болса керек, өйткені мэтіннің негізгі арқауы, канкасы оның композициясы болып есептеледі. Д ем ек, ғалым э у е зе (әңгімелеу), эліптеу (суретгеу), пайымдау не зейіндемені (ойталкы) мэтіннің композициялық-сөйлеу ф орм алары на жаткызады. А.Баитұрсынүлының сол кездің өзінде-ақ айтқан пікірі өзге де ғашмщардьщ ойларымен бір арнадатоғысып жатыр. М .П .Б р а н д е с «Стилистический анализ» д е г е н е ң б е г ін д е композициялық-сөйлеу формаларына эңгім елеу, суреттеу, ойталкьш ы жатқызып, олардың табиғашн айкындау мақсагымен м ы н а пікірін оіддіреді: «Композицюшық-сөйлеу формалары - табиғаты нан екі жакты қүрылым. Ол - ойлаудың бір түрі, я г н и ойлау ә р е к е т ін жүзеге асырады эрі сөйлеу әрекетінің бір түрі, яғни қатысым түріне жатады» 94 Ill, 98/. М.П.Брандес сөйяеу формаларының негізінде болмысты бейнелеуцің сан түрлі тәсіддері жаткандығын, сол арқылы шығарманьщ сөйлеу кұрылымын айқындайтын баяндаудың эр турлері жүзеге асатынын айтып, әңгімелеу, суреттеу, ойталқыларга сипатгама береді. Б.Ш.Шалабай «Көркем әдебиег стилистикасы» деп атадатын еңбегінде көркем прозаның композициялық-тілдік құрылымы мен «автор бейнесінің» кұрылымдык-тілдік ерекшеліктерін ашу барысьшда көркем баяндау қабатын аныктап, олардың түрлеріне - әңгімелеу, суретгеу, ойталқыға тоқгалады. Б.Ш.Шалабай әрқайсысының ерекшеліктерін ескере отырып, оларға төмендегідей сипаттама береді: «Әңгімелеудің формалық, құрылымдық мазмүнын окиғалардың мезгілдік ізбе-ізділігі, кұбылыстардың бірін-бірі ауыстыруы құрайды. Оқиғалар бірін-бірі толықтырып, дамытып, динамикалы баяндау үстемдік қүрады. Әңгімелеу формасының ...мазмұны шексЬ кеңістікті, шексіз мезгілдік мерзімді алып жатады. ...Сурегтеу аркылы әңгімелеуцегідей ширыққан оқиғаемес, біркальтты, тұракты күй, болмыс бейнеленеді. Суреттеу кейіпкерлердің ішкі толғаныс, күй-қалпын, іс-әрекетін бейнелеу үшін Де пайдаланылады. Суретгеу формасының ...мазмұнын шектеулі кеңістік күрайтыидыкган, ол түйыктальш кеяеді. ...Ойташсы - әңгімелеу сияқгы динамикалы форма, бірак одан айырмашылыгы - окиғаның дамуы емес, ой, такырып, мәселенің дамуы бейнеленеді. Сондыкган мұнда мезгілдік өрім болмайды. Сөйлемдер арасыңдағы байланыс іліктестік сипатқа кұрылып, шарттастық, себеп-салдарлық, карама- карсылықты қатынастарды білдіреді» /1 2 ,126-129/. Г.А.Золотова қатысымдык синтаксиске байланысты өзіндік көзқарастарын дамыта келе, мэтіннің түрлеріне де арнайы тоқтапыл өтеді. «Сөйлеудің қатысымдык немесе регистршк түрлері - қогааддык- Қатысымдық қызметтеріне сәйкес салыстырылып, болмысты бейнелеу тәсілдері қарама-қарсы қойылатын біртекті мэтіндер. Ол көптеген предикативті бірліктен элде болмаса олардың бірігуінен тұратын жүктеу/скачать 4,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|