Абай қҰнанбаевтың Әлемі мен шығармашылығына жастардың КӨЗҚарасы

Хосан Ж.
«Абай мұрасы – рухани қазына»
........................................................................
146
Abdullah Kara KIRGIZCADA EKLEŞİK FİİLLERİN KILINIŞ İŞLEVİ ............................ 149 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ 
АБСТРАКТ СӨЗДЕР 
Әлімбай Әсел Әлімбайқызы 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің филология 
факультеті «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының студенті 
alimbaiasel@mail.ru 
Абай Құнанбайұлын білмейтін қазақ жоқ сірә. Абайды ұлы дейміз. Әрине, бұл өте 
дұрыс. Ал, ұлылықты қалай түсінеміз немесе қалай жеткіземіз? Абайдың өлеңдерімен 
бәріміз де таныспыз.Өлеңдерін оқығанда сөздің мәнісіне терең тоқталып 
,
сөз жиіліге назар салсақ Абайдың сөздік қорының бай екендігін ,орайлы сөзді 
қолданудағы ой ұшқырын байқаймыз. Сол өлеңдеріндегі қияли көркемдігін танытатын 
абстракт сөздерге тоқталайықшы. Бір мың тоғыз жүз жетпіс алтыншы жылы Алматыда 
«Жазушы» баспасында жарық көрген «Абай өлеңдері» атты кітапты түгел дерлік қарап , 
оқыған болатынмын. Әр өлеңінде абстракт сөздер қолданылған. Мысалы: «Сап 
– сап көңлім , сап көңлім!» өлеңінде абстракт сөздер яғни дерексіз сөздер 
қайталауларымен қоса алғанда -100. Мұнда: 
«Сап-сап» cөзі – 10 рет: 
1,2.Сап-сап, көңілім, сап көңілім! 
Саяламай, сай таппай. 
3,4. Сап-сап көңілім сап, көңілім! 
Сабыр түбі – сары алтын. 
5,6. Сап-сап, көңілім, сап көңілім! 
Сана қылма бекерге! 
7.8. Сап-сап, көңілім, сап көңілім! 
Сарқа берме санасын. 
9,10. Сап-сап, көңілім, сап көңілім! 
Сағынышқа сарғайма! 
«Көңіл» сөзі 13 рет: 
1.
Сап-сап, көңілім. 
2.
Сап көңілім! 
3.
Сап-сап, көңілім. 
4.
Сап, көңілім! 
5.
Көңіл аулап сөз айтар. 
6.
Сап-сап, көңілім. 
7.
Сап көңілім! 
8.
Оған көңіл көтерме! 
9.
Сап-сап, көңілім. 
10.
Сап көңілім! 
11.
Сап-сап көңілім. 
12.
Сап көңілім! 
13.
Сонда да көңіл толмай ма? 
Одан бөлек қайталаулары сирек кездесетін абстракт сөздер: Саяламай, сай, күн, 
түн, бай, мақұл, жан-жағы, жалтақтай, жан, біл, тілхат, арадағы, ағын, ауру, сау, әл-қуат, 
қыл, пайда, дүние, өтер, ажал, жетер, хош, қойнына, көрмей, бойыңа, иман, адал, сатсаң, 
арамға, Құдай, қабыл, сүйеді, сарқа, санасын, бәрін, өртенесің, жанасың, 
3 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
мезгіл, тойғыз, шабасың, тәуір, сабасын, ұстап, тона, күлкі, сағыныш, қарғай ма? 
қалың, ақыл, көрікті, таңда, текті. «Жай» сөзімен тіркескендер: 
1.
Күні-түні жай таппай? 
2.
Сен жайыңа жүргенмен. 
3.
Жай жүрсең де қыз қумай. 
4.
Сабыр қылсаң жайыңды. 
Таппай сөзімен тіркескендер: 
1.
Не күн туды басыңа 
Күні-түні жай таппай? 
2.
Сен жайыңа жүргенмен, 
Қыз өле ме бай таппай? 
3.
Өлермін деп жүрмісің, 
Мұнан басқа жан таппай? 
Өл сөзімен тіркескендер: 
1.
Қыз өле ме бай таппай? 
2.
Өлермін деп жүрмісің. 
Сабыр сөзімен тіркескендер: 
1.
Сабыр түбі – сары алтын. 
2.
Сабыр қылсаң жайыңды. 
«Сана» сөзімен тіркескендер: 
1.
Сана қылма бекерге! 
2.
Сана қылғанмен пайда жоқ. 
«Даяр» екі рет: 
1.
Дүние даяр өтерге, 
2.Ажал даяр жетерге, 
Дәулет сөзімен тіркескендер: 
1.
дәулет жоқ,. 
2.
Иман, дәулет бітер ме? 
Бейнет сөзі: 
1.
Бейнет көрмей. 
2.
Өз-өзіңнен бейнетке. 
Адал сөзімен тіркескендер: 
1.
Адалдың сатсаң арамға. 
2.
Егер адал жүргенде 
«Кансонарда 
бүркіші 
шығады 
аңға» 
өлеңінде 
43 
абстракт 
сөздер 
қолданылған.Олар яғни бір-ақ рет немесе екі рет қана кездескендері: Қансонарда, 
аңдыған, жақсы, ғанибет, ыңғайлы, ықшам, салаң, жолық, сымпың, шалған, 
қырым,самғаған, ұшсам, өрлеп, құтыл, аспан, қоқақтап, талас, жанға, қызық, көңілді, 
жығыл, қырық, қыржыңдап, қоқаңдап, жау, осал, сегіз, аудармай, ертең, ауылдап, 
ысқырық, көктен, майдан, көк, біреуі, жер тағысы, сұлу, сипағанда, ер, күйеуі, 
қалыңдығы. 
«Қақтаған ақ күмістей кең майдайлым» өлеңінде абстракт сөздер: (Қақтаған, кең, 
нұр, жайнайды, жаңа, айды, қыр, жүз, аш, көрінер, кірсіз, іш қайнайды, , әдепті, күлкісі, 
бейне, үлбіреген, сорақы, ұзын, қысқа , нәзік, бел, ажым, ыңғайлы, қолаң, толқын, ләззат, 
жан, сұлу, заман, он сегіз, он тоғыз, өкпе, мінез, ешнәрсе, бұлтақ, жайдары, ашық, 
орынсыз, жыртақтайды, сұлу, әуелден , мәлім, мақтаған, жақтаған, мақтан, 
4 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
қылық, бойына, сыр, арсыз, ұят, ой , іс, жұмыс, қасиетті, құр бекер, бұлғақтаған.) 57 рет 
кездескен. 
«Қартайдық, қайғы ойладық,ұйқы сергек» өлеңінде абстракт сөздер: (қартайдық, 
қайғы, ойладық, ұйқы, сергек, ашу, у, ой, кермек, , мұң, көңілді, кім, кісі, жас, қартайдық, 
өл, тағдыр, өмір, қызық, Құдай,ақыл, ермек,бойды, өнерсіз, қылық, өле, ой, қылық, 
еріншек, ездіген, жаман, адал, еңбек, ұрлық, ,қулық, арамдық, жамандық, мың күн,сын, 
күн, адамзат, тірлік, дәулет, ақыл, таппақ, таппақ, адал, ауыл, қорлық, қылжаң, күн, надан, 
арам, ақылды, сөз, ертегі, үйрен, рас сөз, кім, ақылсыз, шын , сенбе, қызық, ертегі, білім, 
жирен, ақыл, қырққа, ірнірсе, баға, надан, алаш, іші, жау, сырты, күлмек, тірі, өлсе, кісі, 
Құдай, жаратқан, шайтан, қайғы, періште, шайтан, сыбыр, арамдық, күн, жан, адалдық, 
арамдық, кім, шайтан,болыс, қайрат.) 96 сөз қайталауымен бірге кездескен. 
«Қартайдық» сөзі 2 рет: 
1.
Қартайдық, қайғы ойладық. 
2.
Жас қартаймақ. 
«Ой» сөзі 
1.
Ойың – кермек. 
2.
Шыға ойламай. 
«Қылық» сөзімен тіркескен сөздер: 
1.
Өнерсіздің қылығы. 
2.
Шыға ойламай, шығандап қылық. 
«Ақыл» сөзімен тіркескендер: 
1.
Ер ісі ақылға ермек. 
2.
Ақыл таппақ. 
3.
Наданға арам ақылды құлаққа ілмей. 
4.
Ақылсыз шыңға сенбей. 
5.
Ақылды қара қылды қырыққа бөлмек. 
«Өл» сөзімен тіркескендер: 
1.
Жас қартаймақ, жоқ тумаақ, туған өлмек. 
2.
Өнерсіздің қылығы өле көрмек. 
3.
Өлсе өкірмек. 
«Адал» сөзімен тіркескендер: 
1.
Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек. 
2.
Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек. 
3.
Адалдық, арамдықты кім теңгермек?! 
«Арам» сөзімен тіркескендер: 
1.
Арамдықтан жамандық көрмей қалмас. 
2.
Наданға арам ақылды құлаққа ілмей. 
3.
Адалдық, арамдықты кім теңгермек?! 
«Қартайық қайғы ойладық, ұлғайды арман» өлеңінде абстракт сөздер:Қартайдық, 
қайғы, арман, ойла, ұлғайды, шошыимын, жұрт, аларман, би, болыс, күш, қазақ,жарлы, 
қызмет, мінез, жау, жек көрем, дос, бұлт, жау, сырт, бұзылған , оңай , оңайлық, сұм-
сұрқия, сұмдық, жан, сүйімді, жүз, ел, сықылды, көп, ант, ішу,ойлар, орыс, жұрт, 
арамдық, жан, қанағат, , ар, қазақ, бақ, паруардияр , жаратқан, жан, ант, жан, арын, 
қырық, қу, қулық, заң, құбылған, шертиген, паңы.Жан сөзі-4 рет, сұм-2 рет, жау-2 рет, ой-
4 рет, ар-3 рет, қазақ-2 рет, , көп-1 бұдан бөлек сирек кездесетіндер бар. 
«Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап?» өлеңінде абстракт сөздер: ( Жұрт, қия, 
қарқылдап, арт, шықылдық, күні бойы, ыза, ыржаңдап, иелері, жан, түні бойы, мақтап, 
сая, жанға, олжа, дәнеме, ел.) Бұл өте шағын өлеңде жан сөзі -2 рет кездескен , қалған 
сөздер бір-ақ рет қолданылған. 
5 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» өлеңінде абстракт сөздер: (қалың елім, 
қазағым, қайран жұртым, жақсы, жаман, шырайсың, жақсы сартша, ұқпа, күлкі, 
түн,күндіз, ұйқы, көрсе қызар, күн, тыртың, бұртың, би , өңкей, сиқы, бұз, құдай, бірлік, 
береке, шын пейіл, сарқылды, байлық, күш, шырқы, көңіл, қуат, күлкі, байғұс.)Күлкі сөзі-
2 рет, түн – 2 рет,жоғарыдағы көрсетілген бірлікке байланысты, жағымсыз қылықтарға 
тағы басқаларына байланысты сөздер өз кезегінде бір-ақ рет қолданылған. 
«Байлар жүр» өлеңінде абстракт сөздер: Байлар, жиған, жүзі, тоқсаннан, жұрт, 
құдай, суға, белшесі, шығын, сұм- сұрқия, қу, білгіш, құдай, құмар, қорыққа, бай, ұамы, 
күшті, бай, жаны, сілесі, аяулы, жақсы. 
«Көңлім қайтты» өлеңінде абстракт сөздер:( көңілім дос, дұшпан, кім, тірі, жан , қазақ, 
алыс-жақын, бәрі, жалғыз-жарым , анда-санда, пайда, жолдас, аяулы, майдан, ұрлық-
қарлық, сөз,саналы, жан, ұғар, күн, ел, дәнеме, мейір, мәз, қуан, байлар, жаз, күз, күн, ыза, 
ыржиып, күле , сауда, ел, күш, топ, арсыз, жұрт, көңіл, естілер, қуан, ел азды, надан, мұң, 
ала, күпілдек, ұялмай, кісі, біреу, ұры-қарды, телі+тентек, жаза, жер, сөз, Құдай-тамыр, 
дос-жаран, күшті ,тентек, іште жалын, дерт, мас, пайда, залал, жұрт, жаз, жайлау, күз, 
күзеу, қыс, қыстау, пәле, шаруа, оңалмай , жасы, кіші , үлкен, ұял, сұрамсақ, нәпсі, тыя, 
сәлем, борыш, сөз, қулық, жан.) 
«
Адасқанның алды жөн» өлеңінде абстракт сөздер: ( адасқан , алды, жөн, арты, арам, 
ұқпақ, кесел, қорқпақ, шап-шақ, жаздыкүні, қулық, айғақ, мезгіл, түні бойы , жан, қалжың 
, ыржаң, жүз, құбылтып, сидақ, ел, мол, шаруа, олақ, сыр, түзеу, сырты, өнер, қу, 
,сымпыс, шалақ, адал, еңбек, жұрт, тап, қыдыр, ел, сәлем, ыржаң.) 
«Бір дәурен» өлеңіндегі абстракт сөздер: (дәурен, күн, ой, жастық, уайым, ешнәрс е, 
ой, өлең, айт, ән, қалжың, ауыл, қуаныш, көңіл, іс, жұбан, ,ақыл, қуаналық, сүйсең , сүй, 
көрсе қызар, диуана, күнде, күлген, жастықта, бишара, өнер, еңбек, той, қадір, күлкіні, 
шула, уайым, қиын, дүние, тар, еһе-еһеге, елір, күндік, майдан, құмар, уайым, жарлылық, 
жалынышты,жалтаң, сүйкімі, әсем, өлгенше, мезгіл, ұрлық қылар, жұмыс, ақыл, ой, 
қалжың, қайран дәурен, зарлық, үміт.) 
«Жігіттер ,ойын арзан» өлеңіндегі абстракт сөздер: ( ойын, арзан, күлкі , қымбат, сыр, 
сымбат, арзан, жалған , күлмейтін, шын күлерлік, сұхбат, абайла, шын, көңілмен , 
талаптылық, өнер, мінез, жақсылық, шақтан, пысық, қызық дәурен , тату , шын , 
күншілсіз, тату, көңіл,қиянатшыл, ғиззәт, хұрмет,бейне, жанның , жолдастық , 
сұхбаттастық, қадір.сыры, сүйікті , сыртқы, сөз, қадір, салдуар, жақсы, лапылдақ, көрсе 
қызар, нәпсіге ерме, жақсы , көркімнен, мінезіне, көңіл, жеңісқойлық, күнде, көңіл, 
қылықты , толқын , пида, сабыр, сұлу, көпшіл, ақыл, іс , мінез, ұял, , зерек, салақ, олақ, 
керім-кербез,жыртаң-тыртаң,сүй, суық, ақылды, мінез, тату, өсек, мінез, кесегі, майысқан, 
бейне, арзан, құмар, ары, ақылы, ұят, ғапыл , тату, тәуір,таза,тілеу, сату, күлкі , жан , 
жанжал-керіс .) 
«Базарға қарап тұрсам, әркім барар» өлеңіндегі абстракт сөздер: (базар, әркім, іздеген, 
біреу,әркімге, нәрсе, сөз, ұғар, баға, пайдам, аң-таң, күнде, кісі, жалпақ жұрт, елге , 
жалпақ жұрт, шамданбай-ақ, сәуле, ойланар.) 
«Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегі абстракт сөздер: (Ғылым, мақтан, құмар, 
шаттан, ойнап, күлу, бес нәрсе, қашық бол, бес нәрсе ,асық бол, тілеуің , өмірің , қайғы 
,
өсек , өтірік , мақтаншақ, еріншек ,мал шашпақ, дұшпан, талап , еңбек, терең , ой, 
қанағат, рақым, ойлап, асыл іс, жамандық, нәфритлі, көңіл, тыю, жақсылық көрсең, 
ғибрәтлі, ойға, жисаңыз, ғалым, балалық, бақ, ғалым,ғылым, ғылым, кім, дүние , ғылымға 
,білген ,махаббат, ақыл, іс , бай, ақылменен, надандарға, шын ,сөз, ант, хадис, күпір, 
орын, сөзге , сөзін біл, жалған, дүние, шешен, көсем, дүлдүл, сөз, мәнісін, ақыл мизан, 
мейлі, мейлі, ойлап-ойлап,іл, ақымақ, көп, ақылды, көптің, тәтті, жақынып ,айтты, 
надандықпен , кім, айтса ,сөзге ерме, қауіп , үйрен, жамандықта, жиренсең , жылма-жыл, 
үйренсең, біреу, үйренсең, біреу,біл, білгеннің, тұл, сөзіне қарай, кісіні , 
6 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
кісіге,қарап, сөз алма, шын , сөз, қайсы, біле, әр нәрседен, құр қал ма, білген, шыншыл, 
сөзін ,оқы, ойла, үйреніп, жойма, , уақыт, көңіл.) 
«Интернатта оқып жүр» өлеңіндегі дерексіз сөздер:Өспірім ,көкөрім, бейне, закон, 
қуанар, ойында, шариғат, прошение, ынсапсызға, еждиһатсыз, михатсыз, ғылым, сарасы, 
көп, панасы, жаман, бұзық, ,қу, сұм, жаласы, виноват, қаласы, тілмаш, адвокат, ой, 
көңлінде,сарасы, ақылы, ащы, здравомыслящий,ақыл, пайда, ойлама, ар, ойла, талап, 
кітапта, ерінбей, военный, қызмет, мақтанға, қызмет, сабыр, жазықсыз, өнерсіз, қылығы, 
Қит , Қорлық, талапты, нұр, өмір,ерінбей, адал,ақыл, счетың , жалқау, закон, тәуекел, 
жеңіл, ңылым, ой.) 
«Ішім өлген сыртым сау» өлеңіндегі абстракт сөздер: (ішім өлген бұл жерде адам 
мүшесі емес ішкі рухы немесе жаны ссекілді келтірілген, сау, жау, өзендегі, дау, кү н, 
жан, қысылса, жайтаңдамай, жанды ,еріткен,жан, жай, тапса, жат, мінез, ұрлық, қулық, 
дауды, жүз тарау.) 
«Білімдіден шыққан сөз» өлеңіндегі абстракт сөздер:білімді, талапты, нұрын, 
сырын, көңілі, ояу ,сөз, таяу, баяу ,өнері,сөзді, сөзге, ұйқылы-ояу, ақыл, ой , айт, той, 
ыржаң-қылжаң, мінез, сұлу, тәңірі , ақыл, арам, жақсыға, жанығ көңіл, дерт, ем, тәңір - 
айтыл, қулық, сұмдық, өсек.) 
«Көжекбайға» өлеңінде кездесетін абстрактілі сөздер: (Ежеттесін, сыйласын, 
сыбырлас, сырлас, тату, күн, татулықты, бұрынғы, ой , ойласан, жауыңа, жауың кез , 
араздығы, , бәрекелді, мақтап- мақтап , иман, сыр, аруақ, құдайдан, қорықпай, антұрған, 
дұшпандығын, кеселді, баурыңа, шешен, сылтау,пәленше, жақсы, ызақор, мінезі, 
тәтті,қалжың , ұрыс , уайым, бұлт, болыс , кесапат, намыс, көңіл, жан) 
«Өлең – сөзің патшасы» өлеңіндегі абстракт сөздер: (өлең , сөз, данасы, сөзбен, сөз, 
надан, жұрт, аят, хадис, сөздңғ басы, бәйітмысал, қисыны, қызықты, мінәжат, уәлилер, 
зар, наласы, өлеңге , әркімнің, надан, өлең қылып, мақтау, өлең, қадірі, жұртты, жалдап, 
алдап, арбап, қайыршылық, мақтап, қарғап, мақтаншаққа, , қазаққа , өлең, қадірсіз, 
зарлап, сөз түзелсе, қызықты, қыздырмалап, әңгіме, ақыл, сөзге, жұт, ынтасыз, шабандап, 
өкпелеме, білімсіщ, құмар, мақтан, арамдық, ұрлап-қарғап, қуанып, пайда, жау, 
мұңдалап,ынсап-ұят, ар-намыс, сабыр, талап, ешкім, терең ой, терең ғылым, өтірік , өсек.) 
«Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай» өлеңіндегі абстракт сөздер:қараша, 
желтоқсан, ай, қыстың басы, ерте, біреуі жай, ықтырма, күзеуде, кедейде, отын ,тоңған, 
сай ,ұялып ,қайыр, қызметке, орай, мейір , бейіл, құдайым-ай ,кедей , сорлы, еңбек, қыс. 
«Қыс» өлеңін талдау абстракт сөздер: (соқыр ,мылқау , жанды, сықырлап ,дем, 
үскірік, аяз, қыс, әлек , аязбенен, ажар , бұлттай, мазаңды, бұрқ-сарқ ,борандай ,әуес, 
домбығып, үсік ,қажымас, қайрат, титығы, қыспен, қор, қылма, ұйқы ,қайрат, антұрған.) 
«Не іздейсің, көңілім» өлеңіндегі абстракт сөздер: көңілім, шын, шар ұрып, 
тыныштық, сырласарлық, пайда, мақтаса, мақтаудан, көп мақтауын, тәңірі, мақтай, тәңрі, 
мақтау ,жел, сөз, жанға, қас,қошеметшіл, мақтаса, бақталас, құмарлан, жұрттың, бәрі, сөз, 
сатқан, тәңірі, сөз сатса, асыл, жақсы, мақтанның, зорлық, антұрған, өлім, қорлық, өмір, 
дүние, су, жақсы-жаман, у, ойлай. 
«Ғалымнан надан артпас» өлеңіндегі абстракт сөздер. Ғалым, надан, ұққанменен, 
тағдыр, қалыбынан аса алмайды, көктеп. 
Қорытындылай келе, абстракт сөздердің өлеңде қолданылуы өлеңнің көркемдігін 
ашады. Өлең оқығанда оқырман - ақынның айтпақ ойын,ішкі жан дүниесімен сезініп , 
түсінеді. Біз абстракт сөздерді көзбен көрмейміз, қолмен ұстамаймыз. Біз түйсікпен 
сезініп, ойлау арқылы көз алдымызға елестетеміз. Абстракт сөздерді өлеңдерінде 
қолданған Абай , оқырманын өзіне баурай түскендей.Өмірде бар дүниені сол күйінде 
айтып шектелсе , сірә , бұндай көркем болмас еді. Абай өмірдегі 
7 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
бар дүние мен адам ішіндегі көзге көрінбейтін жан толғанысты бір-бірімен сабақтаса 
байланыстырып, өлеңде көрініс тапқызды. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
Абай өлеңдері .«Жазушы» баспасы. – Алматы, 1976 жыл. – 10-191бб. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: