П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯНЫҢ КОМПОИЕНТТЕРІ
1 1 1 ырғақты топ, сөздерге бөлуі ғана болып қой- м ай , с о н ы м е н бір ге и н т о н а ц и я н ы ң б а с қ а компоненттерімен қосылып сөйлемдердің түрлі м а з м ұ н д ы қ , э м о и и я л ы қ т .б . қ а р ы м - қаты настары н аны қтауға қатысуы деп айтуға болады . П а у за н ы ң м өлш ері сөйлеу тіл ін ің қарқынымен байланысты. Әдетте оның мөлшері сойлеу қарқы ны мен тура пропорциялы болады. Ф раза мен синтагм аны ң паузалары создердің арасындағы паузалардан көлемдірек болады. Пау- заның қай тілде болса да, сөйлем мүшелерін және сөздердің ф ункциялары н анықтауда мәні зор. Сөйлеу тіліндегі интонацияны ң паузасын синтаксистік сегменггердің арасында пайда бо- лып, тоналды контурды шұғыл өзгертетін ал- дамш ы пауза делінетін кейбір акусти калы қ компоненттерден ажырату керек. Сойлеу тілінде интонацияның нағыз пауза- сы мен алдамшы паузасынан да басқа хезитация- л ы қ во к ал д ан ған кідірістер кездеседі. Олар сөйлеуш інің алды ңғы фразадан кейін келетін фразаны ойлауы үшін, немесе ол ф разан ы ң нэтижесін байқауы үшін қажет. Мұндай вокал- данған кідірістердің просодиканың семиология- лы қ ф ункциясы на байланыстылығы дәлелден- ген. Егер вокалданған кідірістің тоны төмен бол- са, ол келісушілікті, ал жоғарыдан кенет төмен түссе, ол эм оциялы қ дэрменсіздік келісімді, ке- рісінше төменнен жоғарьшаса, - сұрақ пайда бол- ғанын білдіреді. Интонация компонентінің бірі и н т е н с и в- т і л і к. И нтенсивтілік басқа компоненттермен бірігіп қана мазмұнға ие болады. Интенсивтілік кобінесе дыбыстардың негізгі тон жиілігімен қосылып, сөйлемдегі сәздердің акценттелуіне қаты сады . Сөйлем дегі сөз тізбектерін ің бір сегментін акценттеу керек болса, сөйлеуші сол жердегі интенсивтілікті күшейтіп үдетеді. Бірақ интенсивтіліктің күшейтілгені құлаққа кобінесе дауыстың қатты ш ы ққаны ндай болыгі естіледі. Дауыстың қатты шығуы тек интенсивтілікпен ғана емес, дауыстың негізгі тоны котерілуімен де б а й л а н ы с т ы . Д а у ы с т ы д ы б ы с т а р д ы ң интенсивтілігінің абсолюттік мәніне олардың артикуляциялы қ ерекшеліктері де әсер етеді. Қысаң дауысты дыбыстармен салы стырғанда аш ық дауысты дыбыстардың интенсивтілігі мол екені экспериментті эдіспен дэлелденген. Интенсивтілікке эсер ететін екінші фактор - дауысты дыбысты ң синтаксистік сегменттегі орны. Сойлем нің эр түрлі синтагмаларындағы интенсивтііікті зерттеу барысында мынадай жағ- дай анықталды. М ысалы, синтагманы ң аяғы н - дағы дауыстылардың ингенсивтілігі оның басын- д а ғ ы д а у ы с т ы л а р д ы ң и н т е н с и в т іл іг ім е н салыстырғанда кем екені байқалады. Дауыстылар неғұрлым синтагманы ң аяғы н а ж ақы н тұрса, оны ң интенсивтілігі соғұрлым азая түседі. Бұл ж ағд ай сөйлем дегі и н тен си втіл іктің жалпы контурының эдетте жоғарыдан томендейтінін корсетеді. Егерде сол жалпы контурдың сызы- ғында акценттелген сөздер болса, олар сонымен б а й л а н ы ст ы к ү ш е й е д і. С о н д ы қ т а н с о зд ің акценттелуі мен интенсивтілігінің арасында ты- ғыз байланыс бар. Әдетте, логикалы қ акцент- телген сөздің интенсивтілігі де мол болады. Бірақ создің логикалық акценттелуін интенсивтілік қана корсетпейді, м ұны ң б асқа да ф он ети кал ы қ тэсіідері бар. Оларға тонның котерілуі мен ұзақ- ты лы қ та жатады. Сонымен сойлемдердің немесе қаңдай да бір синтаксистік сегменттер интонациясынын дина- м и к а л ы қ к о н т у р ы с о л с и н т а к с и с т ік конструкцияның мазмұндық салмағы жонінде де хабар бере алатыны аны қ. М ысалы, сойлемдегі қыстырма сегменттердің ди нам икалы қ деңгейі төмендеу жэне бірсыдырғы болуы сол сегменттің сем антикалы қ салм ағы н ы ң негізгі м ағы наға қосымш а ғана қызметін білдіреді. Мысалы: Сол кезде, неге екенін кім білсін, оныц жайдан жай жылағысы келді. Сөйлемнің интенсивтілігінің молаюы оның жалпы эмоциялық бояуының қоюлануымен тура пропорциялы болады. Адамның көңіліне жағым- ды эсер ететін, көңілін котеретін эмөция эрқашан интонацияның интенсивтілігінің котеріңкі жэне мол болуымен сипатталады да, ал көңілге жа- ғымсыз, адамның ұнжырғасын түсіретін эмоция и н т о н а ц и я н ы ң и н т е н с и в т іл іг і м ен ж алпы деңгейінің төмендеуімен сипатталады. Әдетте, бұйрықты сөйлем мен лепті сөйлемнің интөна- циясыны ң интенсивтілігі мен жалпы деңгейінің кәтеріңкі болатыны белгілі. Әсіресе біріншісіндегі б ұ й ы р у а к т ы с ы н е ғ ұ р л ы м к ү ш т і б о л с а , интенсивтілігі соғұрлым жоғары болады. Э к сп ери м ен тті-ф он ети кал ы қ еңбектерде жиірек қолданылатын интонацияның динамика- лықөлшемдері көбінесе интенсивтіліктің деңгейі, и н т е н с и в т іл ік т ің д и а п а з ө н ы ж э н е интенсивтіліктің ең жөғары мэні ретінде үш жақ- ты қарастырылады. И н т о н а ц и я к о м п о н е н т т е р і н і ң бірі т е м б р деп аталады. Тембр адамның әр түрлі коңіл-күйін, эмоциясы н білдіретін интонаш ія- |