Ўзбекистон республикаси


-дек\-дай қўшимчасини келтириш билан юз  беради. Бошқача айтганда шахсий муносабат ўхшатилган нарса-ҳодисага  -



Pdf көрінісі
бет133/303
Дата03.12.2023
өлшемі3,07 Mb.
#133510
түріМонография
1   ...   129   130   131   132   133   134   135   136   ...   303
Байланысты:
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397

-дек\-дай
қўшимчасини келтириш билан юз 
беради. Бошқача айтганда шахсий муносабат ўхшатилган нарса-ҳодисага 
-
чак, -чоқ
ни қўшиб кичрайтириш орқали юзага келади. Масалан, 
қўғирчоқдек қиз, қўғирчоқдай бола, келинчакдай баҳор, сулув келинчак, шўх 
қўзичоқ. 
Мисол: 1. 
Шу ёшлик, шу чирой, умринг баҳори, Сарғайиш 
билмасин сулув 
келинчак

(Зулфия). 
2. 
Саман 
тойчо
қ 
ниҳоят 
йилқиларга келиб қўшилганида Турғун билан Танабой уни тинч қўйишди
(Ч.Айтматов). 3. 
Тўйган қ
ўзичоқдай
ухлаб ётар эди
(А.Қаҳ.). 
Баротни 
кўринглар қўғ
ирчоқдек
 ясанган бойваччани қўлга туширибди
(З.Самадий).
-чак, -чоқ
қўшимчаси баъзан қўшилган сўз орқали ифодаланган 
нарса-буюмни кўрсатувчи сўз метафорик равишда ишлатилиб, у орқали 
киши тушунилади. Сўзловчи бу ўринда нарса-буюмни кичрайтиш эмас, 
балки метафора орқали ифодаланган кишига нисбатан шахсий 
муносабатини, ўз ҳис-ҳаяжонини ифодалашни мақсад қилиб қўяди. 
Масалан: 1. 
Қарангки, менинг ўрнимни ақли норасо мана бу 
қўғирчоқ
 
эгаллабди!
(Р.Тагор). 2. 
Сиз, 
қўзичоқларим
, фуқаронинг пешвоси бўласиз
... 
(Ғ.Ғулом). 3. 
Ҳа, 
тойчоғим
, нега ухлмаяпсан?
(Ч.Айтматов). 4. 
Алла болам, 
алла-ё, 
қўзичоғим 
алла-ё, Эркин юртда туғилган 
қулунчоғим
алла-ё. 
(Қўш.). 
Ҳозирги ўзбек тилида 
ўргимчак, беланчак, сўкчак, лўпчак, бурчак, 
луччак, кемирчак; мунчоқ, арғимчоқ, қўғирчоқ
каби 
-чак, -чоқ
морфемали 
сўз борки, у лексик морфема ва қўшимча морфемага ажратилмайди, демак, 
тарихий сўз ясалиши ҳодисаси сифатида изоҳлаш мумкин. 
Демак, да шахсий муносабат категориясининг бир кўриниши бўлган 
кичрайтириш шакли 
-ча, -чоқ, -чак
қўшимчасидан иборат бўлиб, у 
луғавий асоснинг лексик маъносига алоқадор бўлган кичрайтириш, 


255 
кичрайтириш-эркалаш ва киноя-камситиш маъносини ҳосил қилади. 
Киноя-камситиш маъносини нутқий шароит ва оҳанг юзага келтиради.
Эркалаш шакли
. Ўзбек тили, бошқа туркий тилдан фарқли ўлароқ, 
эркалаш маъносини ифодалаш учун махсус-яъни кичрайтириш билан 
алоқадор бўлмаган қўшимчага эга. Ўзбек тилида хилма-хил лексик 
маъноли дан эркалаш шакли ясаш мумкин. 
Бу гуруҳга кирувчи шахсий муносабат шакли сўзда, асосан, 
эркалатиш маъносини келтириб чиқариш учун хизмат қилади. Аммо у 
нутқий шароит, урғу, оҳанг билан боғлиқ равишда кичрайтириш, пичинг, 
кесатиш, киноя маъно оттенкасини ифодалашда ҳам иштирок этади.
Отнинг эркалаш маъносига эга бўлган луғавий шакли


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   129   130   131   132   133   134   135   136   ...   303




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет