Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1,43 Mb. Pdf көрінісі
|
C.Қасқабасов Фольклор
| Алпамыс күйеу келді деп,
Қалмақтың бәрін жеңді деп, Тартылды керней әр жерде. Алтын кілем үстінде Отырды толқып бұл ер де. Хан қылып халық көтерді Есебі жоқ көп елде. Қатындар ертіп жүгірді Отауға барып кіргенде. Қыздар да кетті қуанып, Гүлбаршынды әкеп бергенде. Гүлбаршын сұлу жүгірді Мырзаның түсін көрерге. Лажын тапса аямай, Құрбан ғып жанын берерге, [ 165 ] Жол тимеді арадан Құшақтап келіп сүйерге 28 . Жырда батырдың үйленгеннен кейінгі басынан кешетін оқиғалар – көбінекөп жорықтар, шайқастар, батырдың көр ген қиындықтары болып келеді. Бір қызығы – ертегі ғашық тық дастандарда кейіпкердің үйленуімен әңгіме тәмам бол са, батырлық эпоста қаһарманның үйленуі соңғы кезекте болмайтын жағдай жиі кездеседі. Неліктен бұлай? Біздің ойымызша, ертегі мен батырлық жырларда кейіпкердің негізгі мақсаты басқа: елін қорғау, жұртының намысын жоқтау. Сондықтан да Алпамыс жас келіншегін еліне әкеле салып, ол жоқта елін шауып кеткен Тайшықтың соңынан қуа шығады. Бұдан әрі қарайғы әңгіме – Алпамыстың басынан кешкендері. Бұл да ғұмырнамалық тұтастанудың нәтижесі. Ғұмырнамалық тұтастанудың соңғы бөлшегі – кейіпкердің қайтыс болуы. Ба тырды дәріптеу ниетінен пайда болған ғұмырнамалық тұ тастану қаһарманның дүниеге келуінен бастап, оның өмірін толық қамтуды, сондықтан қайтыс болғанына дейінгі мезгілді түгел баяндауды қажет етеді. Сөйтіп, ежелгі ертегілердегі, көне эпостағы кейіпкердің енуімен бітетін оқиға енді ғұмырнамаға сәйкес қаһарманның үйленгеннен кейінгі өмір тарихына ұласады. Осы жерде көңіл аударарлық бір ерекшелік сол – қазақ батырлық эпосында қаһарманның қалай өлгені жайында айтыла бермейтіндігі. Мәселен, қырғыздың «Манасында» батырдың өмірден кеткен шағы толық баяндалады, тіпті оның әйелі Қаныкейге айтқан арманы мен өсиетіне дейін беріледі және ол өлгеннен кейінгі Қаныкей мен баласы Семетейдің тіршілігі суреттеледі. Ал қазақтың батырлық эпосында мұндай баяндау сирек. Көп жағдайда батырдың қайтыс болғаны жайында оның баласы туралы жырда жай ғана хабарланады. Демек, батырдың қайтыс болуын тәптіштеп баяндау шежірелік тұтастануға толық түскен шығармаларда ғана болады. Олай болса «Манастағы» жағдай біздің бұл ойымызды толық дә лелдейді. Ендеше, қаһарманның қайтыс болуын кең суреттеу – әкелібалалы батырлардың ерлігін жырлайтын шығармаға тән деген тұжырым жасауға негіз бар. Бұл сөзімізді «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры да растайды. Жырдың Жанақ [ 166 ] жырлаған, Пота нин жазып алған варианттарында Қозы мен Баян қосылып, отыз үш жыл өмір сүргені, содан соң Қозының өлгені, Баянның оны жоқтағаны, мазар тұрғызып, өзінің өлгені, олардың баласы Күлептің батыр болып, ел билегені түгел әңгімеленеді. Ал «Қырымның қырық батыры» тобындағы жырларда мұн дай кең баяндау жоқ. Мысалы, «Көкшенің ұлы Ер Қосай» жырында Ер Көкшенің қайтыс болғаны былай әңгімеленеді: «Қосай әкесі өліп, жетім қалды. Сол уақытта Сарыбай деген бай болды. Алты ұлының ортасында оның Қарабек деген жалғыз қызы болды. Көкшеден Қосай үш жаста жетім қалды, жасы бесалтыға толғанда шешесімен еріп Сарыбайдың үйіне барды, барған кезде Сарыбайдың қызы Қарабек Қосайдың шешесінің қолтығына бір нәрсе салып жіберді» 29 . Көріп отырғандай, мұнда Көкшенің өлуі «Ер Көкше» жы рында сөз болмай, оның баласы Ер Қосай туралы жырда жай ғана хабарланады. Соның өзінде Қосайдың жетім бо лып, қиыншылық көріп өскенін көрсету үшін ғана айтылады. Жалпы, бір ескертетін жайт: «Қырымның қырық баты ры» то бындағы жырлардың кейбірінде батырлар жастайынан же тім боп өседі. «Аңшыбай батыр», «Едіге», «ҚарасайҚазы», «Қарадөң» жырларын айтуға болады. Біздің пікірімізше, батырлардың жастайынан жетім қа луы – фольклор эстетикасынан туындаған нәрсе. Оның арғы түбінде халықтың елдіжерді қорғаған қаһарманды дәріптеу мақсаты жатқаны күмәнсіз. Өзінің сүйікті батырын жұртшылық барлық қиындықты жеңе білетін, қарапайым халықтың арасынан шыққан ұлы қайраткер етіп көрсетуге тырысады, барынша көтермелейді. Эпостың осы заңдылығын Қаныш Имантайұлы өте жіті аңғарған. «Көпшілік екпінді, қауырт оның бетінде орталық болмайды, – деп жазады Қа ныш аға, – біреуді сүйсе, оны тым ардақтайды, бойына сыр майтын қасиеті болмайды: теңіздей терең ақыл, болаттай берік қажыр, таудай биік дәреженің бәрін де оның басына жалғайды» 30 . Сөйтіп, батыр алуан түрлі қасиетке ие болады: ол ержүрек, қайратты, қайсар, жауына қатал, жақынына мейірімді, нашарға кешірімді. Ол – тек батыр ғана емес, сонымен қатар еліне, атаанасына қайырымды қамқоршы, аға [ 167 ] іні, қарындастарына жанашыр бауыр, балаларына үлгілі әке. Оның осы қасиеттері тіпті оның ұрпақтары туралы жырларда да мадақталып отырады. Демек, батырды дәріптеу – шежірелік тұтастануға әкеледі. жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|