Диаспоралар мәдениетін зерттеудің әдіснамалық тәсілдері

47 
мен жан-жақты қалыптасуымен сипатталады. 
Көне заманнан бастап ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі мәдениеттанымдық 
ойдың дамуын ғылыми тұрғыдан қарастыра отырып, мынандай қысқаша 
қорытындылар жасауға болады. Еуропада кеңінен тараған мәдениет жөніндегі 
ұғым діни сипатта болды және ол мынандай қағидаларға келіп тірелді: 
мәдениетті ақыл – ойдың не табиғи сезімнің көмегі арқылы түсіну 
(энциклопедистер); мәдениетті – ішкі адамгершілік заңдарының көмегімен тану 
(Кант); мәдениетті-эстетикалық, көркемдік шығармашылық қызмет арқылы білу 
(Шеллинг); ең соңында мәдениетті-адамзаттың тегіне қатыстылығы және оның 
абсолюттік идея мен дүниежүзілік рухты жүзеге асырудың құралына 
айналғандығы (Гегель); адамзат мәдениеті үздіксіз дамып, өркендей отырып 
эволюция мен прогрестің жалпы сандарына сөзсіз бағынады. Бірақ біз 
қарастырған кезеңде мәдениеттің материалдық негізіне мән берілмей (әңгіме 
Л.Г.Морган мен Тайлордан басқа Маркске дейінгі мәдениет жайындағы 
концепциялар туралы болып отыр), мәдениетті тек құдайдың шапағатымен ғана 
байланыстырып, бұл ұғымға мәдениеттің – ғылым, адамгершілік, өмір, 
философия, құқық және т.б. сияқты салаларын ғана енгізген. 
Кеңес ғылымындағы мәдени мәселелерді зерттеу 1950 жылдардың аяғында 
А.И. Арнолдов, Е.А. Баллер, Е.В.Боголюбов, Г.Н. Волков, В.Е.Давидович, С.Н. 
Иконников, Г. С.Кнабе, М. С. Каган, Л. Н. Коган, Э. С. Маркарян, В. М. Межуев 
және басқаларыбастаған болатын [20,21,40]. Олардың зерттеулерінің 
нәтижесінде мәдениеттің отандық теориясы қалыптасты, оның құрамдас 
элементтері ретінде мәдениеттің мәні туралы ілім, оның дамуы мен қызмет 
етуінің 
жалпы 
заңдылықтары, 
мәдениеттің 
функцияларын 
сипаттау, 
интеллигенцияның мәдениеттің субьектісі ретіндегі доктринасы, мәдени 
мұраның, мәдениеттің тарихи типтері, сақталуы мен толықтырылуы, жан-жақты 
дамыған және үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастырудағы мәдениеттің рөлі және 
тағы басқалар. 
Айта кету керек, ғылыми әдебиеттерде «мәдениет» түсінігінің 
анықтамаларына қатысты әртүрлі көзқарастар бар. Мысалы, М.Каган үшін 
мәдениеттің анықтамасы адамның өнімді жұмысымен, адамның өмірлік 
тәжірибесінің жинақталуымен және берілуімен байланысты. Сонымен бірге 
автор бірінші бағытты адамның қалыптасуы мен дамуындағы, табиғаттан тыс 
шындықтарды жасаудағы шығармашылық принцип ретінде, сонымен қатар 
биологиялық тұқым қуалаушылықпен салыстырғанда адамзат тәжірибесінің 
мұрагерлік ерекшеліктері ретінде қарастырады. Екінші бағыт адам мәдениетінің 
нұсқалары ретінде ұлттық, аймақтық және топтық мәдениеттердің бір-біріне 
қатынасының ерекшеліктеріне назар аударады. Үшіншісі мәдениетті адам 
тәжірибесі жиынтықтың қасиеттерін алатын метажүйе ретінде қолданады, ал 
мәдениеттің өзі адам қызметінің барлық мән мен мағыналарының әмбебап 
«резонаторы» ретінде әрекет етеді [66]. 
Диссертант пікірі бойынша, мәдениет адам қызметінің нәтижесі болып 
табылады және осы қызметтің нәтижелері мен оны жүзеге асыратын құралдарды 
қамтиды. Мұнда білім, наным, әдет-ғұрыптар, дәстүрлер және т. б. бөліп 

48 
қарастыруға болады. Мәдениет өзегін іс-әрекеттің әдістері мен формалары 
құрайды: тілдер, белгілер, символдар, метрикалық формалар, қызмет үлгілері 
мен модельдері және т. б. Сонымен, мәдениет - бұл тәжірибе жинау, жинақтау 
және аудару уақыт пен кеңістікте болатын әмбебап форма.
Мәдениетті түсіну тұжырымдамасын жасаған автор пайымдауының 
бастапқы нүктесі кез-келген жүйенің - қарапайым тірі организмнен қоғамға дейін 
өзін-өзі сақтауға және өзін-өзі өндіруге ұмтылатындығын мойындау болды. Егер 
жүйе энтропия процестерінің өсуіне жол бермейтін тетіктерді жасау мүмкіндігін 
жоғалтса, онда ол ыдырайды. Қоғамға қатысты мұндай механизм - адамның 
әлеуметтік табиғаты көрініс табатын ерекше іс-әрекет нәтижесі ретіндегі 
мәдениет. Мәдениет тұжырымдамасында бұл нақты адам қызметінің көрінісімен 
ерекшеленетін биологиялық ұйым тағайындамайтын қызмет механизмі. Өз ойын 
түсіндіре отырып, автор тіршілікті реттеуде түбегейлі айырмашылықтар бар 
екенін айтады, мысалы, жануарлар саны мен адам қауымдастығы. Егер бірінші 
жағдайда бұл реттеу ұрпақтан-ұрпаққа берілетін мінез-құлық бағдарламасы 
негізінде немесе шартты рефлекстер механизмінің әрекеті нәтижесінде жүзеге 
асырылса, онда қоғамда жеке адамдардың мінез-құлқын реттеу әлеуметтену 
процесінде әлеуметтік нормалардың, принциптердің, дәстүрлердің игерілуіне 
байланысты жүреді. Басқаша айтқанда, адам қызметінің бағыты биологиялық 
механизмдермен емес, әлеуметтік жүйелермен түзетіледі. Осы механизмдердің 
жүйесі – мәдениет болып табылады [67]. 
Мәдениет, іс-әрекеттің нәтижесі бола отырып, дәл сол әрекетте болады. 
Қызмет мәдениеттен тыс болуы мүмкін емес сияқты, іс-әрекеттен тыс мәдениет 
те өмір сүре алмайды. Ғалымның пікірінше, осыдан мәдениетті адамдарға тән іс-
әрекет тәсілі ретінде айқындаудың негізгі мүмкіндігі туады. Мәдениетті түсіну 
тұжырымдамасында «әлеуметтік жүйе» ұғымы маңызды рөл атқарады. Осыған 
сүйене отырып, ол қоғам мен мәдениеттің арақатынасы мәселесінің өзіндік 
шешімін ұсынады, бұл көбінесе оның алдындағы ғалымдар берген шешімнен 
өзгеше. Әлеуметтік жүйені құрылым ретінде қарастыра отырып, ол ондағы 
әлеуметтік ұйымды (олардың өмір сүру процесінде жеке адамдар мен топтардың 
өзара қарым-қатынас жүйесі), мәдениетті ұйымдастыруды (нақты адам тәсілдері 
мен осы өмірді жүзеге асырудың құралдары) және адамдардың іс-әрекетін 
ұйымдастыруды ажыратады. Бұдан шығатыны, құрылым тұрғысынан әлеуметтік 
жүйе - бұл әлеуметтік қатынастар,ал жұмыс істеу тұрғысынан - мәдениет. 
Сондықтан қоғам мен мәдениет бір-бірімен бөлшек және тұтас емес, «екі түрлі 
жақтың көрінісі, органикалық түрде біртұтас және генетикалық тұрғыдан бір 
уақытта пайда болатын тұтас жоспарлар» болып табылады. Осылайша, «қоғам» 
ұғымы құрылымды, ал «мәдениет» түсінігі - әлеуметтік жүйенің жұмыс істеу 
тәсілін білдіреді[67, б.174]. 
«Мәдениет» түсінігінің әлеуметтік түсіндірмесін В.С. Степин берген, ол 
үшін «мәдениет - бұл әлеуметтік өмірдің геномы. Қоғамның жаңа типі пайда 
болуы үшін жаңа мәдени матрица пайда болуы керек. Геном ағзаның қандай 
болатынын анықтағандай, мәдениеттің түрі адамның іс-әрекеті қалай көбейетінін 
анықтайды» [68]. 

49 
Сонымен қатар, Н.С.Трубецкой "барлық этностар үшін бірдей 
жалпыадамзаттық мәдениет мүмкін емес" деп атап өтті... Мұндай «жалпы 
адамзаттық мәдениет» рухани қажеттіліктерді толығымен ескерместен таза 
материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға әкеледі немесе барлық 
этникалық жеке тұлғаның ұлттық сипатына байланысты өмір сүру нысандарын 
барлық халықтарға жүктейді» [69]. 
К.Леви-Стросс мәдениетті ақыл-ойдың жалпыланған жаратылысы, атап 
айтқанда қоғам мүшелері қабылдайтын белгілер жиынтығы ретінде қарастырады 
[70]. Сонымен бірге әр мәдениетте белгілі бір әлеует, өзгергіштік болады. 
Психиканың әмбебап процестері осы «табиғи материалды» кейбір архетиптік 
схемаларға өңдей алады [71]. 
Мәдениетте адам іс-әрекетінің материалдық, рухани, көркемдік түрлері, осы 
іс-әрекеттің процестері, адамның өзінде көрінісі тапқан өнімдері болады. 
Американдық ғалымдар А. Кребер мен К. Клакхон ХХ ғасырдың ортасына қарай 
ғылымда мәдениеттің 250-ден астам анықтамалары болғанын есептеген болатын. 
Ал ғасырдың соңына қарай бұл көрсеткіш көбие түсті. Мәдениеттің 100-ден 
астам негізгі анықтамаларын талдағаннан кейін оларды келесідей топтастырды. 
1. Сипаттамалық анықтамалар. Бұл анықтамалар мәдени антропологияның 
негізін 
қалаушы 
Б.Тайлордың 
тұжырымдамасына 
негізделген. 
Осы 
анықтамаларға сәйкес мәдениет - бұл адам іс-әрекетінің, әдет-ғұрыптың, 
сенімнің барлық түрлерінің жиынтығы; ол өнерді, тілді, әдет-ғұрыптарды, этикет 
жүйесін, моральды, дінді қамтиды, бұл іс жүзінде ғасырлар бойы қалыптасқан 
әлеуметтік және табиғи ортаға бейімделу. 
2. Адамзаттың мәдени дамуы процесінде дәстүрлер мен әлеуметтік мұраның 
рөлін көрсететін тарихи анықтамалар генетикалық анықтамалармен біріктіріледі, 
онда адамдар жасаған және ұрпақтан - ұрпаққа берілетін барлық нәрселерге-
құралдарға, рәміздерге, көзқарастарға, нанымдарға және т. б. назар аударылады. 
3. Қабылданған ережелер мен нормалардың маңыздылығын көрсететін 
нормативтік анықтамалар. Мәдениет, демек, адамның әлеуметтік ортасына 
байланысты өмір сүру тәсілі. 
4. Құндылық анықтамалары. Олар мәдениетті адамдар тобының 
материалдық 
және 
рухани 
құндылықтарының 
жиынтығы, 
олардың 
институттары, әдет-ғұрыптары, мінез-құлық реакциялары ретінде түсінеді. 
5. Психологиялық анықтамалар адамның белгілі бір мәселелерді 
психологиялық деңгейде шешуге бағытталған. Мәдениет адамдардың табиғи 
ортаға, сондай-ақ олардың материалдық қажеттіліктеріне ерекше бейімделуі 
болып саналады және мұндай бейімделудің барлық нәтижелерінен тұрады. 
6. Құрылымдық анықтамалар. Олардың пікірінше, мәдениет-бұл әртүрлі 
жолдармен байланысты белгілі бір белгілер жүйесі. Негізгі қажеттіліктер 
төңірегінде ұйымдастырылған материалдық және материалдық емес мәдени 
белгілер мәдениеттің өзегі (моделі) болып табылатын әлеуметтік институттарды 
құрайды.
7. Идеологиялық анықтамалар: мәдениет дегеніміз-символизация пәні болып 
табылатын әртүрлі құбылыстарды (материалдық заттар, әрекеттер, идеялар, 

50 
сезімдер) ұйымдастыру. 
8. Оқыту теорияларына негізделген анықтамалар: мәдениет-бұл адам 
биологиялық мұра ретінде емес, үйренген мінез-құлық. Мәдениеттің мұндай 
анықтамасы мәдениеттанушыға тән, онда мәдениет үйретілетін және бір 
адамнан, жеке адамдар тобынан немесе ұрпақтан екіншісіне әлеуметтік тұқым 
қуалаушылық механизмін қолдана отырып берілетін адам түріне тән мінез-құлық 
ретінде ұсынылды. 
Мәдениетті әлеуметтік маңызды шығармашылық қызмет ретінде кеңінен 
түсіндіру диаспоралардың мәдениетін зерттеудің әдіснамалық негізі бола алады. 
Осыған байланысты Вольтер Л., Вико Дж., Гердер И.Г., Гете И.В., Гумбольдт В., 
Шиллер Ф. негізін қалаған білім беру тәсілін қарастырайық. Олар мәдениетті 
қоғамның рухани байлығы және адамның ішкі байлығы ретінде қарастырды, 
оның шындыққа, ізгілік пен сұлулыққа деген ұмтылысына негізделген. Мәдениет 
арқылы адам өзінің болмысының табиғи шектеулерін және біртұтастығын 
жеңеді, табиғатпен, қоғаммен, басқа адамдармен, өткен және болашақпен 
бірлігін түсінеді. Мысалы, қазақ халқының өкілдері табиғатпен, қоғаммен 
байланысты түсінеді, шетел қазақтарының мәдениетінде өткенмен, ата-
аналармен, аға буын өкілдерімен байланыс сақталғандығы байқалады.
Мәдениеттің мәнін адамзаттың жалпыға бірдей дамуы ретінде түсіндіру 
көптеген 
зерттеушілер 
ұстанатын 
мәдениеттің 
субъективті-объектілік 
сипаттамасына сәйкес келеді. Атап айтқанда, В. Семеновтың пікірінше, мәдени 
іс-әрекеттің негізі адамның субъект ретінде қоршаған табиғи және әлеуметтік 
әлемге объект ретінде субъективті-объектілік қатынасы болып табылады [72,б. 
22].
Мәдениет қоғамның «жеке өлшемі» бола отырып, оның барлық салаларына 
енетін адами әлеует қоғамның «көлденең қимасын» білдіреді [73, б. 19]. Осы 
анықтамаға сәйкес мәдениет қоғамның негізгі үш саласына және қатынастардың 
негізгі түрлеріне сәйкес келетін материалдық, қоғамдық-саяси және рухани 
болып бөлінеді [29]. Қоғамдық өмір үшін тұтастай алғанда материалдық өндіріс, 
экономикалық қатынастар, ал әлеуметтік субъектінің мәдениетін сипаттау үшін 
оның рухани даму дәрежесі, рухани мәдениеті негізгі болып табылады.
Мәдениет туралы идея қоғамның түпкілікті бөлімі ретінде белгілі бір 
мәдени-әлеуметтанулық деңгейде зерттеу шекараларын анықтауға мүмкіндік 
береді. Мәдениет адам қызметінің сипаттамасы ретінде, оның әмбебап дамуын 
көрсетеді, бұл тұжырымдаманың кең мағынасы бар. Мәдениет тар мағынада 
қоғам өмірінің саласы ретінде түсініледі, оның мақсаты мен қызметі, ең алдымен, 
адамның дамуымен байланысты. Ол жалпы рухани мәдениетті ғана емес, рухани, 
саяси және материалдық компоненттерді де қамтиды. Тар мағынада мәдениетті 
мұндай түсінуді белгілі бір әлеуметтік субъектінің мәдениетінің дамуын 
сипаттауда қолдануға болады[74]. 
Зерттеу мақсатында А. Котожеков ұсынған мәдениетті түсіну маңызды, ол 
оны өзінің қызметі арқылы жаңғыртылатын біртұтас дүниетанымы бар халықты 
әлеуметтік ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан немесе енгізілген, тұрақты 
немесе өзгермелі тәсілі ретінде түсінеді; бұл қоғамның әлеуметтік ұйымының 

51 
эмпирикалық-эволюциялық процесінің тарихи қалыптасқан нәтижесі. Дәстүрлер, 
дүниетанымдық және діни көзқарастар мен құндылықтар әлеуметтік 
ұйымдастырудың бұл әдісін анықтайды. Оны модернизациялау идеялары мифтер 
мен фольклорда көрініс табады [75]. 
Мәдениеттің түрлі салалары әр түрлі этникалық формациялар үшін 
біріктіруші немесе ажыратушы рөл атқарады. Сондықтан этникалық 
қауымдастықтардың мәдениетін зерттеуде мәдениеттің әртүрлі функцияларын 
қарастыру маңызды орын алады. Олардың ішіндегі маңыздыларының бірі және 
сонымен бірге аз зерттелген-мәдениеттің этнобелгілік рөлі. Оны зерттеу 
лингвистика, фольклортану, өнер тарихы, археология, психология және басқа да 
пәнаралық ғылымдардың назарында.
А. Садохиннің пікірінше, мәдениет әртүрлі функцияларды орындайды, 
мысалы, "техникалық" (аспаптық, нормативтік, сигнификативті, коммуникативті) 
[50,б. 62]. 
Мәдениеттің "техникалық" функцияларымен қатар оның әлеуметтік 
қажеттіліктердің жекелеген түрлерін қамтамасыз етумен байланысты "ерекше" 
функциялары ерекшеленеді: эстетикалық, танымдық және діни. Барлық 
функциялар этникалық компонентті ажыратады. Мәдениеттің этникалық 
компоненттері тұрақтылығымен ерекшеленеді және этностың генетикалық 
ядросын құрайды.
Диссертанттың пікірінше, ең маңыздысы - этностық функция, бұл 
мәдениеттің этнодификациялаушы және этностық біріктіруші қасиеттерінің 
жиынтығымен жүзеге асырылады. Мәдениеттің қасиеттері мәдениеттің басқа 
функцияларымен тығыз байланысты, көбінесе іс жүзінде олардың тараптарының 
бірі ретінде әрекет етеді. Сонымен қатар, этникалық функциялар мәдениеттің 
негізгі функцияларына қосымша ретінде әрекет етеді. 
Этникалық қауымдастықтарды сипаттау кезінде, әдетте, саралау 
функциясына назар аударылады. Сонымен қатар, әр этникалық топты басқа ұқсас 
қауымдастықтардан ерекшелейтін қасиеттердің маңыздылығына қарамастан, 
мәдениеттің интеграциялық функциялары оның тұтас жүйе ретінде өмір сүруінің 
ажырамас және маңызды шарты болып қала береді. Егер этнос ішкі мәдени 
байланыстардан айырылса, онда ол сөзсіз жойылады. Этностарды біріктіретін 
мәдени компоненттер өздігінен біртекті емес. Олар тек негізгі функцияларында 
ғана емес, сонымен бірге кеңістіктік параметрлерде де ерекшеленеді, бұл этнос 
мәдениетін көп қабатты етіп көрсетеді.
Диаспораның этникалық мәдениетіндегі тұрақты факторлардың бірі - 
ұрпақтан-ұрпаққа берілетін этикет. Ұлттық бірегейлікте, әр этникалық топтың 
материалдық әділеттілігінде бекітілгендіктен, ол мәдени қауымдастықты 
бейнелейді. Мысалы, түркі этикеті, мінез-құлық мәдениеті - түркітілдес 
этностардың моральдық кодексінің тұтас жүйесі, оған мыналар кіреді: 
үлкендерді құрметтеу, құрметтеу, сөйлеу этикеті, қонақжайлылық, әйелдің 
жоғары мәртебесін сақтау және оған деген сүйіспеншілік т.б. Түркітілдес 
этностардың мәдени бірлестігі негізінен сөздердің қатысуынсыз және көмегінсіз 
- музыка, би, әдет-ғұрып, ырым-жырлармен көрінеді. Түркітілдес мәдениеттер 

52 
әлемнің эстетикалық рефракциясының белгілері, бейнелері, формалары мен 
өлшемдері бойынша ғана емес, сонымен бірге қайшылықта да, шығыстың да, 
батыстың да тамырларының болуын бейнелейді.
П.Сорокиннің типологиясы бойынша, «идеялық» мәдениет тек ең жоғарғы 
шындықты таниды және сезімтал әлемнің көріністері мен формаларына көңіл 
аудармайды. «Мұндай мәдениеттің біртұтас жүйесін, - деп жазды П.Сорокин, - 
құдайдың үстемдігі мен үстемдігі қағидатына негізделген, жалғыз шындық пен 
құндылықты идеологиялық деп атауға болады». Керісінше, «сезімтал» 
мәдениеттің негізгі ұстанымы: «сеземін - бұл мен өмір сүремін» деген 
«сезімталдық принципі». "Сезімдік" түрдегі "зайырлы" өнер барлық жағынан 
сезімтал сұлулықты көрсетуге және сенсорлық ләззат пен ойын - сауықты 
қамтамасыз етуге тырысады-бұл өнер үшін өнер...» [76]. 
Этнос және мәдениет теориясын С. Л. Токарев ұсынды, оның 1964 жылы 
сөйлеген сөзі этникалық құрылымдардың табиғатын түсінуге мүмкіндік 
берді[58]. Онымен бір уақытта Н.Наролл этникалық бірліктерді жіктеуді ұсынды 
[72, б. 22]. Екі зерттеуші де қызығушылық объектісі әлемнің этникалық 
картинасының басқа компоненттерімен бірге ұсынылған кезде және оның өзіндік 
ерекшелігін жариялау мүмкіндігі болған кезде, оның өмір сүру жағдайында 
қарастырылуы керек екендігімен келіседі. Зерттеушілер этникалық топ 
мәдениетінің мәнін оның жеке адамы немесе этникалық деп аталатын ерекшелігі, 
кез-келген нақты этникалық топты адамзаттың жан-жақты этникалық 
құрамының фонынан ерекшелейтін белгілі бір ерекшелігі арқылы ашатындығына 
сенімді[77]. 
1970 жылдардың басында Ю. Бромлеи "этникалық қауымдастықтар мен 
мәдениеттердің оларды басқа адамдар жиынтығынан ерекшелейтін басты 
ерекшелігі-олардың типологиялық маңыздылығын анықтайтын ажырамас ортақ 
қасиеті-бұл өзара қарама-қайшылық"деген пікір білдірді. Кейіннен "біз - олар" 
антитезі ұлттық өзін-өзі тану формасын алды. «Біз - олар» антитезесі этникалық 
өзін-өзі тануда жетекші орын алады, яғни әр этностық топ, ұлт, ұлыс немесе 
тайпа болсын, өзінің этникалық қауымдастығы туралы біледі [37, б.45]. 
Жапон ғалымдарының: «Кез-келген ұлттың тарихы мен мәдениеті - бұл 
басқа халықтармен текетірес қана емес, сонымен бірге олармен ынтымақтастық 
тарихы мен мәдениеті» деген тұжырымдама назар аудартады. Бұл тек басқа 
халықтардан бөліну тарихы мен мәдениеті ғана емес, сонымен бірге олармен 
байланыс тарихы мен мәдениеті. 
Кез-келген ұлттың тарихында басқа ұлттарға қатысты теріс пікірлер ғана 
емес, сонымен бірге оларды түсіну, тек қақтығыстар ғана емес, сонымен бірге 
олардың арасындағы ынтымақтастық болды. Осылайша, ұлттық сипат 
халықаралық қатынастардың қосарлы ерекшелігін, дәлірек айтсақ, тарих пен 
мәдениеттің интеллектін қамтиды, бұл ерекшеліктер арасындағы тепе-теңдікке 
қалай қол жеткізуге болатындығын түсіндіреді. Ұлттық сипаттағы "жақындық" 
пен "ашықтық" арасындағы тепе-теңдік сезімі. Бұл сезімді жеке тұлға бойында 
сақтау қабілеті оның басқа адамдармен екіжақты қарым-қатынастарында 
көрінеді, оның құрамына қосылуға да, байланысқа да ұмтылу кіреді ... ». 

53 
Диссертацияның 
авторы 
этникалық 
қатынастардың 
аймақтық 
ерекшеліктерін ескере отырып, этникалық топтар арасындағы қарым-
қатынастағы коммуникативті-вербальды біртұтастықты атап өтіп, аталған 
барлық 
этникалық 
сипаттағы 
көріністерде 
кез-келген 
этникалық 
қауымдастықтың мәдени және шығармашылық әлеуетті байытуға, этникалық 
топтың әрбір өкілінің рухани және физикалық күштерін жетілдіруге және 
дамытуға ұмтылысын байқауға болатындығын атап өтті. 
Кез-келген этникалық топтың мәдениеті табиғи негізге ие, ол адамның 
белгілі бір табиғи ортамен қарым-қатынасында бұзылады. Этникалық 
қауымдастық мәдениеті құрылымдық компоненттерден тұрады, олардың 
әрқайсысы кез-келген басқа, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде табиғатпен тікелей 
немесе жанама байланысты: тікелей материалдық байланыстардан (тамақ, киім, 
тұрғын үй) жанама, руханиға дейін (табиғат құбылыстарын, әдет-ғұрыптарды 
рухтандыру). Мұны Г.Драч көрсетеді, оның пікірінше мәдениет этностардың 
табиғатпен өзара әрекеттесуінде ерекше рөл атқарады. Ғалым ұлттық әлемді 
адам мен тарихи қоршаған табиғи орта этностардың әлеуметтік психологиясына 
әсер ететін біртұтас кеңістік ретінде қарастырады. Ол ұлттық сипатты 
қалыптастырады және оның практикалық қызметінің бағытын анықтайды. 
Мәдениет этносты табиғатпен байланыстырады, біртұтас ғарышты, табиғи 
ландшафтты, тұрғын үйді, азық-түлік табуын және барлық этникалық 
көріністерде адамның өзін біріктіреді [78].
С. Константинова табиғи-географиялық ортаның әсері туралы айтады.Оның 
пікірінше, бұл киім-кешектің, тұрғын үйдің, мәдени дақылдардың жиынтығы, аң 
аулау нысандары және т.б. ерекшеліктерін анықтайтын орта.Ландшафт пен 
топырақ жұмыс сипатына, әсіресе ауылшаруашылығында, елді мекендердің типі 
мен орналасуына әсер етеді, ал табиғи шекаралар (өзендер, таулар) этникалық 
шекара рөлін атқарады, топтар арасындағы қоныстануға және байланыстарға 
әсер етеді[79]. 
Этникалық мәдениет пен табиғи ортаның өзара әрекеті екі жақты сипатқа ие 
екенін атап өткен жөн. Мысалы, австралиялық аборигендердің мәдениеті "ақ" 
австралиялықтардың өнеріне, фольклорына, бос уақыт формаларына (мысалы, 
Бумеранг лақтыру спорттық іс-әрекет ретінде) әсер етті. Соңғылары қиын 
жерлерде өмір сүру жолдарын, көптеген сөздер мен атауларды алды[79, б.77]. 
Мұндай процестерді сипаттау үшін ғылымда аккультурация ұғымы 
қолданылады. Бұл мәдениеттердің өзара ену процесі, нәтижесінде олардың 
өзгеруі орын алады. Батыстың ғылыми мектептерінде бұл термин 
еуропаландырудың синонимі ретінде түсіндіріледі. Мұндай «тар» түсінік 
мәдениеттердің теңсіздігін білдіреді. Мысал ретінде тағам дайындау мәдениетін 
келтіруге. Башқортстан Республикасында тұратын қазақ диаспорасының өкілдері 
орыс тағамдарын (тұшпара, борщ), татар (үчпучмак, чак-чак) дайындайды, 
екінші жағынан, басқа ұлт өкілдері қазақ ұлттық тағамдарының мәзірін тез 
қабылдады және ет (бешбармақ), бауырсақ және т.б. тағамдарды үлкен 
ықыласпен дайындайды. 
Диссертациялық зерттеудің авторы В. Межуевтің пікірімен бөліседі, оған 

54 
сәйкес әр жеке тарихи кезең-уақыт аралығында мәдениеттің белгілі бір 
формацияның мәдениеті туралы айтуға мүмкіндік беретін, бірақ адамзат 
тарихының масштабында жүргізуге мүмкіндік беретін нақты бейнесі бар[80]. В. 
Межуев мәдениетте тек бір ғана сипаты бар әлеуметтік құбылысты көреді - 
шексіздікке және оның дамуының әмбебаптығына ұмтылу. Осы тұрғыдан 
алғанда, мәдениет біздің болмысымыздың шекарасымен сәйкес келеді. Қазіргі 
уақытта В.М.Мсжуев тұжырымдамасын зерттеушілердің көпшілігі қолдайды 
және оның тұжырымдамасы теориялық мәдениеттану мен этнологиядағы 
жетекші болып саналады.
Адам мен әлем арасындағы қарым-қатынаста адамның әмбебап дамуы 
ретінде мәдениеттің маңызды ерекшелігінің анықтамасын нақты этникалық 
мәдениеттерді талдауда қолдануға болады. 
Белгілі бір жергілікті қоғамның әлеуметтік құрылымының құрамдас 
бөліктерінің «адамның ішкі мәтіні», «жеке өлшем» ретінде мәдениеті, басқа 
белгілермен салыстырғанда ең маңызды белгі және этникалық қауымдастықтың 
ажырамас сипаты болып табылады. Біріншіден, халықтың мәдениетінде оның 
тарихының ерекшеліктері, өмір сүру салты барынша лайықты түрде бейнеленген 
этностардың барлық ерекшеліктері қамтылған. Мәдениет этнос өмірінің өзіндік 
ерекшелігін және оның басқалардан айырмашылығын бейнелейді. Сондықтан 
этнографтардың арасында кең таралған көзқарас бар, оған сәйкес этностардың 
негізгі белгілерін анықтауда мәдениет шешуші рөл атқарады: «... Этникалық 
айырмашылықтардың негізінде мәдениет сияқты адами құбылыс жатыр. 
Этникалық қауымдастық-бұл сөздің кең мағынасында белгілі бір жалпы 
мәдениетпен байланысты қауымдастық» [81].
Мәдениетті материалдық және рухани деп бөлу кеңінен таралған. Бірақ Э. 
Тейлордың пікірінше, материалдық мәдениет материалдық қызметтің барлық 
саласын және оның нәтижелерін (еңбек құралдары, тұрғын үйлер, күнделікті 
киім, көлік және байланыс құралдары және т.б.) қамтиды. Рухани мәдениет сана 
мен рухани өндіріс саласын қамтиды (білім, адамгершілік, білім және ағарту, 
соның ішінде заң, философия, этика, эстетика, ғылым, өнер, әдебиет, мифология, 
дін) [82]. Диссертация авторы халықтың рухани мәдениеті өзін тек негізгі 
аймақта, шыққан жерінде ғана дамытып, байыта алады деп санайды. 
Мәдениеттің еркін және табиғи дамуы үшін оның үстемдігі қажет. Берілген 
мәдени ортада ұлттық дәстүр қызмет ету кеңістігін алуы керек, бұл жағдайда 
мәдениет өзінің дәстүрлі базисін, негізін және мәнін жоғалтпай, инновацияларды 
неғұрлым еркін қабылдайды. Жат мәдени орта жағдайында, диаспораның 
өкілдері кез-келген жаңалықты, кез-келген жаңалықты этникалық топ өкілдері, 
ең алдымен, түпнұсқаның жоғалуы, басқа ортада ыдырау қадамы ретінде 
бағалайды. 
Мәдени трансформация формаларын қарастыра отырып, полиэтникалық 
мемлекеттердегі этностар мәдениетінің сыртқы импульстарды қабылдауының 
қарама-қайшылықтарын атап өтті. Бір жағынан, олар сөзсіз ашық және сыртқы 
әсерлер мен жат мәдениетті қабылдауға бейім болады. Екінші жағынан, бұл 
жағдайда этникалық мәдениеттің селективті белгілері негізінен этникалық 

55 
ерекшелігін сақтауға және оларға қауіп төндіретін элементтерді, ішінара немесе 
толық ассимиляцияға душар ететін элементтерді жоюға бағытталады[83].
«Этникалық мәдениет» ұғымында да күрделі анықтама жатыр. Ортақ 
аумақтың, экономиканың, тарихтың және белгілі бір этникалық топтың өмірінің 
басқа сипаттамаларына негізделген тұтас бір форма бола отырып, этникалық 
мәдениет мүлдем автономды қалыптасу ретінде әрекет етпейді. Этникалық 
мәдениет - бұл мәдениеттің жалпы адамзаттық мазмұнының көрінісі, жалпы 
адамзаттық элементтердің сапалы ерекше үйлесімі. 
С.Константинова этникалық мәдениет дегеніміз этникалық топ мүшелерінің 
ұжымдық күш-жігерімен құрылған жасанды орта деп санайды. Сонымен қатар, 
адам өзіне тек пайдалы нәрсені ғана жасап сақтайтынын да мойындау керек. 
Мәдениеттің бір бөлігі болып жою құралдары табылады. Қарапайым заманнан 
бері әдет-ғұрыптар, қолөнер, ұйымдастыру формалары, басқаша айтқанда мәдени 
орта деп атауға болатынның бәрі пайда болды. Сонымен, этникалық мәдениет 
дегеніміз - одан тыс кез-келген этникалық топтың өмір сүруі мен дамуы мүмкін 
емес орта.
Диссертация авторының пікірінше, этникалық мәдениет адамдардың өмірлік 
белсенділігінің жүйесі ретінде әлеуметтік-экономикалық және рухани-
адамгершілік құндылықтарға дейінгі дамып келе жатқан этнос элементтерін 
біріктіреді. Рухани құндылықтарды сақтаушы-тіл. Әр халық үшін ол өз тарихын 
білудің маңызды көзі мен құралы ретінде қызмет етеді. Халық мәдениетінің 
бірегейлігі, салт-дәстүрлері тіл арқылы танылады. Әрбір этникалық топ өзінің 
сан ғасырлық тарихында аңыздар, әндер, ертегілер, мақал-мәтелдер сияқты 
өлмейтін рухани құндылықтарды құрды. Бұл тұрғыда ана тілі - ең бай 
этномәдени құбылыстың негізін қалаушы және сақтаушы, ұлттық идеяның 
негізін қалаушы. Ұлттық рухтың, ұлттық идеяның беріктігі, этникалық 
мәдениеттің өзіндік ерекшелігі тілде көрсетілген. Мәселен, этникалық 
отандарынан алыс тұратын қазақ диаспорасы өкілдері - бұл тілді өздеріне 
сәйкестендіруге мүмкіндік беретін, аккультурация процестері мен оның жағымсыз 
салдарының негізгі кедергілерінің бірі болып табылады.
«Этникалық мәдениет» ұғымымен қатар ұлттық мәдениет ұғымы жиі 
қолданылады. Ұлттық мәдениет - бұл халықтың өмір сүруінің факторы. Халық 
өзінің мәдениеті, тілі және соның негізінде - өзіндік сана-сезімі болғанша өмір 
сүреді. Мәдениеттің, халықтың тарихи жадының, ана тілінің, этникалық өзіндік 
сананың жоғалуымен біртіндеп жоғалады, бұл этностардың жойылуына әкеледі. 
Ұлттық мәдениеттің маңызды функциясы - әлеуметтік, қорғаныс: ұлттық 
мәдениет қоғамда жеке тұлғаны, әр адамды әлеуметтік қорғауға жағдай жасайды 
[73,б. 21]. Әр ұлттың ұлттық бірегейлігі тарихи түрде дамыды. Барлық халықтар 
мәдени дамуға бірдей қабілетті және рухани құндылықтардың дамуына 
айтарлықтай үлес қосты. Мәдениет - бұл ұлттық көріністің ең лайықты деңгейі 
ғана емес, ол бізді басқа халықтардың түсінуіне жақсы мүмкіндік береді [84,б. 
39].
Әр халықтың ұлттық ерекшелігі тарихи қалыптасады. Барлық халықтар 
мәдени прогреске бірдей қабілетті және рухани құндылықтардың дамуына 

56 
айтарлықтай үлес қосуға қабілетті. Тек толыққанды және адами маңызы бар 
ұлттық мәдениет қана халыққа дегенерациядан кепілдік береді, өйткені 
мәдениет, И.Дзюбтің пікірінше, этностың шығармашылық әлеуетінің негізгі 
көрсеткіші және тарихи дамудың басты мақсаты болып табылады. Мәдениет - бұл 
ұлттық экспрессияның ең лайықты деңгейі ғана емес, ол бізге басқа халықтарды 
түсінуге ең жақсы мүмкіндік береді [84,б. 41].
Зерттеуші этникалық мәдениетті жіктеу критерийін ұсынады - бұл 
конфессиялық азшылықты консолидациялау критерийі. Оның пікірінше, 
соңғысының екі түрі бар: 
- аккультурация процестерінің «диірмендеріне» түсіп, осыған байланысты 
көптеген атрибуттық ерекшеліктерін, демек, ұлттық бірегейлікті жоғалтқан 
ассимиляцияланған конфессиялық азшылық; 
- мәдениеттер арасындағы өзара әрекеттің қатал жағдайында өз мәдениетін 
сақтап қана қоймай, бейімделіп, басқа этникалық ортада өз орнын таба білген 
шоғырланған конфессиялық азшылық. Бұл диаспора мәдениеті болып табылатын 
шоғырланған конфессиялық азшылықтың мәдениеті, бұл зерттеудің тақырыбы 
болып табылады. 
Соңғы жылдары мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар, философтар мен 
этнопсихологтар ұлттық мінездің, ұлттық психологияның, ұлттық өзін-өзі 
танудың ұлттық мәдениеттің маңызды критерийі ретінде анықталуына үлкен 
көңіл бөлуде. Ұлттық өзін-өзі тану осы қауымдастыққа жатуды, ана тіліне, 
ұлттық мәдениетке деген сүйіспеншілікті, ұлттық құндылықтарға деген 
адалдықты, ұлттық мақтаныш сезімін және ортақ мүдделерді түсінуді қамтиды. 
А. Агаев айтқандай,"...мәдениет-бұл адамдар жасаған құндылықтар ғана емес, 
сонымен бірге оның шығармашылық қызметі, сонымен қатар оларды өндіру, 
бөлу және дамыту... Ұлттық мәдениет халық құрған және өзінің ұлттық 
болмысында қолданатын барлық пәндік және рухани байлықты қамтиды» [85].
Этникалық сана компоненттердің екі тобын қамтиды: статикалық және 
динамикалық. Статикалық - этникалық темперамент пен этникалық дәстүр, 
динамикалық - этникалық мүдделер мен этникалық сезімдер. Этникалық 
темперамент - бұл белгілі бір этностық қауымдастыққа тән белгілі бір жағдайға 
жауап берудің белгілі бір стандартты тәсілі (мысалы, жағымсыз жаңалықты 
алған кезде итальяндық жылап, шашын жұлып алады, ал жапондықтар 
басқаларды ренжітпеу үшін жымиады). Бұл тарих бойында этникалық мінез-
құлықтың тұрақты формасы ретінде бір этностың әртүрлі буын өкілдері 
арасында көрініс тапқан тұрақты құбылыс. Бұл белгілі бір халықтың 
мәдениетінде қалыптасқан реакция стереотиптеріне байланысты. Этникалық 
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар күнделікті өмірден нәр алатын, ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасатын, оны сақтау этностың әрбір жеке адамы үшін әлеуметтік қажеттілікке 
айналған мінез-құлық ережелері, нормалары мен стереотиптері болып табылады. 
А.Садохиннің пікірінше, мінез-құлық нормалары мен ережелерінің көпшілігін 
адамдар санадан тыс алады[86,б. 16].
Этникалық мүдделер - бұл этностық топ өкілдерінің мотивациялық 
басымдықтарын көрсететін әлеуметтік-психологиялық құбылыстар. Этникалық 

57 
сезімдер-бұл адамдардың этникалық қауымдастыққа, оның мүдделеріне, басқа 
халықтар мен құндылықтарға эмоционалды түрде боялған қатынасы, этникалық 
сезімдер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі[86,б. 18-19].
Кез-келген халықтың ұлттық сипаты генетикалық тұрғыдан ұзақ 
эволюциялық процесте анықталады. Психикалық сипаттың ерекшеліктері, ойлау 
түрлері тарихи қалыптасқан дәстүрлермен, әлеуметтік орта мен тәрбиемен ғана 
емес, сонымен қатар тұқым қуалайтын бейімділіктермен де анықталады. «Әр 
ұлтта, - деп жазды Ф. Х. Кессиди, - темпераменттің барлық түрлері, ақыл-ой мен 
қоршаған шындықты қабылдау түрлері ұсынылған... Оның үстіне ұлттық сипат 
адамдардың бойында жиі кездесетін психикалық ерекшеліктерімен ғана 
шектелмейді. Ұлттық сипат - берілген ұлттың айрықша белгілерінің ерекше 
үйлесімі. Темперамент сияқты мінез - құлық гректер, грузиндер мен испандарға 
тән, бірақ гректер, грузиндер мен испандар әртүрлі ұлттар. Тек қазақтар ғана 
емес, қытайлар да шыдамдылықпен ерекшеленеді. Бір сөзбен айтқанда, әр ұлт - 
өзіндік ерекшеліктері, тіршілік тұтастығы, оның басты белгілері психикалық 
құрылым мен ойлау типтерінің ерекшеліктері » [87]. 
Р. Кохеннің пайымдауынша, адамның көптеген этникалық белгілерінің 
қалыптасуы оның этникалық мәдениетін игеру дәрежесіне тікелей байланысты. 
Жеке тұлғаның өзінің этникалық қауымдастығы мен мәдениетіне «өсу» процесі 
этнологияда «әлеуметтену» және «инкультурация» түсініктерімен белгіленді. 
Инкультурация нәтижесінде адам қоршаған ортаны еркін басқарады, бұрын 
құрылған көптеген мәдени нысандарды пайдаланады, физикалық және ақыл-ой 
еңбегінің нәтижелерімен алмасады, басқа халықтармен өзара түсіністік 
орнатады. Бұл процесте екі негізгі кезеңді ажырату әдетке айналған: бастапқы 
(балалар) және екінші (ересектер)[88]. 
В. Черновскаяның айтуынша, инкультурацияның бірінші кезеңінде балалар 
өз мәдениетінің ең кең таралған, өмірлік маңызды элементтерін игереді. 
Инкультурация мұнда білім беру түрінде жүзеге асырылады. Бұл кезең үшін кез-
келген мәдениетте инкультурацияның арнайы формалары бар (мысалы, ойын). 
Екінші кезеңнің басты ерекшелігі - жеке тұлғаның белгілі бір қоғамда 
белгіленген шектерде әлеуметтік-мәдени ортаны өз бетінше игеру қабілеті. 
Инкультурацияның бірінші кезеңі мәдени тұрақтылықтың сақталуына ықпал 
етеді, өйткені мұнда ең бастысы бар үлгілерді көбейту болып табылады. Екінші 
кезең қоғам мүшелеріне мәдениеттегі эксперимент үшін жауапкершілікті 
қабылдауға мүмкіндік береді. Екі кезеңнің дамуы жеке тұлғаның менталитетін 
қалыптастырумен аяқталады[89]. 
Этникалық 
өзін-өзі 
танудың 
тән 
белгісі-эмоционалды-түрлі-түсті 
стереотиптердің тұтас гаммасының болуы. Этноцентризмнің пайда болуын 
анықтайтын маңызды себептердің бірі, В.Фоминых атап өткендей, өз ұлтының 
гипертрофиялық идеялары басқа халықтардың сипаттамалық ерекшеліктерімен 
салыстырғанда ең озық және прогрессивті болып табылады. Кейбір жағдайларда 
этноцентризм басқа ұлттардың құндылықтарын сынамай, өз ұлтының мәдениетін 
эмоционалды мадақтау түрінде көрінеді. Басқаларында, керісінше, басқа 
ұлттарды теріс сынау және олардың ұлттарының құндылықтарын салыстырмалы 

58 
түрде оң бағалау басым[90]. 
Бұл жағдайда диаспоралардың өкілдері үшін өте қиын, олар жат ұлттық 
ортада өз мәдениетінің жұмыс істеуі мен одан әрі жетілдірілуін қамтамасыз ету, 
метрополияның ұлттық ерекшеліктері мен дәстүрлерін сақтау үшін керемет 
моральдық күшке, қабілетке және төзімділікке ие болуы керек. Сонымен қатар, 
мәдени оқшауланудың деструктивті әрекетін диаспора мүшелерінің рухани 
жандануы арқылы ғана болдырмауға болады. Диасноральдық мәдениет деп 
топтық ынтымақтастық мағынасында көрсетілген жалпы өзіндік сана-сезіммен 
біріктірілген, бөтен ортада өмір сүретін этникалық немесе конфессиялық 
азшылық мәдениетін түсіну керек. 
Этникалық мәдениеттің көріну формасы ретінде диаспора мәдениеті жақын 
болғанымен, бірақ онымен бірдей емес. Говоря в целом, их взаимосвязь можно 
выразить следующим образом: культура любой диаспоры является этнической 
культурой, но не всякая этническая культура есть культура диаспоральная. 
Автордың зерттеулері көрсеткендей, диаспора мәдениеті тұтастай алғанда 
этникалық мәдениетке жататын атрибутивті белгілермен бірге белгілі бір 
ерекшелікке ие:
- диаспора орналасқан белгілі бір аумақтағы халықтың негізін құрайтын 
жергілікті этникалық топтардың мәдениеті қатты әсер етеді; 
- жоғары этномәдени маргиналдылыққа ие (әсіресе бейімделу кезеңінде); 
- олардың негізгі этникалық топтарының мәдениетінен салыстырмалы түрде 
оқшауланумен сипатталады (алшақтық себептері, ақпараттық кеңістіктің 
дамымауы және т.б.); 
- оның өкілдері өз мәдениетін өзін-өзі сақтаудың жоғары дамыған сезіміне 
ие; 
- мәдениет субъектілерінің саны аз, бұл оны осал етеді және жеке басын 
жоғалтуға әкелуі мүмкін; 
- өзінің дамуына осы диаспораның орналасқан аймағында ұлттық 
әлеуметтік-мәдени мекемелер (ұлттық мектептер, клубтар, театрлар, діни 
рәсімдер орындары және т.б.) және «демалыс индустриясы» (ұлттық 
мейрамханалар, кафелер, асханалар, спорттық жарыстар және т.б.) желісі 
ұсынатын белгілі бір инфрақұрылымды қажет етеді.
Біздің қоғамдағы диаспора мәдениеті әрдайым ең нәзік, әлеуметтік, саяси 
және экономикалық жағынан қорғалмаған институттардың бірі болып табылады. 
Диаспораның мәдени оқшаулануы идеологиялық және моральдық вакуум 
тудырады, оның өкілдерін жат шетелдіктерге айналдырады, жергілікті халықтың 
диаспора әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін түсінбеуге, тіпті оларды қабылдамауға 
әкеледі (мысал ретінде, шетелдік қазақтарды «оралмандар» деп аталғандығын 
келтіруге болады). 
Диаспора мәдениеті проблемаларын шешудің маңыздылығы жоғары 
деңгейлерде, атап айтқанда, 2004 жылғы қарашада Еуропа Кеңесінің 
Парламенттік Ассамблеясында бірнеше рет атап өтілді. Мәдениет, ғылым және 
білім жөніндегі тұрақты комиссияның 2004 жылғы 23 қарашадағы 
баяндамасында «... диаспора мәдениеті-бұл бүкіл Еуропада және басқа елдерде 

59 
зияткерлік, мәдени және білім алмасудың құнды жүйесі. Бұл мәдени әртүрлілікті, 
мәдениетаралық түсіністік пен төзімділікті насихаттаудың негізгі факторы болып 
табылады». Парламенттік Ассамблеяның пікірі бойынша, диаспора мәдениеттері 
екі жаққа да пайда әкелуі мүмкін: шыққан елге (аймаққа) және диаспора 
орналасқан елге (аймаққа). Миграциялық диаспора саясатына қабылдауды 
ассимиляциядан интеграция мен шыққан елмен (аймақпен) байланыстарды 
сақтау арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуге ауыстыру ұсынылады. 
Ассамблея сонымен бірге барлық диаспоралардың бірінші кезекте қабылдаушы 
елдің заңнамасын сақтауы, қабылдаушы елдің тілін, білімін тануы және 
мәдениетін құрметтеуі қажет екеніне назар аударды[91]. 
Сонымен қатар, диаспоралар арасындағы байланыстарға, сондай-ақ олардың 
шыққан елдермен (аймақтармен) байланыстарына қатысты салыстырмалы түрде 
аз нәрсе жасалады, бұл үшін еуропалық парламентшілер Еуропа Кеңесіне мүше 
мемлекеттердің тиісті органдарын шақыра отырып, неғұрлым серпінді саясат 
қажет деп баса айтты:
- диаспора мәдениетінің болуын қоғам мен өркениеттің қазіргі еуропалық 
мәдениетінің ажырамас бөлігі ретінде тану; 
- диаспоралар мәдениетінің қоғам мәдениетінде қалай көрінетіндігін зерттеу 
арқылы, сондай-ақ диаспоралар мәдениетіне қатысты мемлекеттік саясатты 
зерттеу арқылы диаспоралар арасындағы мәдени байланысты жақсартуға 
тырысу; 
- олардың ерекше мәдени, лингвистикалық және білім беру қажеттіліктерін 
түсіну және қанағаттандыру мақсатында диаспоралармен белсенді диалог 
жүргізу; 
- мәдени алмасуды арттыру және жағдайды жақсы түсіну мақсатында 
(спутниктік хабар тарату, баспа материалдары, мұражай көрмелері және т.б.) 
орналасқан елдердегі (аймақтардағы) диаспоралар арасындағы байланысты 
жеңілдету; 
- білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары және мәдениет арқылы заманауи 
еуропалық қоғамдағы диаспора мәдениеті туралы ақпараттың таралуына ықпал 
ету; 
- диаспоралық мәдениеттерді қорғау және зерттеу бойынша мемлекеттік 
және мемлекеттік емес ұйымдардың рөлін күшейту; 
- диаспора мәдениетін қорғау және дамыту мақсатында диаспора 
қауымдастықтары арасындағы мәдени байланыстарды алға жылжыту мен одан әрі 
дамытудың жаңа технологиялық мүмкіндіктерін зерттеу [92]. 
Кез-келген диаспораның мәдениеті назар аударуды қажет етеді. Ол 
жергілікті этнос мәдениетінен біршама өзгеше ұлттық біртұтас ұлттық ретінде 
дамуы керек. Ұлт арқылы жалпыадамзаттық ашылады, бұл мәдениеттің алғашқы, 
тамыр жүйесінің құрамдас бөлігі. Сондықтан ұлттық ерекшеліктерді жалпыға 
ортақ атақ үшін қабылдауға болмайды, өйткені ол кейде халықтың шынайы 
мәдениетін көрсете алмайды, сонымен қатар оның бұрмалануы мүмкін. 
Осылайша, әйгілі жапон режиссері Так-сим-Китаноның айтуы бойынша қазіргі 
қоғамды шектен тыс американдыру басқа халықтардың ұлттық мәдениеттерінің 

60 
әлсіреуіне әкеліп соқтырады. Американдық киноиндустрия туралы айта отырып, 
ол: «Голливуд - бұл көптеген елдердің ұлттық киносын жойған қатерлі ісік», - 
деп ескертті[93]. 
Диаспора мәдениетіне күшпен басып кіру дұрыс емес. Ол жалпы адамзаттық 
құндылықтарды жояды. Жағдайдың трагедиясы көбінесе адамдардың жақсы, 
ежелден қалыптасқан дәстүрлерін ойланбастан бұза отырып, билік оның орнына 
ештеңе бермейді. Тіршілік ету жағдайына «қандай-да бір бағамен» 
орналастырылған адам елдің толыққанды азаматы бола алмайды. Барлық жақсы 
ниеттер оған мемлекеттік патриотизм сезімін күштеп оятады, өйткені адамды 
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы ойлауға мәжбүр ете отырып, біз оны ең 
ішкі - ана тілін алып тастағанын түсінуге жеткіземіз[94]. Тілдегі зорлық-
зомбылық диаспораның моральдық параличіне алып келеді. Адамды өз ана 
тілінде сөйлемеуге мәжбүр етуге болады, бірақ оған ол туралы ойланбауға 
міндеттеу мүмкін емес. Жағдайларға байланысты басқа ұлтты таңдаған адамдар 
(төлқұжатына сәйкес) күнделікті өмірде өздерінің диаспораларының адамдары 
болып қала береді. Бүгінгі таңда адамды өз тіліне опасыздық жасауға және оның 
шын жүректен бөтен тілді ана тіл жасағандығына сенімді болуға болмайды. 
Диаспора өкілдері арасындағы қауымдастық сезімі кейінгі ұрпақтарда да 
көрінеді.Қазіргі әлемдік қоғамдағы терең әлеуметтік сілкіністер дәуірінде тіл, 
жалпы мәдениет сияқты, диаспора өміріндегі жандарды біріктіретін және 
тазартатын жалғыз арал болып қала береді. Диаспоральдық мәдениеттің 
ерекшеліктерін көрсете отырып, мәдениетті, этникалық мәдениетті зерттеудің 
әдіснамалық тәсілдерін қарастыра отырып, автор диаспоралардың мәдениаралық 
өзара әрекеттесу мәселелерін талдауға көшуді қажет деп санайды. 

61 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: