Хасанов indd

34
35
1.4 Лексикалық семантиканың логикалық негізі
Логика – ойлау туралы ғылым. ол ой түрлері мен білімді дамыту, 
таным  әдістерін, ойлаудың ерекше заңдарын зерттейді. ойлау біртектес 
заттар  мен  құбылыстарды  жинақтап,  олардың  маңызды  қасиеттерін 
ашуға мүмкіндік береді. осыған байланысты, ойлау шындық болмы-
сты бейнелеуде сезімдік  таныммен салыстырғанда жоғары дәрежеде 
болады. ойлаудың басты формалары – ұғым, пайымдау, ойқорыту. Ло-
гика ой формалары мен олардың тілде көрінуін қарастырғандықтан, 
тіл  біліміне,  оның  ішінде  семантикаға  тікелей  байланысты.  Екі 
ғылымның  осы  байланысынан  логикалық  семантика  туады,  деген-
мен кейбір зерттеушілер жеке ғылымнан гөрі, екі ғылымды байланы-
ста  зерттейді.  Мәселен,  Л.А.Новиков,  М.А.Кронгауз,  Н.Алиференко, 
И.М.Кобозева, Е.С.Кузьмина т.т. семантика мамандары екі ғылымды 
бір-бірімен тығыз байланыста қарастырады. Алайда, логикалық семан-
тика ғылымы деп атап, ортақ мәселелерді қарастыру әлдеқайда дұрыс 
деп ойлаймыз. Логикалық семантика қазіргі логиканың саласы ретінде 
неміс математигі және ойшылы Г.Фреге мен америка философы Ч.Пирс 
еңбектерінен қалыптасқан. Бұның негізі математикалық логикадан ба-
сталады, сондықтан тілдік таңбалар мәнінің ұйқасу заңдылығы зерттеу 
нысандарының бірі болады. Л.А.Новиков былай дейді: «Логикалық се-
мантика жасанды, формалды тілдердің таңбалық мағынасын, дерексіз 
ұғым,  символдарды  мазмұндық  мағына  тіліне  аудару  ережелерін 
зерттейді» [21, 15]. Белгілі логик А.д.Гетманованың тіл туралы «тіл 
–  таңбалы  ақпараттық  жүйе,  адамның  рухани  қызметінің  жемісі. 
Жинақталған ақпарат таңбалар (сөздер) арқылы беріледі» деген ойы ло-
гика мен лингвистиканың жақындығын көрсетеді [31, 17]. Логикадағы 
кейбір  терминдер  тілде  басқа  мәнде  қабылданады,  яғни  логикадағы 
«мағына»  тілдегі  «референт,  денотатқа»,  ал  «мән»  тілде  «ұғымға» 
жақын келсе, «семантика» термині логикада семиотикадағыдай мәнде 
қолданылады. М.А.Кронгауздың ойынша, «логикалық семантиканың 
басты  мақсаты  –  логикалық  мәндегі  тілдің  үлгілерін,  оның  ішінде, 
тілдегі сөйлеудің ақиқат шындығының үлгісін жасау» [8, 35].  Г.Фреге 
өз  еңбектерінде  зат  пен  аталымның  арасында  туатын  қатынасты, 
таңбалаушы  мен  таңбаланушының  және  таңбалардың  мазмұндық 
көріністері  арасындағы  байланысты  зерттеді.  Г.Фреге  «мағына» 
(Bedeutung;  таңбаланған  зат)  пен  «мәнді»  (Sinn;  ақпарат)  айырып, 
таңбамен мәнді көрсетіп барып, затты атаймыз деген ұғымды енгізді. 
Сонда әр таңбаға белгілі бір зат сәйкестенсе, белгілі мән де үйлесуі 
керек,  яғни  семиотикадағы  қатынастар  логикалық  семантикаға 
ауысқандай  күйге  енеді  де,  сөздер;  «мағына»  (логикада)  тек  мәндік 
қатынас  (парадигматика  мен  синтагматика)  арқылы  көрінеді.  Бұның 
ар  жағында  ойлаудағы  тәртіп  пен  пайымдаудың  дұрыс  реттелуі  тұр, 
себебі мағына мен мән, таңба арқылы бекиді. Бұл категориялар жүзеге 
асқанда бір-бірімен қиылысып, бір нүктеде жинақталады, қайталанады. 
Аталым ұғынықты болғанда ғана мән индивидке түсінікті болады, ал 
қатынастар мазмұндық құрылым түзеді де, белгілі бөліктерге бөлінуі 
мүмкін.  ой  мен  пайымдаудан  туған  шын  және  жалған  ойқорыту 
қатынастарға  да  байланысты  туады.  А.д.Гетманова  бұған  мынадай 
мысалдар  келтіреді:  «Барлық  қасқырлар  –  жыртқыш  аңдар»  деген 
пайымдау шын, ал «барлық саңырауқұлақтар – улы» деген пайымдау 
жалған. Сондай-ақ, егер заттар қатынасында логика ережелерін дұрыс 
сақтап, сөздерді құрсақ, шын ойқорыту шығады: барлық жолбарыстар 
– жолақты. Мына аң – жолақты. Мына аң – жолбарыс [31, 11]. осыдан 
келіп, Г.Фреге ұзын, күрделі пайымдауларды білдіретін сөз тіркестері 
мен тұтас ойқорытулардың көрсеткіші болатын сөйлемдердің шын және 
жалған екенін анықтау ережелерін логикалық семантика шешеді деген 
қорытынды  жасайды.  М.А.Кронгауз  әр  сөйлемнің  шын  жағдайына 
негізделген себепті әр сөйлемге шын деген баға беруге болатын фор-
малды тіл жүйесі Г.Фреге еңбектерінде алғаш жазылғанын көрсетеді. 
Сонымен қатар, Г.Фреге саны шексіз сөйлемдері бар тілдерге шын баға 
беруде  үлкен  рөл  атқаратын  композиционалдық  принципін  енгізді. 
Бұл принцип жай сөйлемдердің жиынтығын өзгерту, құбылту арқылы 
өте  күрделі  сөйлемдерді  түсіндіруге  мүмкіндік  береді  [8,  36].  Сөз 
аралығындағы синтагматикалық қатынастар логикалық семантикадағы 
осы шын және жалған баға беруден тұратын пайымдау мен ойқорытулар 
аралығында байқалуы мүмкін екенін айтқымыз келеді. Сөз мағыналары, 
ұғым,  таңбалар  логикалық  семантика  категориялары  ішінде  өзара 
ықпалдасқанда, мәндік жағынан өзгеру формулалары туады, осының 
негізінде тіл қатынастары жатады деп топшылаймыз. Бұл қатынастар 
таңба,  аталым,  ат,  мән,  мағыналардың  өзара  байланысында  болады. 
А.д.Гетманова бұларға мынадай анықтамалар береді: «Таңба – матери-
алды зат (құбылыс, оқиға); ол ақпаратты, хабарды сақтауға, қорытуға, 
беруге пайдаланылатын белгілі бір заттың қасиеті, қатынасының өкілі. 
олар тілдік, тілдік емес деп екіге бөлінеді. Ат – затты  таңбалаушы сөз 
не сөз тіркесі. Мән (концепт) – зат туралы ақпарат, хабар» [31, 18-19]. 
Міне, осы категориялар тілге көшкенде өздерінің логикалық жүйесін 
сақтап,  бір-бірімен  мәндік  байланыста  қатынасады  да,  таңбалар 
арасындағы Ф.де Соссюр көрсеткен байланыстарға түседі. Сол себепті, 
семиотика  мен  логиканың  түйісінен  логикалық  семантиканың  негізі 
қаланған деген ойға келесің. Сөздердің логикалық жүйеленуі ойлаудың 
нақты және дерексіз түрлеріне қатысты болады, алайда бұл мәселе әлі 

36
37
толық қарастырылмағандықтан, тілдегі жағдайы күрделі сипатта екені 
белгілі болды. Бұның ішінде, аталымдардың мәнін талдау, заттардың 
семантикалық белгілері арқылы көптік категориясымен операциялар 
жасау,  мағына  мен  функцияның  айнымалдығын  ашу  т.т.  сол  іспетті 
мәселелер бар. Біз қарастырып отырған тілдегі мағыналық қатынастар 
логикалық  семантиканың  формалды  семантикасында  бір-бірімен 
тығыз  байланысқа  түсіп,  өзіндік  қасиетке  ие  болып,  жүйе  ішінде 
белгілі бір үлгілер құрайды. Адам санасындағы «қоймада» ойлаудың 
жүйелілігіне негізделген, яғни логикалық түзу мәнге ие, дұрыс ой опе-
рациялары мен тілдегі негізгі қатынастарда бекіген таңбалар не сөздер 
құрылымдары жинақталады. Бұл мәселелер логикада ірі қадам жасап, 
формалды семантиканың негізін қалаған поляк ғалымы А.Тарскийдің 
еңбектерінде  алғаш  қарастырылды.  А.Тарскийдің  логиканы  алға 
жылжытудағы  басты  еңбегі  –  шын  және  жалған  ойлау,  пайымдау 
мен сөйлеудегі мәндік жүйені анықтайтын формулалар мен аксиома-
лар енгізуі. А.Тарский «сонда және тек сонда ғана» деген ақиқаттық 
жағдайға қатысты болатын шын бағалау жүйесінің формуласын енгізе 
отырып,  қатынастардың  сөз  бен  сөйлем  ішінде  үйлесу  деңгейлерін 
көрсетеді. оның шынды бағалауды анықтау формуласы мынадай түрде 
болады:
S шын сонда және тек сонда ғана, егер P сондай болғанда.
А.Тарскийдің  формуласындағы  S  –  айқындалатын  сөйлем  де, 
P – метатілге жазылған шын (ақиқаттықтың) жағдайы, сонда Алматы 
– еліміздің оңтүстік астанасы  сонда және тек сонда ғана, егер мына 
шындық жағдайы орындалса, яғни Алматы 1998 жылға дейін еліміздің 
астанасы болғаны бәрімізге мәлім. Бұл пайымдау шын, сондықтан Ал-
маты еліміздің астанасы болды. Ал Алматы –  еліміздің астанасы десек, 
жалған пайымдау пайда болады, шын пайымдау  А.Тарскийдің форму-
ласына  салғанда  былай  болып  шығады:  Алматы  –  еліміздің  оңтүстік 
астанасы  шын  сонда  және  тек  сонда  ғана,  егер  Астана  –  еліміздің 
солтүстік астанасы болғанда. Сондай-ақ, бұған басқа сөздерді қойсақ та 
логикалық жүйедегі шын мен жалған көрініп отырады. Мысалы: Аста-
на – еліміздің ақ ордасы, шын сонда және тек сонда ғана, егер Астана 
– еліміздің бас қаласы.  Сонымен қатар, шын жағдайы семантикалық 
қатынас  құралған  кезде  де  бұл  формула  бойынша  сол  күйінде  қала 
береді, ал қатынаста шын немесе жалғандық жағдайлары жанама түрде 
болады.  Мысалы:  Алматы  –  еліміздің  астанасы  шын  сонда  және  тек 
сонда ғана, егер Санкт-Петербург – Ресейдің астанасы. Тағы бір мы-
сал  алайық,  М.Әуезов  –  «Абай  жолы»  роман-эпопеясының  авторы 
шын сонда және тек сонда ғана, егер ол – Семей жерінің түлегі. Енді 
лексикалық синтагматиканың тағы бір шығу көзі болатын аксиомаларға 
тоқталғанда, олардың үш типі бар екенін байқаймыз. Біріншісі, нақты 
заттар мен нақты ойлауға негізделген шын және жалғанның қатынасын 
көрсетеді, яғни Алматы – еліміздің  бас қаласы (Алматы аталымы қала 
сөзімен қатынасады). Екіншісі, Алматы – еліміздің бас қаласы болды ( 
қала аталымы болды предикатымен қатынасады). Үшіншісі, ат пен пре-
дикатты байланыстыратын күрделі құрылым аксиомалары, яғни күрделі 
тілдік  бірліктердің  мәндік  байланысынан  жүйе  шығады.  Бұндағы 
құрылым мына сипатта келеді: А – Б түріндегі таңбалардың қатынасы 
шын болады, егер А таңбасына қатынасатын объект Б таңбасының пре-
дикатын  қанағаттандырса.  Бұл  аксиомалар  нақты  ойлаудан  шыққан 
шындықтың формуласын сөйлемге көшіруге мүмкіндік береді. ондай 
кезде сөйлем мына құрылымда болады: Астана – еліміздің бас қаласы 
шын сонда және тек сонда ғана, егер Астана – еліміздің бас қаласы. осы 
аксиомадан семантиканың шындық жағдайы шығады да, бұл логикалық 
семантикада теориялы-шындық семантикасы деп аталады. Лексикалық 
синтагматиканың модалды логиканың мүмкіндік, болжалдық, қажеттік 
модалдылықтарына  қатыстылығы  осы  теориялы-шындық  семанти-
касынан  басталады.  М.А.Кронгауз  Р.Карнап,  С.Крипкенің  теориялы-
шындық семантикасының кеңеюінен мүмкіндік әлемдері семантикасы 
ұғымын шығарып, оны логикалық семантикаға енгізгенін көрсетеді [8, 
38]. Модалдылық осы мүмкіндік әлемдері семантикасында көлемінде 
қажеттілікке  байланысты...егер;  мүмкін  болса;  егер...керек;  керек  деп 
т.т. клишелерде көрінеді. Мысалға, мүмкіндік әлемдері семантикасын-
да  Қожанасыр,  Алдар  көсе,  Тазша  бала  т.т.  кейіпкерлердің  әлемі  бо-
лады және ол әлем шын пайымдаудан құралады, ал негізінде жалған 
пайымдау екені белгілі. Сонда ертегілер әлемі жүйелі логика заңдарына 
негізделгендіктен,  шын  пайымдаулардан  тұрады,  сол  себепті,  мифтік 
бейнелер,  ирреалды  нәрселер,  аңыз  кейіпкерлерінің  өмірі  табиғи 
тілдің  семантикалық  қорында  өзара  қайшылық  туғыза  жүріп,  өмір 
сүруде.  Сөз  мағынасы  ойдың  жүйелі  байланысына  түскенде  шын 
және  жалған  ойқорыту,  пайымдауға  байланысты  түрленеді.  Жалпы, 
ойлану  қызметінде  пайда  болатын  ұғым,  заттар  не  құбылыстардың 
жалпылануынан  туғандықтан  заттардың  белгісіздігін  таңбалайды. 
Сонда,  мәселен,  біз  оқып  жатқан  кітап  емес,  жалпы  кітап  атаулыны 
таңбалайды. Логикалық семантикада ойлаудың түрлеріне қатысты туа-
тын ойқорытулар, заттар не құбылыстардың атауларына нейтралды бо-
лады, яғни бұл таңбаның бос дыбыстар жиынтығы екенін байқатады. 
ойлау  бірінші,  екінші  сигналдық  жүйелерге,  оның  ішінде,  түсінік 
пен  қабылдауға  сүйену  арқылы  жүзеге  асады.  Қабылдау  мен  түсінік 
бірінші сигналдық жүйенің негізінде жасалады, ал нақты ойлау тілге 
байланысты  болғандықтан,  екінші  сигналдық  жүйемен  іске  асады. 

38
39
ойлау – қабылдау мен түсінуге қарағанда күрделі психологиялық про-
цесс. Міне, осылардың негізінде бірқатар ғылымдардың ортақ сұрағы 
болатын ұғым категориясы шығады. Ұғым қалыптасу үшін, алдымен, 
көптеген заттардың ең басты белгілерінің бөлінуі жүреді, сосын барып, 
олар дерексізденіп, индивид санасында сол зат не құбылыстың ұғымы 
болып қалыптаса бастайды. Қалыптасу жалпылық жағдайында жүреді, 
яғни бұл процесс бірден не тез болмайды, яғни барлық заттар адам жа-
дында біртектес елеулі белгілеріне қарай бір атаумен сақталады. Мыса-
лы; құс (жалпы құс), көлік ( жалпы көліктер), хабар (жалпы хабар), қала 
(жалпы қала) т.т. осыдан келіп, жалпы және жекелеген ұғымдар пайда 
болады. Жалпы ұғымдар – біртектес заттар мен құбылыстардың тобын 
қамтиды, ал жеке ұғымдар – жекелеген бір зат не құбылысқа, жағдайға, 
оқиғаға  қатысты  болады.  Мәселен,  Ұлы  отан  соғысы,  Тың  игеру, 
Алаш қозғалысы т.т. Ұғымның екі түрін, тіпті кез келгенін анықтауда 
екі белгі: жалпылық пен белгісіздік міндетті түрде болу керек. Бұлар 
ұғымның ең басты белгілері болады, содан шығар, ұғым ғұмыр бойы 
қанша білімдарлар біліп, танып, айқындағанымен, бір жағы не қыры 
сол  белгісіз  күйінде  қалып  отырады.  Бұл  мәселеде  қолданатын  әдіс 
–  пайымдау  принциптері  арқылы  оның  табиғатын,  қатынастарға 
түскендегі  құбылуын  ашу.  Жекелеген  заттарға  байланысты  логикада 
нақты ойлау түрі бар; оның аты – терм, сонымен бірге, термді жеке-
леген заттарды таңбалаушы сөздер мен сөз тіркестері деп те анықтау 
қабылданған. Жалпы термдер ұғымды бөліп, оларға таңуға  болатын 
логиканың элементарлы бірліктері деп қарасақ, дұрысқа келеді. Енді, 
жеке және жалпы ұғымдардың беретін мәнін термдер бере ала ма деген 
сұрақ туады, яғни оның ұғымдардан айырмашылығы қандай түрде бо-
лады деген мәселелерді қаралық. Бұл үшін Е.С.Кузьминаның мәтіндегі 
ұғымдардың түрлерін талдау үшін және синтагматикалық қатынастың 
шығу негіздерін көрсетудегі қолданған үлгісін, кейбір мысал түрлерін 
басшылыққа алдық [32, 27]. Алдымен, тілдегі ұғымдарды салыстыруы-
мыз қажет болады, сондықтан сөйлемдерді салыстырамыз:
а) Кітапхананың оқу залында бір адам кітап оқып отыр.
Адам – саналы, ойлау қабілеті бар, тіршілік иесі.
б) Құс жігітке жыл сайын жалғыз жұмыртқасын жылан жейтінін 
айтады.
Құс қауырсын қанаттары мен құйрығы арқылы әуеге ұша алады.
в) Сиыр мүйізімен сүзіп жіберуі мүмкін.
Сиыр – сүтқоректі жануар.
г) Балық өсірудің пайдасы мол.
Балық – желбезегімен дем алады.
д) Атына міне сала қамшы басты.
Ат – күйіс қайырмайтын, тақ тұяқты жануар. 
Бірінші  сөйлемдердегі  адам,  құс,  сиыр,  балық,  ат  сөздерінің 
мәні  екінші  сөйлемдердегі  сыңарларынан  ерекшеленеді.  Бірінші 
сөйлемдердегі  адам,  құс,  сиыр,  балық,  ат  сөздері  нақты  жағдайдағы 
белгілі бір жекелеген заттарды көрсетіп тұр. Бұл сөздерден адам сана-
сында бейне, түсінік, сезімдер тууы мүмкін, яғни бұнда бейнелі-көрнекі 
ойлау жүзеге асады, сондықтан қабылдау болмай, тек түсінікке жақын 
ойлау жүреді. Екінші сөйлемдердегі адам, құс, сиыр, балық, ат сөздері 
жалпы  ұғымды,  біртектес  заттардың  класын  таңбалайды.  Бірінші 
сөйлемдердегі  адам,  құс,  сиыр,  балық,  ат  сөздері  жалпы  және  жеке 
ұғымдарға да жатпайды, өйткені олар белгілі бір жағдайдағы белгілі 
бір уақыт сәтіндегі белгілі бір заттарды таңбалайды. Бұл түсінік тудыр-
маса да соған жақын келетін, жалпылық пен белгісіздік қасиеті жоқ, 
екінші сигналдық жүйеге қатысты болатын ойлау жүйесі. Бұл – ойлау 
жүйесі терм болады. Сонда терм – ойлаудың логикалығын білдіруші 
пайымдауға апаратын басқыштардың бірі. Терм – белгілі бір жағдайда 
белгілі  бір  заттар  мен  құбылыстарды  бөлетін  ойлау  формасы.  Е.С. 
Кузьмина ойлаудың бұл жүйесіне мынадай анықтама береді: «Термдер 
белгілі бір заттардың және сол заттардың белгілі бір жағдайларының 
белгілі  бір  уақыт  кезіндегі  таңбалануы  болып  табылады»  [32,  28]. 
Зерттеушінің айтарына қосарымыз, бұл ойлау жүйесінің адам санасын-
да белгілі бір уақытта таңбалануы, сол себепті логикалық семантиканың 
қатынастар мәселесі аумағында қарастырылатын сұрағы болады. Терм 
мен  жеке  ұғымды  айыру  қиындық  туғызатындықтан  оларды    кейде 
шатастырып қабылдау әбден мүмкін. оларды айыру үшін салыстыру 
әдісін қолданамыз, яғни жалпы мен жеке ұғымды немесе термді қатар 
қоямыз. Мысалға мына сөйлемдерді салыстырайық:
Алматыдағы  Жібек  жолы  көшесінің  бөлігі  жаяу  адамдарға 
арналған.
Алматыға  барғанда  Жібек  жолы  көшесі  бөлігінде  жаяу 
жүрмекпін.
Бірінші  сөйлемдегі  Жібек  жолы  көшесінің  бөлігі  –  жеке  ұғым; 
яғни бұнда қаладағы жалғыз көшенің бөлігі бір топқа жинақталғанын 
санаға  хабарлайды.  Екінші  сөйлемде  –  терм;    қалаға  барған  кездегі 
Жібек жолы көшесінің бөлігі хабарланады, яғни белгілі бір уақыттағы 
(барғанда) белгілі бір істің жүзеге асуы санаға мәлім болып, ойлаудың 
бөлек түрін құрайды. Тіл білімінде, яғни лексикалық семантикада, се-
мемалар арасындағы мағыналық  қатынас түрлерінің негізі ұғым мен 
термдердің  байланысынан  алмасқаны  байқалады.  Терм  мен  ұғымды 
көрсететін сөздердің мәндік құрылымында бейнелі-ұғымдық ойлау мен 
қабылдаудан туған ерекшеліктер бар. оны аңғару үшін салыстыралық:

40
41
а) Бір адам – (кез келген, әрбір, барлық) адам;
б) Бір ат – (кез келген, әрбір, барлық) ат. Бұнда екі сөйлемде де 
жалпы ұғым болып тұр, яғни айырмашылық жоқ. Мәселен, бір адам; 
кез келген адам; әрбір адам ; барлық  адам; немесе  бір ат; кез келген ат; 
әрбір ат; барлық ат т.т. Егер жекелеген ұғым  туғызсақ былай болады: 
Бір адам бір ат мінеді; кез келген адам кез келген ат мінеді; әрбір адам 
әрбір атты мінеді; барлық адам барлық атты мінеді. Сонда жалпы ұғым 
жеке ұғым сипатына өткенде не өту кезінде пайымдауға сүйенеді де, 
ойқорыту шын менен жалғандық бағалау дәрежесіне өз инерциясымен 
келеді. Ал терм болуы үшін пайымдау белгілі бір жағдайға, белгілі бір 
заттар  мен  құбылыстарға,  жеке  уақытқа  қатысты  болуы  шарт.  Сон-
да  терм  мына  құрылымда  таңбаланады,  мысалы;  Бір  адам  бір  атты 
ертең мінеді; кез келген адам кез келген атты ертең мінеді; әрбір адам 
әрбір атты ертең мінеді; барлық адам барлық атты ертең  мінеді. Ал 
егер, жалпы мен терм немесе жеке ұғымдарды араластырғанда не бо-
лады, соған мысалдар келтірелік: бір адам  бір атты мінеді; бір адам 
кез келген атты мінеді; бір адам әрбір атты мінеді; бір адам барлық 
атты мінеді дегенде мағыналық үйлесу ұғым үйлескесін бұзылмайды, 
ал  барлық  адам  бір  атты  мінеді  дегенде  ұғымдар  үйлесуі  нашар-
лап,  нақтылауды  қажет  етеді.  Бұнда  қатынастың  әлсіреуі  заттар  мен 
құбылыстардың  басты,  елеулі  белгілерінің  бір-бірімен  логикалық 
жүйеге сәйкестенбеуінде жатыр. Адам санасында бекіген заттар мен 
құбылыстардың елеулі белгілері ұғым болып, өзара қатынасқанда осы 
белгілер ұштасып, мәндік үйлесудің дәреже не көп қабатты деңгейлерін 
құрайды.  Тіл  мен  ойдың  байланысындағы  ұғымдар  мен  термдерді 
алғаш зерттеушілердің қатарына Аристотельді жатқызамыз. Әрине, ол 
ұғым мен термдер терминдерін қолданбағанымен, бірінші және екінші 
мәндер  туралы  айта  келіп,  «олар  туралы  айту  мүмкін  болғанымен, 
бірақ олар өздері жалғыз не көп екенін байқатпайды», – деп жазған 
еді [33, 4]. Бұл ой ұштығы неміс ойшылы Г.Фрегенің еңбектерінде өз 
жалғасын табады, яғни ол жеке заттар атаулары мен функция атаула-
рын екіге бөліп көрсетеді. Аристотельдің қарама-қарсы қойған бірінші 
– екінші мәндер және Фрегенің қарама-қарсы қойған жеке атаулар – 
функция атаулары термдер мен жалпы ұғымдардың қарама-қарсылығы 
деп ойлаймыз. Сонда ұғым – белгісіз зат не жағдай арқылы біртектес 
заттардың тобы туралы жалпыланған ойлау түрі. Ал терм – белгілі бір 
жағдайдағы  белгілі  бір  заттар  не  құбылыстардың  бөлінгені  туралы 
ойлау түрі. Ұғымға ғылыми ойлау астасатын болса, термге көркемдік, 
шығармашылық  ойлау  астасады,  себебі  ғылымның  көбінде  жалпы 
ұғымдар сипаттау арқылы жеке ұғымдарға ауысады. Жалпы ұғымдар 
пайымдаудың  предикаттары  болады  да  сосын  барып,  жеке  немесе 
термдерге ұласады. Ұласу жеке немесе жалпы пайымдаудан шығады, 
сондықтан жалпы ұғымдар мен жалпы пайымдау ыңғайласса, термдер 
мен жеке пайымдау сабақтасады. Мысалы: Темекі шегу адамдардың 
денсаулығына  қауіпті  дегенде  жалпы  ұғымдарға  негізделген,  жалпы 
сипаттағы пайымдау жүреді. Ал осы бір темекі маркасы денсаулыққа 
онша    қауіпті  емес  (темекі  шегушінің  сөзі)  дегенде  жеке  ұғымнан 
жеке пайымдауға ұласуды байқаймыз. Содан шығар, жеке және жал-
пы  пайымдаудың  танымдық  құндылығы  өте  жоғары,  оның  үстіне 
таным психикалық және практикалық қызметке сүйенеді де ықпалы 
күшейеді.  Бұл  ықпалдасулар  дерексіздену  және  деректенумен  аста-
сып,  шын  және  жалғандық  бағалауға  бағынып,  жалпы  және  жеке 
ұғымдарға таңбаланып, сол таңбалардың өзара бір-бірімен мағыналық 
ыңғайласуына ұштасады. Құрамына қарай ұғымдар дара күрделі бо-
лып екіге бөлінеді: дара ұғымдар бір предикатты түрде болады және 
бір  немесе  бірнеше  сөздердің  тіркесімен  беріледі.  Күрделі  ұғымдар 
–  логикалық  құрамы  күрделі  ойлар,  сондықтан  көп  предикатты, 
бірқатар  ұғымдардың  шоғырын  жинақтайтын  сөздердің  тіркесуінен, 
үлкен мәтіндерден тұрады. Мәтін не сөйлем ішінде күрделі ұғымдар 
жеке  және  жалпы  пайымдауларға  және  мүмкін,  олардан  шыққан 
предикаттарға  байланысты  аналитикалық  және  синтетикалық  деп 
екіге  ажырайды.  Аналитикалық  ұғым  күрделі  ұғымдарды  белгілерге 
қарай бөліп отырса, синтетикалық ұғым оларды тіркестіріп, жинақтап 
отырады.  Күрделі,  оның  ішінде  ғылыми  ұғымдар  дара  ұғымдардың 
логикалық  түрде  дұрыс  жүйеленуінен  құралып,  тілдік  таңбалардың 
ұғымдық  түрде  тізбектеліп,  мағыналарының  жақындауынан, 
үйлесуінен  туады.  Ұғымдардың  ішкі  байланысын  ашу  үшін  тілдің 
мазмұнды құрылымын талдауға экстенсионал және интенсионал әдісі 
(Р.  Карнап  енгізген)  қолданылады.  Логикалық  тілде  «кластар»  және 
«қасиеттер» терминдері бар. Предикаттың экстенсионалы – қатынастар 
мен  қасиеттерді  таңбалайтын  сөздер  мен  сөз  тіркестері  класы,  ал 
сәйкесті қасиеттер предикаттың интенсионалы болады. «Адам» ұғымы 
тілдің мазмұнды құрылымының класы, экстенсионалы болса, «адам» 
ұғымы класының қасиеттері интенсионал болады. Тіл білімінде экс-
тенсионал  термині  ұғымына  «денотат»,  ал  интенсионал  терминіне 
«сигнификат» жақын келеді. Р.Карнаптың тілдегі байланыстың негізі 
логикалық  валенттілік,  яғни  мәселен,  бір  сөйлемнің  экстенсиона-
лы  оның  логикалық  валенттілігі  болады  деген  ойын  қолдай  келе, 
Л.А.Новиков былай дейді: «Көк, көгілдір сын есімдерінің мағынасын 
анықтау  үшін  олардың  интенсионалы  (таңбаланған  ұғымдардың 
мазмұны,  қасиеттері)  сол  сөздердің  экстенсионалын,  валенттілігін, 
осы  сөздердің  қолданылу  шегін  талдауға  мүмкіндік  береді.  Бұндағы 

42
43
айқын  жолдардың  бірі  –  олардың  мағынасын  анықтау  мақсатында 
лексикалық бірліктердің тіркесуін талдау Теориялық лингвистика үшін 
маңызды ереже, логикалық бірліктің экстенсионалы оның логикалық 
валентілігі  (тіркесуі)  болатындығы»  [21,  32].  Логикалық  жүйеде 
тіркескен тілдік таңбалар ұғым мен пайымдаудың дұрыс қатынасының 
ойқорытуларының көрсеткіші болады да мәндік үйлесулермен жүзеге 
асады. осы мәндік үйлесудің ұштасуынан туған деңгейлі қатынастар 
лексикалық парадигма мен синтагманың іргетасы болуы керек деген ой 
туады. Бір семема мағыналық үйлесудің жүйесіне енгенде сол тізбектің 
құрамдас бөлшегіне айналып кетеді, яғни бір бөлек оғаштық сипатта 
қалып қоймайды. Міне, осыған орай, А.Тарскийдің ізбасары американ 
ойшылы  Р.Монтегю  формалды  тілдің  семантикасы  мен  синтаксисін 
күрделендіріп, өзара қатынасы мен ықпалдасуының ережелерін бекітіп, 
шын мәнінде, екі ғылымды бір теорияға салып,  зерттеу нысандарын 
қосып,  бір  көлемде  қарастырады.  Алайда  Р.Монтегю  А.Тарскийдің 
кейбір  ойларымен  келісе  бермейтінін  айтқымыз  келеді.  Р.Монтегю 
табиғи тілді зерттеу үшін формалды тіл жеткілікті деп есептеді, өйткені 
формалды тіл мен табиғи тіл айырғысыз деген ойын «Ағылшын тілі 
формалды тіл ретінде» атты еңбегінде жазған еді. Бүгінде осы бағыттан 
формалды семантика бағыты тіл білімінде қалыптасты.  Р.Карнап Ев-
ропада тұрғанда вена үйірмесінің мүшесі ретінде жазған еңбектерінде 
логика  синтаксиске  негізделеді,  ал  семантиканың  мүлде  қатысы 
болмайды  деген  пікірін  Америкаға  кеткеннен  кейін  А.Тарскийдің 
ықпалымен  көзқарасын  өзгертіп,  логика  негізінде  семантика  да  бо-
латынын  жазғанын  айтқымыз  келеді.    Қорыта  келгенде,  логика  мен 
семантиканың байланысынан семантикаға логикадан бірқатар термин-
дер  ауысты.  Мәселен,  «тіл-нысан»,  «метатіл»,  «қасиет»,  «функция», 
«айнымалы»,  «предикат»,  «конъюнкция»,  «дизъюнкция»,  «терм», 
«импликация»,  «экстенсионал»,  «интенсионал»,  «эквивалентілік», 
«метатіл»,  «ойдың  универсалды  тілі»  т.т.  Бүгінде  көптеген  тілшілер 
логикалық семантиканы зерттеуде, әсіресе, метатілмен (А.вежбицкая, 
Мәскеу  семантикалық  мектебі  метатілі)  зерттеу  бедел  алып  келеді. 
Метатіл дегеніміз кез келген тілді сипаттауда қолданылатын екінші тіл, 
сонда метатілдің зерттеу нысаны – табиғи тіл. М.Малбақов сөздік тілін 
зерттеп, оны былай анықтайды: «Лексикографиялық аппараттың тілін 
осы метаметатілге, яғни екінші қатардағы метатілге жатқызамыз» [34, 
80]. Мәскеу семантикалық мектебі семантикалық метатіл құрастырып, 
ғылыми айналымға енгізіп, ол мәселені одан әрі дамытуда және «Мән 
– Мәтін» үлгісі (И.А.Мельчук енгізген) бойынша логикалық семантика 
мәселелерін зерттеуге үлес қосуда.

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: