Абай атындағы ҚазҰпу-нің хабаршысы, «Психология» сериясы №1(62) 2020 ж
жүктеу/скачать 2,23 Mb. Pdf көрінісі
|
20-Текст статьи-753-1-10-20210808
| Ключевые слова
: аутизм, вербальные и невербальные отношения, альтернативные отношения, социальные эмоции, диалогические навыки, мутация Ғылыми зерттеулерде аутизм балаларды әлеуметтендірудегі басты қиындықтар аутизм балаларындағы қарым-қатынас дағдыларының дамымай қалыс қалуы көрінісіндегі бұзылушылықтары немесе сөйлеу тілінің дамымауы, әңгімені қолдау немесе талдау білуге қабілетсіздігі, стереотиптік тілі, және басқа да спецификалық ерекшеліктері. Аутизм балалардың вербальді қарым-қатынаста ішкі сезімімен вербальді емес (ым-ишара, мимика арқылы) және альтернативті қарым-қатынас жүйесін қолдана алмауын ерекше айтуға болады. Арнайы әдістемелік әдістер қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруға бағытталмаған, басым көпшілігі жалпы сөйлеу тілін дамытуға арналған. (Башина В.М., Никольская Л.Г., Нуриева, Морозов С.А., Морозова С.С., Морозова Т.И.) Аутизм балалардың қарым- қатынас дағдыларын қалыптастыру, деңгейін бағалауға әдістерді іріктеуде қажеттіліктер туындайды. жұмысымыздың зерттеу мәселесін шешуге мүмкіндік берді [1, 22 б.]. Зерттеу жұмысының мақсаты – Аутизм балалардың әлеуметтік-эмоциялық дағдыларының ерекшеліктерін анықтау. Зерттеудің міндеттері: Аутизм балалардың әлеуметтік-эмоциялық ерекшеліктерін зерттеу. Қойылған міндетке жету үшін келесі әдіс-тәсілдер қолданылды: - Анамнез жинақтау (анасымен сұхбат алу арқылы) - Сауалнама - «Аутист балалардың әлеуметтік және эмоциялық қарым-қатынас дағдыларын бағалау» (К.А Quill бойынша) бейімделген нұсқалары - Күнделікті өмірде басқа балалармен бірлескен іс-әрекетін бақылау - Алынған мәліметтерді саны және сапасы бойынша талдаулар - Алынған мәліметтерді графикалық түрде өңдеу Аутист балалардың қарым-қатынас дағдыларының көріністерін тұжырымдауда келесі іс-әрекеттер орындалды: ойындар, жаттығулар, әр түрлі практикалық үлгідегі сабақтар. Бұл педагогикалық жағдаят- тардың барлығы қарым-қатынас дағдыларына орай ұйымдастырылды. Мысалы, өзінен қажеттіні сұрау, жауап беру реакциялары, пікір айту, сұраққа жауап беру, сұрақ қою, диалогтік дағдыларын қалыптас- тыру. Мұнда қарым-қатынас ерекшеліктерінің көрніуі немесе қалыс қалуы есеп түрінде көрсетілді және аутист балалармен қарым-қатынас орнатуда көбінесе ауызша әдістер қолданылды. Зерттеу жұмысы 6 ай мерзімде жүргізілді. Аутист балалардың медициналық, психологиялық, педагогикалық құжаттары (медициналық, психо-педагогикалық қорытындылары) эксперимент кезінде толықтай қаралып, ерекшеліктеріне көңіл аударылды. Психикалық онтогенездің бұзылуы олардағы дамудың типіне байланысты әлеуметтік өзара әрекеттестікте және қарым-қатынаста когнитивтік (танымдық) және аффективті сферадағы ауытқулары мен стериотиптік мінез-құлықпен сипатталады. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Психология» сериясы №1(62) 2020 ж. 69 Әр түрлі мамандардың мәліметтерінше аутист балалар көріп қабылдау контактісінде, жандандыру комплексінде, жақындарымен қатынасында бұзылушылықтары бар, өздерін өзара байланыста қажетсінбеу, немесе анасымен бірге болып ажырамауы (симбиотикалық байланыстағы) балалар болып табылады. Жаңа адамдармен араласу кезінде өзгерістер байқалады [2,16 б.]. Балалармен хабар алмасуы бұзылған, бөгде адамдар тарапынан ауызша қаратуға бағытталған байланыста кемшіліктер кездеседі. Көпшілік балаларда қорқу, үрейлену, ал кейбіреулерінде өзін-өзі қорғау сезімдері бұзылған. Көпшілік балаларда стереотипті тәртіп пен тілдік стереотипі, қозғалысы мен сенсорлық бұзылыстары көрініс береді. Рецетивті және экспресивті тілдік ерекшеліктер қоршаған адамдар арасында сөйлеу реакциясындағы кемшіліктер, қарым-қатынастық бағыт берудегі кемшіліктер, сөйлеу тілінің эхолалиялық сипаты, цитатаны жаңғыртып айтуы, қаратпа сөздерді жаңғыртып айтуы, негативті сөздерді жаңғыртып айтуы бар. Диалог арқылы сөйлесе алмаудағы кемшіліктер фразалық сөйлеу тілінің бұрмалануы монолог түрінде, аутодиалог түрінде көрінеді. Көпшілік балаларда өздік есімдіктерді қолдана алмауында қиыншылықтар кездеседі [3,178 б.]. Көпшілік сипаттамаларда танымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктері кешігу немесе алдыға ілгерлеушілігімен ерекшеленеді. Ойындар ойнау кезінде өзгерістері, аффективті сферасында гипер немесе гидоқұштарлану пайда болады. Көру, есту, тактильді, дәм сезуінде, түйсік арқылы қабылдауында да ауытқушылықтармен сипатталады. Аутист балалардың кейбіреулерінде «Жалған естімеушілік», «Жалған соқырлық» немесе керісінше гипер сипатта болады [4, 42 б.]. Көпшілік балаларда моторлы дағдыларында әр түрлі бұзылушылықтар кездеседі. Мысалы іс- әрекетте баяулық, жігерсіздік немесе керісінше ширақтық, албырт қозғалыстар және жалпы және ұсақ маторикасы дамуының тежелуі. Көпшілігінде әлеуметтілікке қарсы тәртіп қалыптаспауы. Жоғарыда айтылған ерекшеліктердің барлығы аутист балалардың психикалық ауытқуларының белгісі болып табылады. Қарым-қатынаста ымдау арқылы байланыс жасайтындар 88,75% ыммен көрсету арқылы қарым – қатынас орнататындар шамамен 84%, ымдау арқылы хабарласуға мүлде бейімделмегендер - 11,25% ыммен көрсету арқылы қарым-қатынас орната алмайтындар – 16%. Бұл қарым-қатынастағы негізгі қиыншылықтар көпшілік балалар ымдап, ыммен көрсету арқылы қарым-қатынасты тек тапсырмалар мен жаттығуларды орындау барысында ғана қолданады да күнделікте өмір де мүлдеп қолданбайды. Көпшілік аутист балаларда тағы бір қиындықтар беттің мимикалық кейпімен білдірте алуында көрінеді. Бұл бұзылушылық аутист балаларда беттің мимикалық кейпінің мүлде жоқ болуы (амимикалық) немесе керісінше мимикалық кейпімен білдірудің жоғары болуынан көрінеді (гипомимикалық). Кейбір жағдайларда беттің мимикалық кейпімен білдіруі адекватты емес, сол жағдаятқа сәйкес келмеуі де мүмкін. Аутист балаларда бұл бұзылушылықты біз бірінші кезекте олардағы эмоцианалды мінез- құлықтың бұзылуымен сондай-ақ бұл балалардың бет-әлпет көрінісін түсінбеуі мен оған бейімсіздігінен екенін байқауға болады. [5, 31б.] Зерттеу жұмысында аутист балалардың вербальды емес қарым-қатынасы барысында паралингвисти- калық белгілер жүйесін қолданудың спецификалық ерекшеліктері анықталды. Барлық аутист балалардың – 97,5%. Көптеген жағдайларда олардың мағынасын талдауды басшылыққа алып осы мақсатта да біршама жұмыстар жүргізілді. Бала хабар алмасу кезінде қолданатын вокализацияның түрі, осы кезде ата- анасына хабар алмасудың мағынасын ашуда көмегін сұрап жүгіне ме? маман бұл жағдайларды, хабар алмасудың мағынасын алдын ала болжай алуы керек. Сондай-ақ аутист балалардағы сөйлеу тілінің әуезділігінің бұзылуы хабар алмасуда адекватты вокализация қоршаған ортадағы адамдардың түсінуіне қабілетсіздігін білдіреді. Қалған 2,5%.толықтай мутация қарым-қатынас кезінде вокализацияны да мүлде пайдалана алмайды. Қарым-қатынас кезінде балама қатынас құралдарын қолдана алатындар 22,5%. (Олар әр түрлі шынайы суреттерді, фото суреттер, пиктограммаларды қолдана алды. Өздерінің өтініш, тілек, сұрау, бас тарту, ақпараттарды хабарлай алуға т.б бейім балалар 12,5%. Жазбаша сөйлеу тілін қарым-қатынасқа пайдаланатындар болған жоқ. Кейбір балалар дайын суретті карточкаларды сөзбен түсіндіріп айтса, кейбіреулері магнитті әліпбидің көмегімен дайын жазылған сөздерді оқып айтып берді. Өздерді сөздерді, сөз тіркестерін әріптер көмегімен жазып бере алған жоқ. Балама қарым-қатынас құралын қолдануда туындаған мәселе кейбір балалар өз тілек, өтініштерін білдіре алса, кейбіреулері мутациялық күйдегі балаларда балама қатынастары арқылы қарым-қатынасқа түсу мүлде қалыптаспағаны белгілі болды. [6, 42 б.]. Эксперименттік зерттеулерден қарым-қатынас мүмкіндіктерінен ерекше оқшауланған аутист бала- ларды да анықтадық. Бұл балалардағы маңызды мәселелер өз өтініштерін адекватты түрде жеткізе ал- мауы. Өтініш білдіруде вербальды де вербальды емес қарым-қатыныс түрін қолдана алмайтындар 12,5%. |