П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1 1 2
ИНТОНАЦИЯ л ы қ тәсіл. Тембр арқылы қуаныш пен реніш , ашу мен ирония, көңілдену мен мейірлену, сықақ пен м ысқыл т.б. сезімдер беріледі. И нтон ац и я- ның басқа ком поненттерімен салы сты рғанда тембр аз зерттелген. М ұның себебі тембрдің сойлемдегі таза мағыналық рөлінің жоқтың қасы болуымен байланы сты . Ол көбінесе сөйлем нің эм оциялы қ мазм ұны н беруге қатысады. Ал аку- стикалық деңгейде алып қарасақ, тембр спектрге сәйкес келеді. Тембрдің лингвистикалы қ ф унк- циясы әлі жете зерттелмегендіктен, оны ң бар- лы қ қызметі толы қ сараланбаған. И нтонацияны ң компоненттері тіл-тілдердің бәрінде қолданылатын универсалды просодика- лы қ тәсіл болып табылады. Бұл ком поненттер н е г із і н е н т іл д е р д ің қ а й - қ а й с ы с ы н д а да сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай ажыратуға қатысады. Қай тілде болмасын интенсивтіліктің молаю ы да, негізгі тон жиілігінің көтерілуі де адамның артикуляциялық аппаратындағы дауыс ж елбезегіне түсетін ф и зи о л о ги я л ы қ әсердің механизмімен автоматты түрде байланысты қара- л а ты н ы б ел гіл і. С о н д ы қ т а н да и н т о н а ц и я ком понеттерінің барлы қ тілдерде универсалды болуы - адамдарды ң сөйлеу аппараты ны ң жал- пы ф изи ологи ялы қ қасиеттерінің бірдейлігіне бай ланы сты болса керек. Б арлы қ тілдердегі синтагм алар арасы ндағы м ағы н алы қ қары м - қаты насты білдірудің универсалды әдісі болып интонацияны ң, я ғн и просодикалық тәсілдердің әуені, қар қы н ы , паузасы саналады. М ысалы, си н та гм ан ы ң с о ң ғы созіне түсетін то н н ы ң бэсеңдеуі, тиянақты әуені барлық тілдерде сөздің а я қ т а л у ы н ы ң б ел гісі б о л ы п т а б ы л а д ы , ал ф разаны ң соңы ндағы тонны ң көтерілуі аяқтал- мағандықты, тиянақсыздықты білдіреді. Барлық тілдерде де қарқы нны ң баяу, “байсалды” болуы информацияның маңыздылығынан хабар береді, ал қарқы н н ы ң жылдам, тез болуы оны ң маңы - зы, мәнінің шамалы екенін білдіреді. Көптеген тілдерде бірдей болып келетін ин- то н ац и ян ы ң қ арам а-қарсы л ы қты , түсіндіру- анықтауды, санамалауды, логикалық белгілеуді, қ ы с т ы р м ал ы қ ты кө р сететін п р о с о д и к а л ы қ тәсілдердің бар екені белгілі. Олардың қолданы- луында эр тілдің озіне тэн ерекшеліктері де бо- луы мүмкін. Интонацияның эмоциялық түрлерінің эуені де тілдердің көбінде біркелкі не ұқсас болатыны белгілі. Б ұған мысал ретінде ж ағы м ды лы қ пен жағымсыздықты, қуаныш пен ренішті білдіретін ин тонац ияны ң әуенін алып қарауға болады. Қуанышты, жағымды эм оцияны ң әуені жоғары регистрлі тонды болады да, ал реніш ті ж ағы м - сыз эм оцияны ң тоны төмен, “ ы зғарлы ” болып келеді. Бірақ, әрине, эр тілдегі просодикалы қ тэсілдердің көрінісі сол тілдің интонациясыны ң жалпы ерекшелігіне байланысты болатыны анық. М ысалы, орыс тілі интонациясы ны ң әуеніне эсер ететін, оның ерекшелігін түзетін осы тілдегі соз екпіні екені белгілі. Орыс тілінің бұл әмбе- орынды жылжымалы соз екпінінің сөздердің м орф ологиялы қ ф ормалары н ажыратуда ғана емес, олардың негізгі мазмұнын анықтаудағы мәнін айтуға болады. Ал қазақ тілін алатын болсақ, мұнда әр сөзге түсетін екпін ж оқ екені белгілі. Қ азақ тілінде, ф ранцуз тіліндегі сияқты синтагманы ң соңғы сөзіне түсетін синтагмалы қ екпін бар екені экс- периментті түрде дэлелденген. Сонымен, түрлі халықтардың сөйлеу тілінде интонацияны ң компоненттері, басқаша айтқан- да просодикалы қ тәсілдері эр түрлі қаты насқа түседі. Ал қандай ж ағдайда және қайсы тілде болса да, аталған просодикалық тәсілдердің қай- сысы қалай қолданылуы сол тілдің интонация- сының ерекшелігіне байланысты. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|