П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯНЫҢ КОМПОНЕНТТЕРІ
109 8 .3 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң К О М П О Н Е Н Т Т Е Р І Әуен, қарқы н, ұзақты лық, пауза, интен- сивтілік, тембр интонацияның негізгі компонент- т е р і б о л ы п т а б ы л а д ы . И н т о н а ц и я н ы ң компоненттері кейде просодикалық тәсіпдер деп аталады. Сөйлеу тілінде интонацияны ң аталған компоненттері бірімен-бірі ты ғы з байланысты болады. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын. О лар ө зар а түрлі қ а р ы м -қ а т ы н а с қ а тү сіп , сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуші, оларды бір- бірінен ажыратушы қызмет атқарады. Барлық тілдердегі интонацияны ң ең басты да универсалды компоненті ә у е н. Себебі қай тілдің болса да басқа тілдерден айырмашылығын білдіруде әуеннің ролі ерекше және ол тілдің бірден-бір өзгешелік белгісі бола алады. Жалпы әуеннің сөйлемдегі атқаратын қызметі әр алуан. Біріншіден, сөйлеу тілінің ағы сы н болшектерге мүшелеп жіктейтін де, олардың басын қосатын да әуен және онымен қоса пауза. Екіншіден, сөйлемдердің коммуникативтік түрлерін аны қ- тауда, яғни олардың айтылу м ақсаты на қарай (хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті) бөлінуінде ү л к е н қ ы з м е т а т қ а р а д ы . Ү ш ін ш ід е н , грамматикалық және лексикалы қ тәсілдермен қосылып сөйлемдердің жалпы мағынасын беруге, оның стильдік ерекшеліктерін анықтауға қатыса- ды. Төртіншіден, соз тізбектерінің синтагмалық акценттелуімен қосылып, сойлемнің логикалық және эм оциялы қ мазмұнын жеткізуде мәні зор болып келеді. Т іл д ің ә у е н і и н д и в и д у а л д ы с о й л е у ерекш еліктеріне қарай құбылуы мүмкін. Бірақ та мұндай жағдайда ол құбылу сол тілдің әуенінің негізгі формалары нан тыс, өзгеше ауытқи ал- майды. Өйткені ондай кезде сөйлем нің негізгі мазмұны өзгеріп, тыңдауш ыға түсініксіз болып қалуы мүмкін. Акустикалық ж ағы нан қарағанда, эуен си- паты әр уақы тта өзгеріп тұраты н н е г і з г і т о н ж и і л і г і н е (частота основного тона) сә й к е с болады . С өйлеу тіл ін ің негізгі тон жиілігінің сөйлеу процесінде ұдайы озгеріп тұруы оны ң бір озгешелігі болып табылады. Тілдегі негізгі тонны ң мазмұны сөйлеушінің дауысы- ның жоғары не төмен болуымен байланысты. Бірақ дауыс аппаратының ерекшеліктерімен бай- ланысты еркектердің жуан, яі-ни томен дауысы- ның немесе әйелдердің жіңіш ке, яғн и жог-ары дауысының интонациялы қ мазмұныны ң өзара л и нгвистикалы қ айы рм аш ы лы ғы ж оқ екені анық. Қ азақ тіліндегі үндестік заңы на бағы н а- тын ашық, жуан дауыстылар мен қысаң, жіңішке дауыстылардың негізгі тон жиілігі арасы ндағы айы рм аш ы лы ғы ны ң елеусіз болуы мұндай ин- тонациялық және лингвистикалық мазмұны ша- малы факторлардың тағы бірі ретінде қаралады. Жоғарыда айтылыгі кеткен факторлар сойлеу т іл ін д е г і и н т о н а ц и я н ы ң ж а л п ы т о н а л д ы контурын айтарлықтай озгерте алмайды. Қ азақ т іл ін д е г і и н т о н а ц и я н ы ң ж а л п ы т о н а л д ы контурыңа әсер ететін фактордың бірі - синтаг- маның ең соң ғы логикалы қ маңызды созіне түсетін екпін, басқаш а айтқанда, синтагманы ң соңғы созінің акценттелуі, екінш ісі - адамның эмоциялы қ ж ағдайына, яғни қызулану, эсерле- н уін е б а й л а н ы с т ы сө й л ем д егі н егізгі тон жиілігінің осуі. Сойлеу тьтіндегі тоналды контурдың жалпы бағыты түрлі-түрлі болады. Олар көтерілу, бэсең- деу, көтерің кі-бэсең , бэсең-көтеріңкі немесе бірқалыпты болуы мүмкін. Тоналды контурдың жалпы бағытынан басқа интонацияны сипаттау- да оры н алатын ерекш еліктер болы п, он ы ң интервалы мен диапазоны саналады. Бұлар ең алдымен интонацияны ң негізгі тон жиілігімен тыі-ыз байланысгьыығының үстіне эуеннің бэсең- деу не котерілу молшерін де қамтиды. М ысалы, хабарлы сойлемніңинтонациясының н е г і з г і т о н жиілігі бұйрықты және лепті сойлемдердің инто- нациясының негізгі тон жиілігімен бірдей болып басталады, бірақ олардыц төмендеу-ж ө ғ а р ы л а у д и а п а з о н ы мен интервалының озгешіліктері бар екені аны қ байқалады. И н тонацияны ң тоналды и н т е р в а л ы болымды ж эне болымсыз болып екіге болінеді. Егерде салыстырмалы олш емнің бірінш ісінің интервалы оны ң екіншісінің интервалынан кем болса, онда тоналды интервал болымды боп есептеледі. Егер керісінше болса, онда - болым- сыз болады. С ингаксистік ең маңызды ш ағын олшемдер, я ғн и синтагмалар жэне сойлемдер өзіне тэн төналды интервалдармен сипатталады. Т өналды д и а п а з ө н - негізгі төн ж и іл іг ін ің ең ү л к е н ж э н е ең к іш к е н т а й мөлшерінің арасындағы айырмаш ылығы арқы- лы белгіленеді. Олардың үш түрі бар: көлемді (кең), колемсіз (тар), орташа. Эмоциялық мағы- налы сойлемдердің тоналды диапазоны кобінесе колемді мәндермен сипатталады. Бұған лепті сойлемдердің тоналды диапазоны жатады. Мы- |