Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі

10 
1 ЭТНИКАЛЫҚ ДИАСПОРА МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН 
ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
1.1 Диаспоралар: мәні, анықтамасы, қалыптасу белгілері 
Біздің елімізде ХХ ғасырдың аяғы-ХХІ ғасырдың басында болған этникалық 
процестер ғылыми талдауды қажет етеді. Оларды сипаттау және талдау үшін 
қолданылатын "ұлт", "халық", "этнос", "этниткалық азшылық", "этникалық топ 
немесе қауымдастық" және т.б. ұғымдары ұлттық дамудың көп аспектілігін 
қамтымайды. 
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін басқа да посткеңестік 
елдердердің бірі ретінде өзінің ұлттық және мемлекеттік құрылысын 
қалыптастыруға ерекше көңіл бөле бастады. Қазақ- стандағы ұлттық құрылысты 
қалыптастыру үрдісінде ұлттық бірегейліктің анықталуы күрделі қарама-қай- 
шылықтардың қатар жүруімен ерекшеленеді. Яғни, қазақстандық қоғамда өзекті 
пікірталасқа айналған ти- тулды ұлт пен басқа да этностар арасындағы 
бірегейлікті анықтаудағы бәсекелестігі «қазақ» және «қазақстандық» ұлт қарама-
қайшылығының көрініс беруіне жол ашты. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт 
Тоқаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесінің кеңейтілген отырысында: 
«Қазақстандағы тұрақтылық пен татулық қоғамдағы ынтымақ пен теңдіктен, 
өзара сенім мен құрметтен бастау алады. Қастерлі Отанымызда түрлі 
мәдениеттердің үйлесім тапқаны – соның айқын көрінісі. Бұл – біртұтас ұлт 
болып ұйысуымыздың басты қағидаты әрі айнымас стратегиялық бағдарымыз. 
Қазіргі заманда сын-қатерлер аз емес. Мұндай жағдайда біз жалпыұлттық 
бірлігімізді одан әрі бекемдей түсуге тиіспіз. Сонда ғана мемлекеттілігімізді 
нығайтып, жаңа белестерді бағындыра аламыз» деген болатын [1]. 
Қазіргі Қазақстанның ұлттық саясатының өзекті мәселелерінің бірі-
диаспораның өмірі сияқты нақты практикаларының осындай іргелі 
құбылыстарын зерттеу мен талдаудың аздығы табылады. 
Қазақстан Тәуелсіздігін неге ең соңғы болып жариялады? Оның объективтік 
және субъективтік себептері бар. 1991 жылы Қазақстанда қазақтардың 
демографиялық үлес салмағы 40%-ға жаңа-жаңа жақындаған еді. Осындай 
демографиялық жағдайда Тәуелсіздікті алғашқылар қатарында қалай 
қабылдамақпыз? Қазақтардың үлес салмағы 40% жақындады дегенде, мынадай 
жағдайды ескеруіміз керек. Егер, сол кезде КСРО-дан бөлініп шығамыз ба, жоқ 
па деген референдум жүргізсек, сол 40% пайыздың тең жартысы қарсы болар еді, 
яғни КСРО-да қалуды қалар еді.
КСРО-ның дезинтеграциясы, біртұтас полиэтникалық кеңістіктің ыдырауы 
оның халқын ұлттық және әлеуметтік өзін-өзі сәйкестендірудің қажеттілігін 
тудырды, кеңес заманында бірқатар объективті және субъективті себептер бойынша 
өзекті болмаған диаспоралардың проблемаларын күрт анықтады. Дәл осы кезеңде 
бұрын біртұтас полиэтникалық елдің бөлігі болған егемендікке қол жеткізген 
өкілдері ұлттық өзін-өзі сәйкестендіру қажеттілігін іздеу керектігіне тап 
болды.Олардың белгілі бір бөлігі бұрын Кеңес азаматтығы институтымен, 
тәуелсіз елдердің тәуелсіз саяси өмір сүруінің шындықтарымен біріктірілген 

11 
болса, оларды қабылдаған мемлекеттің әлеуметтік-мәдени саласында өз орнын 
табу, өзін байырғы этникалық топқа қатысты азшылық ретінде сезіну, жаңа 
әлеуметтік бейімделу кезеңдерінен өту, сонымен қатар тарихи отанмен 
байланысты сақтау, ұлттық бірегейлікті сақтау қажеттілігі туындады. Этникалық 
диаспораның бұл түрі бір уақытта жаңа деңгейдегі халықаралық қатынастардың 
қалыптасуының байланыстырушы элементіне айналады, өйткені олар ата – ана 
болған мемлекеттер арасындағы байланыстардың маңызды объектісі және 
белсенді субъектісі болып табылады. 
Өздерінің ұлттық-мемлекеттік құрылыстары бар (орыстар,немістер, 
поляктар, өзбектер, шешендер және т.б.) ұлттар диаспораларының тағы бір 
бөлігі проблеманың алдына қойылды - өзінің жаңа орнын табу немесе өзгерген 
жағдайларда оны нақтылау, оның одан әрі өмір сүру жолдарын анықтау. 
Қарастырылып отырған кезеңде Қазақстанда тұратын диаспоралар мәселесі 
өзекті болды, ол көп жағдайда қауымдастықтар түрінде (чуваштар, удмурттар, 
шешендер және т.б.) әлеуметтік және рухани байланыстарды қолдаудың 
қарапайым функцияларын жүзеге асырумен шектелді. 
Қазақстандағы этностар арасындағы достық туралы Ғ.Есім өзінің «Сана 
болмысы» еңбегінде былай деген еді: «Ресей каналында болып жататын неше 
түрлі құйтұрқы хабарлардың бірінде қатысушы американдық жазушы былай 
деді: 
– Сіздердің әлемде достарыңыз жоқтың қасы, ал постсоветтік кеңістікте 
сіздердің ықпалдарыңыз жүретін 3 ел бар: Беларусь, Тәжікстан, Қазақстан. Осы 
мәселе мені ойландырады. Біз неге бір елдің ықпалымен өмір сүруіміз керек. 
Тәуелсіздік қайда? Мұның демографиялық жағы да бар. Қазір Қазақстанда 
қазақтардың үлес салмағы 67 пайыздың шамасында. Бұл жөнінде нақты есеп 
жоқ. Шамамен осылай дейміз. Өткен жылы Қазақстан Республикасы Парламенті 
Сенатының спикері Қасым-Жомарт Кемелұлы мырзамен сұхбаттасқанымда, ол 
кісі:
– Қазақстанға кем дегенде 10 жыл бейбіт өмір керек. Он жылда көп мәселе 
өзгереді, халқымыздың саны 70%-дан асса, моноұлт болып саналады. Ол кезде 
саясат басқаша болады деді. Ойланатын мәселе. Бізге үнемі бейбіт өмір керек, 
бірақ он жылдық ғұмырымыз аса қымбат. Он жылда әр отбасыда, Құдай қалап, 4-
5 тен бала келсе, келешекте көп мәселе өзгере еді. Қазақтың жері көп, байлық 
көп, сол байлыққа, жерге ие болатын адам керек»[2]. 
ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы ең ірі екі диаспоралардың –орыс
және неміс тарихымен тығыз байланысты болғанына қарамастан, "диаспора" 
ұғымы КСРО-да танымал болмады, ал диаспора құбылысына зерттеушілер өз 
назарын аудармады. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін «диаспора» ұғымы 
посткеңестік этникалық делимитация процестерін сипаттау үшін ыңғайлы болды 
және ол ғылыми әдебиеттерде кеңінен қолданыла бастады.
Қазақстан Республикасы аймағындағы түрлі этнос өкілдерінің арасында тату 
қарым-қатынастар жүйесіндегі проблемалар туралы С.Нұрмұратов «Рухани 
құндылықтар әлемі: әлеуметтік-философиялық талдау» атты еңбегінде: «Әрине, 
халықтар арасындағы түсіністік, шынайы жақындық жалпыадамзаттық 

12 
құндылықтардың қоғамда жетекші роль аткаруымен астасып жатады. Адам 
болмысындағы кейбір әлсіздіктер ұлт психологиясының кейбір ерекшеліктерінен 
байқалып тұрады, ол кемшіліктердің саясаттануы, идеологияға айналуы, дінмен, 
белгілі бір конфессиямен байланыста болуы жана дағдарыстарды туғызады, 
әлеуметтік практикадағы этносаралық сиысушылық мәселесіне өз әсерін тигізеді. 
Бұл мәселенің де көп қатпарлы көріністері бар, өте күрделі құрылымы мен 
сипаты бар.» деп жазған болатын [3, 123б.]. 
Қазіргі әлеуметтік ғылымдарда бұл мәселе бойынша егжей-тегжейлі 
зерттеулердің нәтижелері жоқ. Сонымен бірге, оның маңыздылығы бұдан 
төмендемейді - диаспоралардың қабылдаушы мемлекеттің өміріне нақты әсері 
тұрақты түрде артып келе жатқанын байқау қиын емес, олар біртіндеп 
әлеуметтік-мәдени ғана емес, сонымен бірге экономикалық және саяси 
мәселелерді шешудің ықпалды факторына, маңызды объект және белсенді 
байланыс субъектісіне айналуда. 
Диаспора анықтамасының мәселелері 1991 жылдан бастап АҚШ-та жарық 
көрген "Диаспора" журналының бірінші нөмірінен талқылануы кездейсоқ емес.
Он жылдан кейін ресейлік «Диаспора» журналының алғашқы нөмірінде авторлар 
осы тұжырымдаманың анық еместігін көрсететін мақалалар жарық көрді.
В.А.Колосов, Т.А.Галкина, М.В.Куйбышевтің пікірлеріне қарағанда, диаспора 
«шыққан елінен тыс жерде тұратын және бұрыннан қалыптасқан, жоғары 
ұйымдасқан халықтардың (этникалық қауымдастықтың) едәуір бөлігі» ретінде 
анықталған этниткалық азшылықтардың ерекше тобы ретінде түсініледі. , 
қабылдаушы ел үшін ұйымшыл, тұрақты, тамырлы және таптырмайтын топ. 
«Диаспора» термині грек тілінен шыққан (diaspora) және дисперсияны, 
адамдардың белгілі бір бөлігінің шығу елінен тыс жерде болуын білдіреді [10, б. 
35].Диаспоралардың пайда болу тарихы б.з.д. VI ғасырдағы оқиғалардан бастау 
алады, Вавилон билеушісі Набуходоносор II Палестинаны жаулап алғаннан 
кейін, яһудилерді мәжбүрлеп Бабылға қоныстандырды, онда олар парсы 
билеушісі Кирдің жаулап алғанына дейін өмір сүрді. 
Адамзаттың тарихи даму процесінде белгілі бір халыққа қолданылатын 
"диаспора" ұғымы белгілі себептерге байланысты өз халқынан ажыратылған 
және өмір сүруді ғана емес, сонымен бірге ерекше этникалық қауымдастық 
ретінде сақталған барлық этникалық топтарға қолданыла бастады. Кейіннен 
"диаспора" ұғымы басқа дін немесе мәдениет өкілдері арасында өмір сүруге 
мәжбүр болған халықтың діни және мәдени топтарына қатысты қолданыла 
бастады 
Орта ғасырларда мұндай диаспоралардың саны жаулап алу жорықтарынан, 
соғыстардан, этникалық және діни қудалау, қысым мен шектеулерден кейін өсті. 
Мысал ретінде армян халқының тарихы келтіруге болады: оның диаспорасы 
тарихы XIV ғасырдан басталады, Әмір Темір Арменияның шекарасына басып 
кіріп, халықтың едәуір бөлігін жойған кезде тұрғындардың басым бөлігі бас 
сауғалап дүние жүзіне тарап кетті. 
Соңғы онжылдықтарда диаспоралар көптеген елдерде айтарлықтай еңбек 
ресурстарын қажет ететін экономикалық өзгерістерге байланысты пайда бола 

13 
бастады (АҚШ, Канада, Латын Америкасы, Үндістан, ОАР, Австралия). Ж.Т. 
Тошченко, Т.И.Чаптыковтың пікірінше, диаспоралардың пайда болу себебі 
бірқатар халықтар үшін аграрлық шамадан тыс қоныстану, жұмыспен қамтудың 
әртүрлі саласы, қоғамдық өмірдегі қысымшылық және этникалық қудалау деп 
түсіндіруге болатын шектеулер болды (поляктар, ирландықтар, немістер, 
итальяндықтар және т.б.). 
Ғылыми әдебиеттерде «диаспора» ұғымын анықтауға әртүрлі көзқарастар 
бар. В.И.Дятлов диаспора өзінің этникалық мемлекетінен тыс жерде тұратын 
этностардың бір бөлігі деп санайды[4]. 
С.В. Соколовский ресей тарихына байланысты, оларға бір мемлекетте 
тұратын 
бірақ 
өзінің 
"титулдық" 
республикасынан 
тыс 
этникалық 
қауымдастықтарды жатқызады, (чуваштар, татарлар, буряттар және т. б.) [5].
Зерттеушілердің барлығы дерлік диаспора мен титулдық мемлекет арасындағы 
қарым - қатынас диаспоралық ұйымдардың даму проблемасын халықаралық 
өлшеудегі басты аспект болып табылады деп санайды. В. Кошюр ұсынған 
дефеницияға сәйкес,"диаспора - бұл Отаннан тыс өмір сүретін халықтың бөлігі". 
М. Эсман диаспораны көші-қон нәтижесінде пайда болған этникалық азшылық 
ретінде анықтайды, ол өзінің шыққан елімен байланысты сақтайды. 
С.Лаллуканың айтуы бойынша «диаспора феномені халықаралық қатынастар 
саласына қатысты өлшемге ие» [6]. 
М. Эсман диаспораның, тұратын елдің және тарихи Отан деп аталатын өзара 
іс-қимылының мынадай нысандарын атап көрсетеді: туған елінің диаспораға 
көмек сұрауы; диаспора өзі тұратын елдегі және "шығу" еліндегі оқиғаларға 
тікелей ықпал ете алады; "шығу" елі өз диаспорасының құқықтары мен 
мүдделерін қорғауға қатыса алады [7]. 
Г.Шеффер диаспора мен қоныстанушы елдер арасындағы өзара іс-қимыл 
стратегиясын құруға баса назар аударады. Оның пікірінше, диаспоралардың 
көпшілігі өздері үшін ең қолайлы және әмбебап қауымдастық стратегиясын 
таңдайды, бұл қабылдаушы елдегі мемлекеттік ұйымдарды толықтыра алатын 
ерікті ұйымдардың мұқият әзірленген желісін құру және сақтау әрекеті. 
М. Дабаг пен К. Платттың көзқарасында диаспоралық сәйкестілік басты рөл 
атқарады. Авторлар диаспораны белгілі бір ұжымдық нұсқаулар ұсына алатын 
және қоғамдық институттар құра алатын идеялық модель ретінде қарастырмауды 
ұсынады. Авторлардың пікірінше, бұл ұстаным негізінен сәйкесттік туралы 
пікірталас тудырады. Бұл тезистен диаспораның өмір салты дәстүрлер мен 
қазіргі заманғы, тәжірибе мен естеліктердің өзара әрекеттесуі, сонымен қатар 
әңгімелер, мәдениеттер, тілдердің өзара әрекеттестігі және қатынастардың үш 
субъектісінің бағыттары: диаспора, қабылдаушы ел және шығу елі негізінде 
қалыптасады деген тұжырым шығады. Қабылдаушы қоғамның ішінде диаспораға 
жататын топ әрқашан жат орган ретінде танылатындықтан, одан әрі зерттеу осы 
топқа тән, оны жалпы қоғамнан ажырататын жеке айрықша факторларға 
негізделуі керек [8]. 
Р. Хеттлаге диаспора мен мигранттардың жаңа қауымдастықтарының 
құбылыстарын талдауға басқаша қарайды. Ол диаспораны басқа қоғамдағы 

14 
азшылық сияқты сол этникалық топқа жататын басқа топтардан бөлек тұруға 
мәжбүр болған және олардың мүдделерін нақтылау мен қос мүшелікке 
байланысты сәйкестікті іздеудің қиын жағдайларына қойылған этникалық 
топтардың географиялық шашырауы ретінде анықтайды. Диаспора тек бір ғана 
топқа қатысты жағдай емес, диаспора - бұл қарым-қатынас және бұл өзара 
әрекеттесетін топтардың байланыстарының өзара байланысын білдіреді [9,б. 18]. 
Диссертацияның авторы Т.В. Полоскованың пікірімен бөліседі, ол қазіргі 
диаспора тек елдің ішкі саяси дамуына ғана емес, сонымен бірге халықаралық 
қатынастардың жағдайына да әсер ететін этномәдени және этносаяси тұлға 
болып табылады деп санайды[9,б. 22]. 
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, оларды «этникалық 
топ» ұғымымен бірдей деп болжауға болады. Осылайша, ғылыми дәрежеге 
үміткердің айтуынша, диаспораны титулдық мемлекеттен тыс тұратын, ортақ 
рухани және этникалық құндылықтарға ие адамдардың бір бөлігі ретінде 
қарастыруға болады[10]. 
Халықаралық проблемалар тұрғысынан алғанда, саяси қатынастар жүйесіне 
қатыспайтын этникалық топтар мен, керісінше, әлеуметтік және саяси 
процестердің белсенді қатысушылары болып табылатын этникалық топтарды 
бөлу маңызды, олар үшін диаспора ұғымы қолданылуы мүмкін. Диаспора өзін 
басқа мемлекетте тұратын адамдардың бір бөлігі ретінде түсінуімен, өзінің 
тұрғылықты жерімен және тарихи отанымен қарым-қатынасының өзіндік 
стратегиясының болуымен, қызметі этникалық сәйкестікті сақтауға және 
дамытуға бағытталған институттар мен ұйымдардың қалыптасуымен 
сипатталады. А.В. Петренко диаспоралар көші-қон процестерінің өсуі 
нәтижесінде мемлекеттердің өзара әрекеттесуі мен өзара тәуелділігінің күшеюі 
салдарынан қазіргі халықаралық қатынастардың ажырамас факторына 
айналуда[11]. 
Диаспоралардың қалыптасуына шекараларды қайта бөлу, мемлекеттік 
құрылымдардың ыдырауы, көші-қон ағындары немесе мәжбүрлеп қоныс аудару 
немесе геноцид қаупінен туындаған көші-қон ағындары әсер етеді. Шетел 
мемлекеттерінің екіжақты келісім-шарттарында диаспора, тарихи отаны мен 
тұрғылықты жердің өзара әрекеттесу қағидаттары әлемнің жекелеген елдерінің, 
соның ішінде жаңа шетел мемлекеттерінің сыртқы саяси қызметі 
доктриналарында анықталған. Қалыптасқан тәжірибе, Т.В. Полоскованың 
пікірінше, халықаралық-құқықтық нормалар деңгейінде диаспора ұғымын, 
тұратын мемлекеттер мен тарихи отаны тарапынан оған қатысты құқықтар мен 
міндеттерді бекітуді талап етеді[12,б. 9]. 
Ағылшын сөздіктеріндегі "диаспора" сөзі бас әріппен, тиісті атау ретінде 
жазылады және көпше түрге жол бермейді. Ұзақ уақыт бойы диаспора тек еврей 
диаспорасы ретінде түсінілді, бұл ерекше нәрсе болды. Бірақ бірте-бірте жағдай 
өзгерді, халықтың шашырауы жиілене түсті, диаспора деп нені атауға, нені 
атамауымыз керек деген сұрақ туындады[12]. 
Р. Кохен диаспора сипаттамаларының келесі жиынтығын ұсынады: 
(1) туған Отанына қатысты шашырау, көбінесе зорлық-зомбылық; 

15 
(2) балама түрде, жұмыс іздеумен, коммерциялық мақсаттармен немесе 
неғұрлым кең отаршылдық амбициясын қанағаттандыру үшін өз елінен тыс 
жерлерді экспансиялау; 
(3) жоғалытқан Отанды ұжымдық есте сақтау және мифологизациялау; 
(4) әкелердің қиял мұрасын идеализациялау; 
(5) қайтару қозғалысы; 
(6) ұзақ уақытқа созылған күшті топтық этникалық өзін-өзі тану; 
(7) қабылдаушы қоғамдармен тынышсыз қатынастар; 
(8) басқа елдердегі этникалық бауырлармен ынтымақтастық сезімі; 
(9) толерантты қабылдаушы елдерде керемет шығармашылық және өмірді 
байыту мүмкіндіктері [13]. 
Дәстүрлі түрде ерекшеленген диаспоралар тізімде көрсетілген барлық 
немесе көптеген белгілерге ие. Бұл ретте басқа жағдайларда осындай белгілері 
бар қоғамдастықтардың диаспорасына жатқызылуы дауланады. В. Черновская 
атап өткендей, "диаспора" термині Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африка, 
Зимбабве, Кения, Канада немесе Америка Құрама Штаттарындағы 
британдықтардың ұрпақтарына қатысты қолданылмайды. Ол Орталық және 
Шығыс Еуропадағы, Еділдегі (олардың барлығы 1945 жылдан кейін жойылды) 
және Латын Америкасының кейбір елдеріндегі көптеген неміс отарларына 
қолданылмайды[14]. 
Айта кету керек, "диаспора" категориясымен қатар "колония" және 
"жерлестік" ұғымдары бар. Шетелдік сөздердің қазіргі сөздігінде колония 
дегеніміз-белгілі бір мақсатта бірге өмір сүру үшін қоныстанған немесе қоныс 
аударған адамдардың шет елде немесе ықпал ету аймағында қоныстану деген 
тұжырым беріледі. Көбінесе колонизаторлар белгілі бір дәрежеде саяси және 
экономикалық тәуелсіздіктен айырылады, ал кейбір жағдайларда олар арнайы 
режим негізінде басқарылады. Мүмкін, бөтен елде тұрудың ықшамдылығынан, 
шыққан елінің, тілінің және бірқатар дәстүрлерінің ортақтығынан басқа, 
отарлаушыларда жалпы ештеңе жоқ. Олар белгілі ынтымақтастық пен 
шоғырлануды тек жергілікті тұрғындар мен жергілікті билік тарапынан оларға 
саяси және экономикалық қысым жағдайында көрсетеді[15]. 
Колониялардан айырмашылығы, жерлестер өздерінің мүдделері мен 
құқықтарын қорғаудағы ұйымдастырудың едәуір жоғары деңгейімен, 
менталитеттің белгілі бір жақындығымен, жаңа жағдайларға жедел 
бейімделуімен ерекшеленеді. Бұл көбінесе жерлестер өздері үшін бейтаныс 
қалада немесе аймақта, бірақ, әдетте, сол елде жерлестер қауымдастығы болып 
табылатындығына байланысты. Жерлестерді өзара көмек пен өзара қолдау, 
әлеуметтік және мансаптық сатысында «өздерінікін» алға жылжыту, тұрмыстық 
мәселелерді шешуге көмектесу, бұрынғы жалпы тұрғылықты жері, өмір салты 
және т. б. туралы ностальгиямен ерекшеленеді. 
Қазіргі заманғы модернизация, жаһандану процестері локалистік бөлімдер 
мен олардың өткізілмеуін бұзады немесе өзгертеді. Әр түрлі себептерге 
байланысты 
адамдар 
өз 
отандарынан 
кетуді 
жалғастыруда 
және 
"шашыраңқы"болып қалуда. Осылайша жаңа диаспоралар пайда болады. 

16 
Жаһандану мен «диаспоризация» арасындағы байланысты қарастыра отырып, 
Р.Кохэн «бірге жүргенімен, бірақ бұл тәуелсіз процестер» деген тұжырымға 
келеді [16,б. 19]. 
Диссертанттың пікірінше, өз Отанын мәжбүрлеп немесе өз еркімен тастап, 
ерекше әлеуметтік-мәдени ортада болған адам үшін оған бейімделу және 
тамырын жаю біраз уақытқа созылады. Бұл жағдайда диаспора бейімделуді 
жеңілдететін институционалды нысан болып табылады. 
Диаспора-бұл басқа ұлттың арасында тұратын бір халықтың "бір бөлігі" ғана 
емес. Бұл өз халқының этникалық ерекшелігінің негізгі белгілерін (тіл, мәдениет, 
дәстүрлер, сана және т. б.) сақтайтын және олардың дамуына ықпал ететін 
этникалық қауымдастық [17,б. 4]. 
Автор белгілі бір ұлтты білдірсе де, ассимиляция жолына түскен, белгілі бір 
халықтың тармағы ретінде жоғалып кеткен адамдар тобын диаспора деп атауға 
болмайды деп санайды. Әрбір этнос диаспора құру қабілетіне ие емес, тек 
ассимиляцияға төзімді этнос қана диаспоралық қауымдастықты құра алады. 
Диаспораның тұрақтылығына оның ішкі ұйымы (өзін-өзі басқару органдары, 
білім беру, мәдени-ағарту, саяси және басқа да қоғамдық бірлестіктер мен 
ұйымдар) арқылы қол жеткізіледі. Мұны Қазақстан Республикасында сан жылдар 
бойы тұратын славян диаспораларының өкілдері көрсетеді.
Тұрақтылықтың субъективті факторы, А. Назаров пен Е. Назарованың 
пікірінше, ұлттық идея, тарихи жад, діни көзқарастар немесе этникалық 
қауымдастықты біріктіретін, сақтайтын және оған жат этникалық ортада еруге 
мүмкіндік бермейтін басқа нәрсе болсын, психологиялық өзектің болуы 
қарастырылуы керек[18]. 
Осы мәселе бойынша зерттеушілердің жұмыстарын талдай отырып, бұл 
этникалық қауымдастықты диаспора деп атауға болатындығын анықтайтын 
негізгі белгі-диаспораның ұзақ уақыт жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін өзін-өзі 
ұйымдастырудың ішкі қабілеті деген қорытынды жасауға болады. 
Диаспораның басқа міндетті компоненттері, Т.В. Полоскованың пікірінше, 
шығу мемлекеті (немесе оның символы) туралы түсінік және онымен 
байланысты сақтауға деген ұмтылыс, диаспораның сақталуы мен дамуын 
қамтамасыз етуге арналған институттар құру, оның ішінде халықаралық 
сипаттағы, мемлекеттік институттармен өзара іс-қимыл стратегиясының 
болуы[19]. 
Диаспораның ең көп таралған функциясы оның өз халқының рухани 
мәдениетін қолдауға, дамытуға және нығайтуға, этникалық салт-дәстүрлерді 
насихаттауға, өзінің тарихи Отанымен байланысты қолдауға белсенді қатысуы 
болып табылады. Осыған байланысты ана тілін сақтау ерекше орын алады. 
Дамып келе жатқан диаспора әдетте ана тілін бейресми қарым-қатынаста, іс 
қағазда, бұқаралық ақпарат құралдарында қолданады. Ана тілі этникалық 
мәдениеттің ретрансляторы болып табылады, оның жоғалуы оның кейбір 
компоненттеріне, ең алдымен рухани салада (әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, өзін-өзі 
тану) тікелей әсер етеді. Көптеген этнос өкілдері ана тілін жартылай немесе 
толығымен жоғалтқаннан кейін диаспора ретінде қызмет ете береді (неміс, 

17 
кәріс). Мысалы, башқұртстан қазақтарының 62,3% -ы орыс тілін қазақшаға 
қарағанда жақсы біледі; 37,7%-ы екі тілде бірдей сөйлейді, дегенмен, екеуі де 
өздерін қазақпыз деп санайды. Ресейдегі қазақ диаспорасының өкілдерінің 
көпшілігі қазақ тілінде сөйлемейді. Ана тілін сақтау диаспоралық 
функциялардың бірі болып табылады, алайда «диаспораның анықтаушы белгісі» 
болып табылмайды[17,б. 5]. Дегенмен, автор кез-келген халықтың тілі 
мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі және әр халық белгілі бір тілдің иесі 
болып табылады деп санайды. Кез-келген этникалық тіл-бұл тек өзіне тән 
өрнектердің, афоризмдердің және т. б. сансыз жиынтығы. 
Ана тілінің біртіндеп жоғалуы ассимиляция процестерінің дамуын 
көрсетеді. Бұл жағдай титулдық және диаспоралық этностар арасындағы мәдени 
қашықтықтың жақындығымен күрделене түседі. Егер этникалық қауымдастықты 
біріктіретін басқа белгілер болмаса немесе олар жоғалса, ол ассимиляция 
нәтижесінде ыдырайды. Ассимиляция процесін зерттеу аралас неке туралы 
статистикалық мәліметтерге, өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтын және оны 
білетін диаспора санының динамикасына және т. б. негізделген. 
Басқа ұлттардың құндылықтары мен дәстүрлерін, ең алдымен кішігірім 
ұлттық-этникалық топтарды өзіне сіндіруге қабілетті доминантты этносы бар
көпэтникалық мемлекеттерде шиеленістер шағын топтардың саналы түрде 
өздерінің ұлттық сәйкестіктерін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін сақтауға 
ұмтылуының салдарынан туындайды. Интернационализация және ассимиляция 
процесінде мәдениет, құндылықтар мен дәстүрлер неғұрлым айқын болса, 
психологиялық қарсылық, өзін басқаларға, ең алдымен үстем ұлттарға қарсы қою 
соғұрлым белсенді болады. Бұған М. О. Мнацаканян назар аударып, этнос 
"еруді", "жоғалып кетуді" қаламайтынын, өзін және құндылықтарын сақтап, өзін 
тарихта ашып, әлемдік өркениетке өз үлесін қосқысы келетінін атап өтті [20]. 
Н. Бердяев осыған ұқсас пікір білдірді, кез-келген ұлт өзінің инстинкті 
бойынша күш пен гүлденуді барынша арттыруға, тарихта өзін ашуға 
тырысатынын атап өтті. Ұлт рухы өткенді қазіргі уақытта жалмауға қарсы, ұлт 
әрдайым өшпеуге, өлімді жеңуге тырысады[21]. 
Диаспоралардың этникалық тауарлар мен қызметтер шығару, халық 
кәсіпшілігі мен қолөнерін дамыту жөніндегі өндірістерді құрумен байланысты 
экономикалық функциясы жетекші рөл атқарады. Бұл осы диаспора өкілдерінің 
де, аймақта тұратын басқа ұлт өкілдерінің де өмірін байытады. 
БҰҰ жариялаған адам құқықтары декларациясына сәйкес әлеуметтік қорғау, 
құқықтарды қорғау, адамдарды қамтамасыз ету кепілдіктерін алу функцияларын 
жүзеге асыратын ұйымдардың белсенді, мақсатты құрылуына байланысты 
этникалық диаспоралардың маңызы артып келеді[17,б. 5]. 
Диаспоралар қызметінің тағы бір түрі-олардың саяси функцияларды 
орындауы. Диаспоралар оң өзгерістерге ықпал ете алатын немесе қарсы тұра 
алатын белсенді қоғамдық күшке айналады, бұл үлкен саяси және практикалық 
мәнге ие, өйткені кез-келген мемлекеттің ұлттық саясатының алдында нақты 
функцияларды орындайтын және белгілі бір әлеуметтік күштерді білдіретін 
нақты ұлттық-этникалық құрылымдармен өзара іс-қимылды ұйымдастыру 

18 
міндеті тұр. Жоғары ұйымдастырушылық және қаржылық әлеуетке ие диаспора 
өзінің этномәдени өзіндік ерекшелігін сәтті сақтап қана қоймай, сонымен қатар 
тұратын мемлекет пен "тарихи Отан" арасындағы екіжақты қатынастарды 
нығайтудың нақты "көпірі"бола алады. Айта кету керек, кейде диаспораның 
мүмкіндіктері оның тұратын елінің экономикалық және саяси әлеуетінен асып 
түседі. Мұндай жағдайларда диаспора "тарихи Отанға" экономикалық және 
гуманитарлық қолдау көрсете алады, сонымен қатар оның ұлттық мүдделерін 
қолдау институты болып табылады. 
Диаспоралардың дамуында дін маңызды рөл атқарады.Диаспоралардың 
тарихы көрсеткендей, дін кейбір жағдайларда бір ұлттың өкілдерін, мысалы, 
Канададағы, Латын Америкасындағы украиндарды, Қытайдағы қазақтардың 
диаспораға біріктіруде негізгі фактор болды. Мұны Дюркгейм атап өтті, ол дінді 
қоғамды біріктіру, жеке адам мен қоғам арасында немесе топтар мен қоғам 
арасында байланыс орнату функциясын орындайтын ұжымдық идеялар жүйесі 
ретінде қарастырды, ал В. Черновская-әлеуметтік әрекеттің мотиві, адамның 
белсенділігін экономикалық, әлеуметтік, саяси немесе психологиялық 
факторларға байланысты белгілі бір өмірлік мақсаттарға бағыттайтын бағдар деп 
атады [22]. 
Әрине, қоғамдағы және диаспорадағы дін реттеуші және біріктіруші рөлді 
атқарады. Айта кету керек, диаспора үшін діннің маңызы мұнымен шектелмейді. 
Дін арқылы қоғамның өмір сүру қабілеті анықталады. 
Осылайша, диссертаттың пікірінше, дін этникалық мәдениеттің құрамдас 
бөлігі болып табылады, бұл диаспораның тұтастығын сақтауға, этникалық 
ерекшеліктің эрозиясын болдырмауға және оның бейімделуін қамтамасыз етуге 
мүмкіндік береді. 
Диаспораның тағы бір маңызды ерекшелігі - этникалық сәйкестіліктің 
сақталуы немесе белгілі бір этникалық топқа тиесілі болуы, ол өзін-өзі атауында 
немесе этнонимде көрініс табады. Сонымен бірге В.И.Козлов [23] иммигрант 
топтарына тән этникалық бірегейліктің қосарланғандығына назар аударады. 
Оның ішкі мазмұны оппозициялық «біз-олар», ортақ шығу тегі мен тарихи 
тағдыр идеясы, «туған жер» мен «ана тілі» байланыстарынан тұрады [24]. 
О.И.Шкаратан пікірінше, этникалық сәйкестіліктің өзгеруі этникалық 
диаспораның ассимиляциясының аяқталғанын көрсетеді[25]. 
Этникалық сәйкестіліктің негізі тіл, тарихи өткені мен болашақтың 
ортақтығы, ортақ тұрғылықты жері, сондай-ақ мәдениет, дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар болып табылады. Адам өзінің жеке сәйкестегінің мәні мен рөлі 
этникалық ортаның сипаттамаларына, экономикалық және саяси жағдайларға 
байланысты өзгертеді. Ю.В. Арутюнов, М. С. Джунусова, Л. М. Дробижеваның 
және басқалардың еңбектерінде этникалық сана-сезімнің өзіндік ерекшеліктері 
атап өтілді. Оның мазмұнына өзін-өзі анықтауға байланысты сезімдер, идеялар, 
көзқарастар, басқа этникалық қауымдастықтардағы арасындағы өз орнын білу, 
этникалық стереотиптер мен территория, мәдениет, тарихи өткендік, тарихи жад 
туралы идеялар кірді. 
1947 
жылы Нейдель өзінің шығармасын жариялады, онда ол 

19 
этнолингвистикалық мозаика, интерпентереция немесе мәдениеттің үздіксіз 
өзгеруі жағдайында ең аз мәнді, кейде бір қауымдастықтың қайсысы аяқталып, 
қайсысы басталатынын анықтайтын жалғыз фактор - өзін-өзі сәйкестендіру және 
этникалық ерекшелік деген идеяны білдірді. Топқа жатудың бұл сезімі қазақ 
тіліне сәйкес келетін этникалық бірегейлік ретінде тұжырымдалған «этникалық 
өзін-өзі тану» [26].
Ресей зерттеушісі О. Генисаретский этномәдени сәйкестіліктің үш 
компонентін анықтайды: 
- әр этностың мәдениетінде оны басқа этностардан ерекшелейтін 
ерекшеліктердің болуы; яғни олардың мәдениетаралық әртүрлілікке қатысуы; 
- әрбір этнос мәдениетінің басқа этностардың мәдениеттеріне әсер ету және 
олардың ықпалын сынау қабілеті, яғни мәдениетаралық өзара іс-қимыл мен 
коммуникацияға қатысу; 
- этностардың уақыт пен басқа да маңызды өлшемдердегі өзіндік ерекшелігі, 
яғни рулық түпнұсқалыққа қатысуы[27]. 
Этникалық өзін-өзі танудың маңызды тұсы-жеке тұлғаларды белгілі бір 
этникалық қауымдастықпен сәйкестендіру, ол өзін-өзі атауында (этнонимде) 
көрінеді. Көптеген зерттеушілер этникалық өзін-өзі тануды белгілі бір ұлтқа 
қатысты жалғыз нақты анықтаушы деп санайды. 
М. Бернэл және Д. Найт этникалық сәйкестілік этниткалық азшылыққа 
жататын жеке тұлғаның маңызды бөлігін құрайтынын атап өтті; сонымен бірге 
ол этникалық топтардың қалыптасуының және олардың басым мәдениет ішіндегі 
әлеуметтік байланыстарының қуатты факторы болып табылады. Этникалық 
сәйкестілік-бұл «белгілі бір этникалық топқа жататындығы туралы жеке идеялар 
жиынтығы» [28]. Сонымен бірге, бұл өзара байланысты компоненттер кешені. 
Этникалық бірегейлік жеке тұлғаның өзін-өзі тануын, яғни өзін қандай да бір 
этникалық қауымдастыққа саналы түрде жатқызуды, сондай-ақ белгілі бір 
этникалық белгілерді қолдануды және оларды нақты түсіндіруді анықтайды. 
Этникалық сәйкестіліктің тағы бір құрамдас бөлігі-мәдени білім, мінез-құлық 
стереотиптерін таңдау, ата-бабаларының дәстүрлері мен құндылықтарын игеру. 
Этникалық сәйкестікке сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және тұрмыстық 
қалаулар мен наным-сенімдер жиынтығы, сонымен қатар этникалық топ 
мүшелеріне және басым мәдениет өкілдеріне эмоционалды түрде боялған 
көзқарас кіреді. Барлық осы компоненттердің мазмұны топтан топқа дейін 
өзгереді; этникалық топтың ішінде олар жеке сипатқа ие. Сонымен, этникалық 
бірегейлік, бір жағынан, жеке адамды белгілі бір мәдени қауымдастыққа 
байланыстырады, екінші жағынан, таңдалған мүшелік топ ішіндегі өзіндік сана-
сезімнің ерекшелігін анықтайды. 
Диаспоралардың 
әлеуметтік-саяси 
процестерге 
қатысуы 
көбінесе 
демографиялық сипаттамаларға байланысты. Демографиялық ресурстар 
этникалық топтың сақталуы, дамуы және тиімді жұмыс істеуі үшін маңызды. 
Диаспораның саны қандай болуы керек және диаспораның этниткалық азшылық 
ретінде сақталуы үшін белгілі бір тұрғылықты жердегі саны қандай болуы керек?
Бұл сұраққа нақты жауап жоқ. Мысалы, И.М. Лебедев пен А. А. Хохлов өз 

20 
мүшелерін қажетті әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз ету үшін қажет этникалық 
топтың белгілі бір сыни мөлшері бар деп санайды. Олардың пікірінше, бұл 
мөлшер мәдени қашықтық факторына байланысты - мигранттар шыққан елдің 
және олардың қоныстану елінің этникалық мәдениеттері арасындағы объективті 
және субъективті түрде қабылданатын айырмашылықтарға (тіл, дін, дәстүрлі 
мәдениет, климат, ас мәзірі және т.б. айырмашылықтар). Топ саны мен мәдени 
қашықтық арасындағы байланыс кері пропорционалды [16,б. 44].
Диссертация авторы диаспораның демографиялық ресурстары туылуымен, 
осы топтың өкілімен және одан тыс некеге отырумен, этникалық дәстүрлерді 
ескере отырып, балаларды тәрбиелеумен және т. б. сипатталады деп санайды. 
Диаспора көлемінің мәселесі бір жақты емес. Тарихи және қазіргі әлеуметтік 
тәжірибе мөлшері мен әлеуметтік белсенділік арасында тікелей байланыс жоқ 
екенін көрсетеді. Көбінесе шағын қоныс аудару топтары саны көп этникалық 
қауымдастықтарға қарағанда этномәдени стереотиптерді біріктіруге көбірек 
ұмтылуда және сәтті жүзеге асырада.
Қазіргі жағдайда «диаспора» ұғымының кең таралуы осы құбылыстың 
ауқымдылығына (диаспоралардың пайда болуына), сандық және сапалық 
параметрлердің болмауына, диаспоралық халықтардың құқықтық жағдайына 
және т. б. байланысты жаратылыстық болып табылады. Қазіргі әлемдегі 
диаспора проблемасының өзектілігін ескере отырып, ғылыми білімнің әртүрлі 
бағыттарын зерттеушілер оны талдауға бет бұруда. Осы себепті, осы 
тұжырымдаманы қолданудың пәнаралық сипаты және оны анықтауға әртүрлі 
көзқарастар бар. Мысалы, И. В.Арутюнян, Л.М.Дробижева, А.А.Сусоколов 
"диаспора" деп этноұлттың бір бөлігі болып табылатын, оның өзін-өзі анықтау 
аумағынан тыс жерде тұратын, саяси және мәдени кемсітушіліктен қорғауға 
кепілдік беретін азшылықтар (этникалық топтар) түсініледі» [29].
Диссертациялық зерттеу В.А. Тишковтың диаспора - бұл ортақ Отаным 
идеясына және осы негізде құрылған ұжымдық байланыстарға, топтық 
ынтымаққа және отанға деген көзқарасына негізделген мәдени ерекшеленетін 
қауымдастық деген пікірді растады. Егер мұндай сипаттамалар болмаса, онда 
диаспора да болмайды. Бұл тұжырымды дәлелдейтін мысал - олардың этникалық 
отандарына деген көзқарасы қазақстандағы славян, кавказ диаспораларының 
өкілдері айқын көрінеді. Сонымен, В.А. Тишков атап өткендей, диаспора - бұл 
қатал демографиялық емес, өмірлік мінез-құлық стилі, сондықтан этникалық 
шындық, сондықтан бұл құбылыс басқа көшіп-қонудан ерекшеленеді[30,б. 28]. 
Біз З.И.Левинмен диаспораның этникалық топ немесе тарихи отандарынан 
тыс жерде тұратын этникалық топтың бөлігі екендігімен ішінара келісуге 
болады. Сонымен қатар, диаспораны этникалық топ мекендейтін, шығу тегі 
бірлігі идеясын сақтайтын және тұрақты топтық сипаттамаларын жоғалтқысы 
келмейтін территория ретінде қарастыруға болады. Диаспоралардың өкілдері 
қабылдаушы елдің басқа тұрғындарынан айтарлықтай ерекшеленеді, олар саналы 
түрде немесе бейсаналық түрде онда қабылданған тәртіпке бағынуға мәжбүр 
болады. Диаспораның өмір сүруінің ең көп таралған түрі, З. И. Левиннің 
пікірінше, анклав қауымдастығы оның институттары мен иммигранттарының 

21 
жиынтығындағы әлеуметтік организм ретінде әрекет етеді. Бұған жалпы 
менталитетпен байланысты қоғамның белсенді және" статистикалық " мүшелері 
де кіреді[31, б.48]. 
Сонымен қатар, З.И. Левин диаспораның менталитетін "ой бейнесі, идеялар 
мен символдар жүйесі, дүниетаным, диаспораның әлеуметтік-этникалық топ 
ретіндегі рухани және моральдық-этикалық көзқарастарының жиынтығы" деп 
санауды ұсынады. Диаспора өзінің менталитетінде этномәдени ерекшелігі 
сақталып, оның мүшелері қоршаған қоғамдағы жаттығын түсінген кезде 
қалады[31, б. 61]. 
Диссертант жүргізген «диаспора» категориясының тұжырымдамалық 
негіздерін талдау белгілі бір этникалық қауымдастықты диаспораға жатқызу 
критерийлерін анықтауда ғалымдар арасында бірлік жоқ екенін көрсетті. Ж.Т. 
Тощенко этникалық қауымдастықтың оның ұлттық-мемлекеттік қалыптасу 
шегінен тыс жерде болуының өлшемі деп атады; өзінің этникалық ерекшелігін 
сақтауға ұмтылатын, мәдениеттің дамуына ықпал ететін; оның жұмысының 
ұйымдастырушылық формалары бар және нақты адамдарды әлеуметтік қорғауды 
жүзеге асырады. Олардың еңбектерінде басты назар КСРО ыдырағаннан кейінгі 
мемлекеттік шекаралардың өзгеруіне және диаспоралардың белсенді 
қалыптасуына әкелген көші-қон проблемаларына аударылады. Бұл зерттеушілер 
субъективті критерийді жоққа шығармайды, олардың пікірінше, бұл этникалық 
қауымдастықты біріктірудің құралы ретінде екінші ретті рөл атқарады. 
Диаспора ретінде жіктеудің тағы бір критерийі этникалық қауымдастықта 
осындай белгілер жиынтығының болуы табылады: 
- тарихи жағдайлық және жеке сәйкестендіру; 
-диаспоралық топтың тарихи-мәдени келбеті қалыптасқан және оған ұқсас 
негізгі мәдени массив өмір сүруді жалғастыратын "бастапқы орталықтың" 
шашраңқылығы; 
- географиялық локализацияны, мәдени жетістіктерді және оның мүшелері 
өздерінің алғашқы Отанын сақтауға немесе қалпына келтіруге, өркендеу мен 
қауіпсіздікке ұжымдық қызмет етуі керек деген пікірді қамтитын «Атамекен-
Отан» туралы идеяның немесе мифтің ұжымдық жадының болуы және 
сақталуы[30,б. 14]. 
Диссертация авторының пікірінше, диаспораның оны басқа этникалық 
қауымдастықтардан ерекшелейтін негізгі белгілері: 
- этникалық қауымдастықтың экономикалық немесе әлеуметтік-саяси 
себептерге байланысты өз елінен тыс жерде болуы; 
- ассимиляцияға тойтарыс беру; 
- этникалық қауымдастықтың өзінің мәдениетін, өзіндік ерекшелігін, тілін, 
салт-дәстүрін сақтауға ұмтылуы; 
- этникалық қауымдастықтың мүдделерін қорғау және өзін-өзі сақтау 
функциясын орындайтын қоғамдық бірлестіктер, әлеуметтік ұлттық-мәдени және 
саяси қозғалыстар сияқты ұйымдық нысандар арқылы өзін-өзі көрсету 
мүмкіндігі. 
Диаспорадағы 
этникалық 
қауымдастықтарды 
жіктеудің 
жоғарыда 

22 
көрсетілген өлшемдері өзгеруі мүмкін, өйткені диаспора өзгермелі 
этноәлеуметтік құбылыс. С.Л. Арутюновтың диаспора дегеніміз «диаспора емес 
жағдайынан «диаспора» болу арқылы «диаспора емес» дегенге дейінжағасатын 
процесс деген тұжырымдамасы дәлірек болып отыр[32,б. 35]. Диаспораның 
қалыптасуы-бұл процесс, ал процесс динамикалық, көп қырлы болғандықтан, әр 
тарихи кезең осы процеске өз түзетулерін енгізеді. 
Диссертация авторы бұл жағдайда диаспораның жұмысының негізі 
объективті фактор деп санайтын зерттеушілердің көзқарасын ұстанады, атап 
айтқанда: көші-қон және мемлекеттік шекаралардың өзгеруі. Кейіннен, егер 
этникалық қауымдастық өзін-өзі сақтау мен өзін-өзі ұйымдастыруға күш тапса 
және ассимилияцияға ұшырамаса, ол диаспорада ұйымдастырылуы мүмкін. 
"Диаспора, - дейді Т. В. Полоскова, - этникалық қауымдастықтардың (этникалық 
топтардың) өзін-өзі ұйымдастырудың жоғары сатысы, олардың өміршеңдігінің 
көрсеткіші» [33]. 
Диаспораның мәнін, түсіндірудің анық еместігін және «диаспора» ұғымын 
талдауға тырысу оның қоғамның этноәлеуметтік құрылымындағы орны мен 
рөлін анықтау қажеттілігін туындатты, сәйкесінше, зерттеліп отырған 
құбылысты: ғылыми қолданыста жиі пайдаланатын «этнос», «этникалық топ», 
«этниткалық азшылық»,«этно-қауымдастық» сияқты ұғымдармен салыстыру 
қажет болды. Осы мақсатта автор осы тұжырымдамаларға қысқаша 
салыстырмалы талдау жүргізу қажет деп санайды. 
Академик Ғарифолла Есімнің этностарға берген келесідей анқтамасы бар. 
Әрбір этнос тарихқа өз даралығымен енген. Дара қасиетін жойған халық этнос 
атанудан қалады. Этнос халықтың даралығының, оның еш жерде, ешқашан 
қайталанбайтындығының белгісі. Кезінде қазақ мәдениетіне анықтама бергенде 
түрлі ұлттық мазмұны социалистік деуші едік. Осы идеологиялық қалыпқа бар 
этностар түскен. Тіптен, сол кездегі адамдардың жаңа тарихи қауымдастығы – 
кеңес халқының негізін құрған орыс ұлты да түскен. Тәуелсіздік дегеніміздің өзі 
халықтың даралығын, яғни этнос мәдениетін мойындау [34]. 
С.М. Широкогоровтың 1923 жылы берілген анықтамасына сәйкес, этностар 
дегеніміз - бір тілде сөйлейтін, олардың жалпы шығу тегін мойындайтын, салт-
дәстүрлерімен, өмір сүруімен, дәстүрімен сақталып, қастерленетін және 
солармен ерекшеленетін адамдар тобы. Бұл тәсіл кейінірек С.А.Токаревтің 
еңбектерінде жалғасын тапты, ол этникалық қауымдастықтардың келесі тарихи 
түрлерін анықтады: 
- қауымдық-рулық жүйенің этникалық қауымдастығы-тайпа-осы шектерде 
өмір сүретін барлық адамдар тобын қамтиды (оларды туыстық байланыстармен 
біріктіреді); 
- құлдық жүйенің этникалық қауымдастығы-демос-құлдарды қоспағанда, 
белгілі бір елдің еркін халқын ғана қамтиды - бұл негізгі өндіруші класс; 
- ерте феодалдық жүйенің этникалық қауымдастығы - халық-негізінен 
жұмыс істейтін халықты, шаруалар мен азаматтарды, феодалдардың басым 
тобын қоспағанда қамтымайды; 
- кеш феодалдық және капиталистік жүйенің этникалық қауымдастығы-ұлт-

23 
бұл аумақ халқының барлық топтарын (көп жағдайда біріккен және саяси және 
экономикалық) қайтадан қамтиды, бірақ халық антагонистік кластарға бөлінеді. 
Тарихи-этнографиялық зерттеу нәтижесінде С.А. Токарев өзінің 
анықтамасын 
ұсынды: 
«этникалық 
қауымдастық 
- 
бұл 
әлеуметтік 
байланыстардың әртүрлі түрлеріне-шығу тегіне, тіліне, аумағына, мемлекетке, 
экономикалық байланысына, мәдени құрылымына, дініне негізделуі мүмкін 
адамдар қауымдастығы. Байланыстың осы түрлері арасындағы тарихи 
анықталған байланыс этникалық өзін-өзі тануды тудырады, ол арқылы біздің 
заманымызда белгілі бір адамның, белгілі бір әлеуметтік топтың этникалық 
құрамы субъективті түрде анықталады» [35]. 
Диссертациялық зерттеу мақсатында Л.Н.Гумилевтің этнос сипаттамасында 
берген анықтамасы үлкен қызығушылық тудырады. Ол «этнос - өзін басқа 
ұжымдардан ерекшелейтін адамдар ұжымы. Этнос тарихи уақытта пайда болады 
және жоғалады... Этнос-бұл бір-біріне ұқсас адамдар тобы ғана емес, сонымен 
қатар әртүрлі талғам мен қабілеттер жүйесі, олардың қызметінің өнімдері, 
дәстүрлер, географиялық орта, этникалық орта, сондай-ақ жүйенің дамуындағы 
белгілі бір тенденциялар» [36]. Сонымен бірге, Ю.Бромлеи этнос - бұл 
"мәдениеттің (оның ішінде тілдің) және психиканың жалпы, салыстырмалы 
түрде тұрақты ерекшеліктеріне, сондай-ақ өзінің бірлігі мен басқа да осындай 
құрылымдардан 
айырмашылығына 
ие 
тарихи 
қалыптасқан 
адамдар 
қауымдастығы деп санайды. Этнос мүшелерінің өздерінің топтық бірлігі туралы 
бұл түсінігін этникалық өзін-өзі тану деп атайды, оның сыртқы көрінісі өзін-өзі 
атау болып табылады (этноним) [37]. Этногенез барысында қалыптасқан этнос 
мүшелерінің этникалық өзін-өзі тануы этностықтың маңызды анықтаушысы 
және бір этнос мүшелерін біріктіретін және оларды этникалық жағынан басқа 
этнос өкілдерімен салыстыратын күш ретінде әрекет етеді[38].
Егер Л. Н. Гумилевтің анықтамасында этнос өміріндегі биологизаторлық сәт 
атап көрсетілсе, онда Ю. В. Бромлей этникалық білімнің әлеуметтік мәнін 
ажыратады. Алайда, олардың ұстанымдары жақын, өйткені этникалық сипат 
объективті берілген, адамзаттың бастапқы сипаттамасының бір түрі ретінде 
қарастырылады. 
В.Тишков этнос құбылысын басқаша түсіндіреді, ол этностарды «мүшелері 
ортақ атауы мен мәдениеттің элементтері, ортақ шығу тегі мен ортақ тарихи 
жады туралы мифке ие, өздерін ерекше территориямен байланыстыратын және 
ынтымақтастық сезімі бар адамдар тобы» деп анықтайды. Бұл белгілердің 
барлығы ерекше күш-жігердің нәтижесі, әсіресе ұлт құру процесі; осы 
атрибуттардың ішіндегі ең маңыздысы - ынтымақтастық. Ұлт дегеніміз - бұл 
белгілі бір ұжымдық қауымдастыққа мүшелік пен адалдық туралы «тұрақты ішкі 
референдум». Бұл адамды тәрбиелеудің, әлеуметтенудің нәтижесі» [39]. 
Осылайша, ғылыми дәреже алуға үміткердің пікірі бойынша, белгілі бір 
этникалық топтың құрылуы оған жататын адамдардың тікелей байланыстарына 
байланысты, егер олар сол территорияда тұрып, бір тілде сөйлесе мүмкін. Ортақ 
тіл және біртұтас аймақ этнос қалыптасуының шарттары болып табылады. 
Сонымен қатар, этностардың қалыптасуының шарты ретінде әрекет ететін 

24 
территорияның біртектілігі оның кейінгі көбеюінің қатаң міндетті факторы 
болып табылмайды, өйткені аумақтық бөлінбейтін топтар өздерінің 
ерекшеліктерін ұзақ уақыт сақтай алады. Этностың өмір сүруі үшін тілмен қатар 
материалдық және рухани мәдениеттің белгілі бір элементтері - әдет-ғұрыптар, 
салт-дәстүрлер, халықтық өнер, дін және т.б. маңызды. 
Этникалық топтардың құрылуы мен өмір сүруіне тоқталатын болсақ, 
зерттеушілер 
көбіне 
иммигрант 
этникалық 
топтарды, 
этниткалық
азшылықтарды, жергілікті халықтарды, жергілікті халықтарды және т.б. 
этниткалық азшылық санаттарына бөледі. Е.А. Баграмовтың мұндай одақ 
«жалпы көзқарастарды, ең алдымен өзін-өзі анықтау проблемасын шешуді 
қиындатады» және «бұл этникалық қауымдастықтардың екі түрін оларды 
тәуелсіз терминдермен белгілей отырып, мәні бойынша ажырату керек» деген 
пікірмен келісуіміз керек[40]. 
Қазіргі Қазақстанда халықтардың этникалық және мәдени ерекшелігін 
сақтау және дамыту үшін жағдайлар заңмен жасалады. Қазақстанда 100-ден 
астам этнос өкілдері тұрады, сондықтан да қоғамдық келісім мен саяси 
тұрақтылық республика үшін өте маңызды және бұл 1995 жылғы 30 тамызда 
қабылданған жаңа Конституцияның 1-бабында көрсетілген. Алайда, көп ұлтты 
мемлекеттегі қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықтың қауіпсіздігінің шегі 
көп жағдайда дұрыс ұлттық саясатқа байланысты. Осыған байланысты біздің 
еліміз ұлтаралық қатынастарды реттеуде және этниткалық азшылықтардың 
мүдделерін қорғауда ерекше тәжірибе жинақтады. Айта кету керек, 1995 жылғы 
жаңа Конституция қабылданғанға дейін [41]. Қазақстан Республикасы 
Президентінің 1995 жылғы 1 наурыздағы Жарлығымен Қазақстан халқы 
Ассамблеясы (ҚХА) Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы 
консультативтік-кеңесші орган ретінде құрылды, оның міндеттерінің бірі оны 
өткізу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Қазақстан аумағында 
тұратын ұлт өкілдері арасындағы достық қарым-қатынастардың дамуына, теңдік 
қағидатын сақтауға негізделген олардың рухани және мәдени жаңғыруы мен 
дамуына ықпал ететін мемлекеттік саясат. ҚХА-ның негізгі міндеттері 
мемлекеттік ұлттық саясатты іске асыру, Қазақстан Республикасындағы 
әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету және ұлтаралық қатынастар 
саласындағы мемлекет пен азаматтық институттардың өзара іс-қимылының 
тиімділігін арттыру болып табылады.
2007 жылғы мамырда Қазақстан Республикасының Конституциясына 
бірқатар өзгерістер енгізілді. Қазақстан халқы Ассамблеясына конституциялық 
мәртебе берілді, ол Парламент Мәжілісіне тоғыз депутатты сайлау құқығына ие 
болды, бұл оның әлеуметтік және саяси рөлін едәуір арттырды.
2008 жылғы 20 қазанда Президент «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» 
Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды [42], оған сәйкес ол елдің саяси 
жүйесінің толыққанды субъектісіне айналды және оның қызметінің нормативтік 
құқықтық базасы айқындалды.
Бүгінде Ассамблея ұлтаралық келісім, қоғамдағы толеранттылық және 
халықтың бірлігі үшін қолайлы жағдай жасауға ықпал етеді. Сонымен қатар, 

25 
ҚХА мемлекеттік органдарға қоғамдағы экстремизм мен радикализм 
көріністеріне 
қарсы 
тұруда, 
демократиялық 
нормаларға 
негізделген 
азаматтардың саяси және құқықтық мәдениетін қалыптастыруда көмек көрсетеді. 
Ассамблея этномәдени бірлестіктердің күш-жігерін біріктіруді қамтамасыз етеді, 
этникалық мәдениеттерді, Қазақстан халқының тілдері мен дәстүрлерін қалпына 
келтіруге, сақтауға және дамытуға көмектеседі. 
Біздің санамызға сына болып қағылған ескі, ескірген социализм заманынан 
келген түсініктер бар. Олардан арылу үшін не істеуіміз керек? Сананы «тарау» 
қажет. Институционалдық реформаға солай кіріскен жөн. Әйтпесе, Қазақстандық 
арман орындалмайды. Қазақстандық арман деген тек әншейін нәрсе емес, ойдан 
шығарған нәрсе емес. Оны орындайтын халқымыз бар. Қазақ халқының жанына 
топтасқан этностар бар. Мақсатымыз бір. Сол мақсатты орындап, айтып жүрген 
Мәңгілік Ел идеясына жетуге іс - қадамымыз ары қарай орындала беруі керек. Ол 
үшін Қазақстандық арманды қиялға айналдырып алмай, оны үміт сәулесі етіп, 
нақты қадамдарға, іске, өмір сүруіміздің дәстүріне айналдырсақ, бұл қойылып 
отырған мәселелер іске асады[43].
Р.Г. Абдулатипов этниткалық азшылықты «сыртқы ортада өз ұлтының 
негізгі 
ағзасынан 
ажыратылған 
адамдардың 
қауымдастығы» 
ретінде 
түсінеді.Мұндай этникалық топтардың ең маңызды ерекшелігі олардың 
этникалық мемлекеттілігінің шеңберінен тыс болуы немесе мемлекеттігінің 
мүлдем болмауы, сонымен қатар мәдени, лингвистикалық және мәдени-тарихи 
факторлардың ортақтығы[44]. Сонымен бірге «этникалық қауымдастықтар 
қоғамдағы, басқару құрылымындағы тепе-теңдік пен тұрақтылыққа қол 
жеткізудің маңызды құрамдас бөлігі бола алады» деген ереже өте дұрыс[86].
Диссертанттың пікірінше, диаспора жоғарыда айтылғандай өлшемдерге немесе 
қасиеттерге ие. 
«Этниткалық азшылық» ұғымымен қатар «ұлттық топ» және «этникалық 
топ» ұғымдары қолданылады. К. В. Калинина этникааралық қатынастар 
мәселелеріндегі ең маңызды құқықтық актілерде «этниткалық азшылықтардың 
нақты анықтамасы жоқ» деп атап өтті және әлі де «ұлттық топтар», «этникалық 
топтар» деген терминдерде түсініксіз мәселелер бар[44]. Ю.Арутиюнянның 
айтуынша, этникалық топ - бұл «көп ұлтты мемлекеттегі бір халықтың немесе 
ұлттың бөлігі» [29, б.48].
Диссертациялық жұмыс авторының пікірінше, диаспоралар этникалық 
топтардың негізінде құрылады, бірақ объективті этникалық белгілері жағынан 
олармен әрқашан сәйкес келе бермейді. Этникалық топтардан диаспораның 
айырмашылығы, диаспораның міндетті құрамдас бөлігі-шығу мемлекеті (немесе 
оның символы) туралы идеяның болуы, егер физикалық ("жинақтау", қайтару 
идеясы) болмаса, онымен байланысты сақтауға деген ұмтылыс, кем дегенде 
рухани мағынада болуы шарт. Этникалық топ үшін бұл мүмкін, бірақ міндетті 
емес белгі.
Р. Абдулатиповтің көзқарасы бойынша этникалық топтар - бұл мәдениеттің 
жекелеген белгілі элементтері бар және тұрғылықты елдерінен тыс жерлерде 
өзіндік ұлттық-мемлекеттік формациялары бар немесе жоқ, бірақ негізінен 

26 
тұрғылықты мемлекеттен тыс жерлерде тұратын халықтардың ұлттық 
(этникалық) өзін-өзі сәйкестендіру процесінде өздерін мәлімдейді[44, б.58,59].
Айта кету керек, халықаралық құқық ұлттық және этникалық топ деген 
ұғымдарды білмейді. Олар кез-келген этникалық қоғамды олардың мәртебесі мен 
қоныс аудару сипатына қарамастан білдіреді. Сондықтан күрделі этникалық 
құрылымымен 
сипатталатын 
Қазақстанда 
бұл 
анықтамалар 
сирек 
қолданылады[46]. 
Осылайша, автор этникалық топтың келесі ерекшеліктерін анықтайды: 
1) этникалық топты біріктірудің негізін тек этникалық белгілер құрайды: 
Тіл, шығу тегі мен тарихының, мәдениетінің, тұрмысының, сақталған салт-
дәстүрлерінің ортақтығын ұғыну; 2) этникалық топтар ықшам және дисперсті 
күйде болады; 3) топтар өздерінің ұлттық мемлекетінен тыс жерде жатұлттық 
ортада ұзақ уақыт тұрады; 4) бірақ белгілі бір уақыттан кейін оның мүшелері 
этносаяси мәртебеге ие болуға ұмтылады, ол жерлестетіктерден, мәдени- 
этникалық орталықтардың қызметінен, ұлттық мерекелерді өткізуден, тек 
өздерінің этникалық қоғамдастығының өкілдері үшін бос уақыт жүйесін 
ұйымдастырудан және т. б. тұрады. 
Кейбір авторлар «ұлттық топ» және «этникалық топ» сияқты ұғымдарды 
анықтайды. Мысалы, Д.Т. Лолаева, ұлттық топ этникалық топтың өзіндік 
логикалық жалғасы ретінде қызмет етеді, бірақ оның өзіне тән ерекшелігімен 
ерекшеленеді, олар туыстық және жергілікті шекарадан тыс жерлерге өту және 
саяси диспозиция мен мәртебе тобын иеленеді деп атап өтті [47]. Автор пікіріне 
сай, ұлттық топты анықтау белгілері: ұлттық-этникалық шығу тегі және сыртқы 
ортада өмір сүретін қоғам; мәдени дәстүрлер мен ерекшеліктерді сақтауға және 
сақталуына ұмтылу; ұлттық топ өкілдері осы мемлекеттің азаматтары болып 
табылады және автономды ұлттық аймақтарды, аудандарды және т.б. құруға 
құқылы. 
Өз ортасынан шыққан адамдарды біріктірудің негізгі факторы - олардың 
белгілі бір этникалық топқа жататындығы. Сондықтан этностық қауымдастықты 
өзіндік әлеуметтік институттар құрған және өздерінің бастапқы мекендейтін 
аймақтарынан тыс жерде тұратын этникалық тектегі адамдардың бірлестігі 
ретінде сипаттауға болады. Этникалық қауымдастық - бұл диаспора 
процестерінің жемісі. 
Диаспоралық топтардың ғылыми негізделген типологиясы біз түсінетін 
құбылыстың маңызды аспектілерінің бірі болып табылады. Түрлі себептерге 
байланысты оның дамуы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің назарынан тыс қалды, 
отандық немесе шетелдік әдебиеттерде тиісті көрініс таппады. Сонымен бірге, 
диаспоралық топтар мәдениеті проблематикасының осы жағының маңызы 
айтарлықтай артып келеді. Жіктеу критерийлерінің мағынасын анықтау осы 
әлеуметтік-этникалық құбылыстың мәніне тереңірек енуге, оның байланыстары 
мен медиациясын білуге, мәдениеттік қатынастар жүйесіндегі функционалды 
рөлдерді, орынды бөлуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, диаспоралық 
топтардың әртүрлі аспектілерін білуге деген қызығушылықтың артуы қазіргі 
заманғы этникалық процестердің алуан түрлілігін терең және мұқият зерттеу 

27 
қажеттілігінен туындайды. 
Кез-келген әлеуметтік қоғамдастықтың градациясы өте күрделі мәселе 
болып көрінеді, оның көптеген компоненттерін, олардың дұрыс құрылымын, 
негізгі қалыптастыру белгілерін ескеруді талап етеді. Бұл мәдени-этникалық 
құбылыстарға 
көбірек 
қатысты. 
Негізінде, 
диаспоралық 
топтарды 
делимитациялау критерийлері күрделі болып табылады, олардың құрамына 
сәйкессіздік пен динамизммен сипатталатын белгілер кіреді. 
Алғашқы жақындағанда, салыстырмалы түрде аз түзетумен диаспоралық 
топтардың 
типологиясын 
этникалық 
қауымдастықтардың 
дәстүрлі 
схемаларының шеңберіне жатқызуға болады деген әсер пайда болуы мүмкін. 
Мұндай дәлел ұлт диаспоралық топтардың маңызды негізі болып табылады 
деген негізде құрылады. Алайда, мұндай түсіндіру келесі себептерге байланысты 
мүмкін емес. Ең алдымен, тарихи отанын тастап, диаспоралық топтар жаңа 
тұрғылықты жерлерде бұрын-соңды болмаған, өзгерген мәдени-этникалық 
ортаның, басқа да табиғи-географиялық жағдайлардың әсерінен пайда болатын 
бірқатар белгілерді алады. Осыған байланысты, этникалық қауымдастықтарды 
жіктеудің теориялық дамуына сілтеме заттардың нақты жағдайымен 
расталмайтындығын атап өткен жөн, өйткені отандық немесе шетелдік Ғылым 
әдебиеттерде осы мәселе бойынша пікірлердің бірлігі әлі табылмаған, жалпы 
көзқарас жоқ. Мұнда жағдай өте кең таралған формула арқылы бейнеленуі 
мүмкін: 
"қанша 
автор, 
сонша 
градация". 
Сондықтан, 
этникалық 
қауымдастықтардың таксономиясының диаспоралық топтарының типологиясын 
қарапайым мәдени ассимиляциялау тұтас және бөліктің диалектикалық 
байланысы туралы тезиске қайшы келеді, біріншісін оның құрамына кіретін 
бөліктердің қосындысына дейін төмендетпейді. 
Осыған байланысты диаспоралық топтардың мәдениетінң таксономиясы, ең 
алдымен, өзінің ішкі табиғатын, оған тән қасиеттерді, олардың өзара 
әрекеттесуінің бар байланыстарын ескере отырып құрылуы керек деген күмән 
жоқ. Диаспоралық топтарды жіктеудің көптеген негіздерін ұсынуға болады. 
Сонымен қатар, негіздерді таңдауды автор зерттелетін объектінің мәні ретінде 
талап етпейді. Осыған байланысты диаспоралық топтарды жүйелеудің бірнеше 
нұсқаларын ұсыну қисынды болып көрінеді, өйткені жүйелік тәсіл біз түсінетін 
құбылысқа тән ішкі ұйымның басымдылығын нақты анықтайды. Диаспоралық 
топтардың мәдениетін жіктеуді оларды ішкі және сыртқы топтарға бөлуден 
бастау қисынды деп санаймыз [48, б.42]. Бұл ретте ішкі диаспоралық топтарға 
өздерінің байырғы ұлттық-мемлекеттік білімінің шегінде қалатын және 
азаматтығын және басқа да мәдени-құқықтық атрибуттарын сақтайтындарды, ал 
сыртқы топтарға - осыдан туындайтын барлық салдарлары бар тарихи Отан мен 
бұрынғы мемлекет шеңберінен тыс қалғандарды жатқызуға болады. Мұндай 
бөлінудің маңызды мәні бар сияқты, өйткені ол диаспоралық топтың тағдырына 
ғана емес, сонымен бірге жалпы ана ұлтына да айтарлықтай әсер етеді.
Сонымен, ішкі диаспоралық топтарға екі негізгі кіші түр кіреді - бұл моно- 
этникалық мемлекеттердің аясында пайда болған және көп ұлтты мемлекеттердің 
аясында қалыптасқан мәдени-этникалық құрылымдар. Алғашқы кіші түрлерін 

28 
құрайтын және олардың ана ұлтының аясында қалыптасқан мәдени-этникалық 
қауымдастықтар, яғни белгілі бір ұлттық-мемлекеттік білімге атау берген ұлттың 
өзіндік ерекшеліктері бар. Шоғырландыру процесі барысында негізгі этникалық 
массивтің жекелеген бөліктері өмірдің, қызметтің және мәдениеттің кейбір 
ерекшеліктерін сақтауды жалғастыруда. Таңқаларлық құбылыс бар: бір жағынан, 
бұл диаспоралық топтар өздерінің этникалық мәдениеттімен бірігуге бейім, 
екінші жағынан, олар бір уақытта өзіндік ерекшеліктерін сақтауға тырысады. 
Осыған байланысты мұндай шағын мәдени-этникалық құрылымдардың 
өміршеңдігінің негізі неде деген заңды сұрақ туындайды. Диаспоралық 
топтардың мәдениетінің өмір сүруінің негізгі себебі негізінен аумақтық-
географиялық факторлармен анықталады. Бұл, ең алдымен, осы қауымдастық 
алып жатқан аумақтың жабық сипатын қамтуы мүмкін. Бұл жағдайда біз 
негізінен өте алыс, яғни шеткі мәдени-этникалық тұтастықтар туралы айтып 
отырмыз. Рас, кейде мұндай топтар ірі ұлттық-мемлекеттік мәдениеттің бір бөлігі 
ретінде анклавты құрайтын аумақтарды иемденуі мүмкін. Анклавтық позиция, 
сондай-ақ перифериялық, заттардың логикасына қайшы, белгілі бір дәрежеде 
этникалық бірегейлікті сақтауға ықпал етуі мүмкін. Бұл "этникалық тепе-
теңдік"деп аталатын жағдай болуы мүмкін. Осыған байланысты біз келесі 
құбылысты айтамыз: бұл кезде кейбір диаспоралық топтар үлкен этникалық 
құрылымдардың аумағында орналасады. Сонда мұндай жағдай туындайды: бұл 
қарым-қатынастың барлық аспектілері "кво мәртебесі", яғни мәдениеттің 
өзгермейтін қатынасы сақталған кезде үлкен қанағат сезінеді. Бұл жағдайда біз 
қолданыстағы этномәдени жағдайды сақтау туралы айтып отырмыз. 
Белгілі бір ұлттың құрамындағы салыстырмалы түрде кішкентай 
диаспоралық топтардың мәдениетінің сақталуының тағы бір себебі, жоғарыда 
айтылғандай, сыртқы әлеммен сенімді байланыс орнатуға мүмкіндік бермейтін 
өте қиын жағдайлары. Қазіргі заманғы технологиялық прогресс осы тұрғыда 
көптеген өзгерістер әкелсе де, кейбір ерекшеліктер жалғасуда. Әрине, бұл қазіргі 
өзара байланысты әлемде қажет болатын байланыстардың жүйелілігіне әсер ете 
алмайды. Мұндай шектеулі байланыстар этникалық мәдениеттің консервация 
үшін қоректік зат ретінде қызмет ететін оқшаулануға әкеледі. 
Біз біртұтас моно этникалық мемлекет құрамындағы диаспоралық 
топтармен немесе Батыс әдебиетінде жиі аталатын Ұлт-мемлекетпен үлгі 
қарастырдық [49, б.118.]. Алайда, бұл мысал әдеттегі жағдай емес. Өйткені, 
әлемнің қазіргі этникалық картасында көпұлтты мемлекеттер басым. Мұндай 
мемлекеттік құрылымдарда диаспоралық мәдениеттің қалыптасуы мен өмір сүру 
жағдайлары айтарлықтай өзгереді. Полиэтностардағы алғашқы ерекшелігі-
олардағы диаспоралық бірліктер салыстырмалы түрде көп. Бұл негізінен 
объективті де, субъективті тәртіптің бірқатар себептеріне байланысты олардың 
титулдық ұлттық қалыптасуынан тыс, бірақ осы мемлекеттілік шегінде 
қалатындар. Осылайша, көп ұлтты мемлекет аясында біз әр түрлі диаспоралық 
топтармен бар екенін білдік, олар, әдетте, бастапқы тіршілік ету ортасын, 
көбінесе диалектикалық тілдік ерекшеліктерді, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардағы 
көптеген нюанстарды сақтайды. 

29 
Генезисте де, тарихи тағдырларда да, ішкі диаспоралық топтардың бір-
бірімен де, олардың титулдық ұлтқа деген қарым-қатынасында да 
қауымдастықтың көптеген мәдени элементтері бар екенін көру қиын емес. 
Диаспоралық топтар өздерінің тарихи ата-бабаларының өмір сүрген аумағында 
пайда болады, олар әдеттегі өмір сүру формалары мен өмір салтын, ана 
этносының ұлттық психологиясын бұзбайды. Олардың титулдық ұлтқа деген 
көзқарасы басқа жағдайларға қарағанда мардымсыз, сенімсіздік сезіледі, 
көптеген ұлттық белгілер мен әдеттердің, мінез-құлық стилінің және сана мен 
әрекеттің басқа компоненттерінің сәйкестігі сезіледі. Тағы бір таңғажайып нюанс 
бар. Демократиялық тұрғыдан қалыптасқан мемлекеттерде көбінесе ешкім 
ұлттық интеграция процесін мәжбүрлеуге, осыған байланысты бір мәдениетті 
мәжбүрлеуге, мәжбүрлеп ассимиляцияау қадамдарын жасауға тырыспайды. 
Әрине, егер біз ұзақ мерзімді перспектива туралы айтатын болсақ, онда мұндай 
диаспоралық топтарды титулдық ұлтпен мәдени біріктіру процесі генетикалық 
тамырлары бірдей емес, туыстық байланысы жоқ ұлттық қауымдастықтарға 
қарағанда тезірек алға жылжуы мүмкін. 
Енді әртүрлі себептермен басқа, көбінесе көрші елдерден қоныс аударған аз 
немесе аз ықшам топтар болып табылатын диаспоралық бірліктерді 
қарастырайық. Жоғарыда біз оларды сыртқы диаспоралық топтар деп атадық 
[50, 58 б]. Осы топтарды талдау кезінде екі түр туралы айтуға болады. Бірінші 
жағдайда, сыртқы диаспоралық топтардың санына олар орналасқан аумақтағы 
титулдық ұлттарға байланысты топтар кіреді. Мұндай жағдайларда ұлттық 
қауымдастықтың қандай да бір «фрагменті» өзінің аналық тобына оралуы 
мүмкін. Осындай жағдайлардың жиынтығымен жаңадан пайда болған 
диаспоралық топтың мәдениеті өмір сүру жағдайларына тез бейімделіп, біраз 
уақыттан кейін титулдық ұлтқа қосыла алатындығы түсінікті. Диаспоралық топ 
генезисте онымен ортақ белгілері жоқ басқа ұлттың құрамына енген кезде бұл 
басқа мәселе. Әрине, осы түрдегі сыртқы диаспоралық топ жаңа ұлттық 
мәдениеттің матасына ену үшін көп уақыт пен күш жұмсауға мәжбүр. Мұндай 
ұлттық диаспоралардың мәдениеті көбінесе күрт дамиды, бұл олардың жаңа 
жағдайларға бейімделу және олардың ұлттық мәдени ерекшелігін сақтау 
мүмкіндіктерін жоққа шығармайды. Жіктеудің тағы бір негізі ретінде тарихи 
қалыптасу уақытын, диаспоралық топтардың өмір сүруінің уақыт аралығын 
қабылдауға болады. Уақытша белгіге негізделген бұл жүйе ішкі диаспоралық 
топтарға да қатысты екенін ескеріңіз, дегенмен ол негізінен сыртқы диаспоралық 
топтарды талдау кезінде айқын көрінеді. 
Диаспора мәдениетін жіктеудің тағы бір белгісі ретінде диаспоралық топтың 
ана ұлтымен мәдени байланысының тереңдігі мен формаларын қарастыруға 
болады. Осыған байланысты мұндай мәдени байланыстардың бірнеше түрін 
бөліп көрсету заңды. Алғашқы вариация үшін диаспоралық топ пен ана ұлты 
арасындағы тығыз, жанды, тікелей байланыс, тұлғааралық деңгейдегі 
байланыстар, үздіксіз, кейде тіпті күшейе түседі. Бұған мәдени, экономикалық 
және басқа бағыттар бойынша байланыстарды да жатқызуға болады. Бұл жерде 
диаспоралық топ пен ана ұлтының аумақтық жақындығы факторы, сондай-ақ 

30 
тарихи Отанның одан бөлініп шыққан «өкілдерінің» тағдырына қатынасы 
маңызды болып табылады. «Диаспора – Атажұрт» жүйесіндегі осы нұсқалардың 
екіншісі жеткілікті тұрақты байланыстармен, туыстық және тұлғааралық 
байланыстардың жеткілікті деңгейімен сипатталады. Бұл әртүрлілік осы 
байланыстарды аз немесе аз тұрақты деңгейде ешқандай көтерілістер мен 
құлдырауларсыз ұстап тұрумен сипатталады. «Диаспора - Тарихи Отан» [51, 115 
б.] саласындағы қатынастардың ең көп таралған түрі. Бірақ бұл жерде 
байланыстардың 
екінші 
нұсқасы 
біріншісінен 
үлкен 
қарқындылықта 
ерекшеленбейтінін атап өткен жөн. Сонымен қатар, оның салалары одан да 
шектеулі, ал мұндай байланыстарға қатысушылардың шеңбері тар. Сонымен, осы 
модельдердің үшіншісі өте әлсіз байланыс формаларымен сипатталады, олар 
көбінесе табиғатта сирек кездеседі, психологиялық себептермен, ата-баба 
дәстүрлерін құрметтеуден, ата-бабалардың жадынан немесе басқа моральдық 
және этникалық көзқарастардан туындайды. Бұл жағдайда іс жүзінде мәдени 
байланыстар, сауда алмасулары және бірлескен мәдени қызметке қатысу азаяды 
немесе тек әлсіреген түрінде пайда болады. Әрине, мұндай модель ана ұлтының 
тағдырына байланысты ажырасқан және одан алыс орналасқан диаспоралық 
топтарға тән. Алайда, ана ұлтымен байланыс деңгейі салыстырмалы түрде төмен 
болған кезде, бұл диаспоралық топтар көбінесе ішілік байланыстардың 
тереңдеуімен сипатталады. Бұл ана ұлтымен байланыстың жоқтығынан 
моральдық өтемақы ретінде қызмет етеді [52, б.9]. Содан кейін диаспоралық топ 
"миниатюрада"алғашқы ұлт ретінде пайда болады. Осының арқасында 
диаспоралық топтардың өкілдері этникалық тұлғаны, мәдени ерекшелігін, тілін 
сақтайды. 
Критериалды белгі ретінде диаспоралық топ пен титулдық ұлттың 
этникалық және мәдени туыстық дәрежесі де болуы мүмкін. Бұл тұрғыда 
диаспоралық топтардың осындай екі түрін бөліп көрсету заңды: титулдық ұлтқа 
мәдени-этникалық тұрғыдан тығыз байланысты және онымен тығыз этникалық 
байланысы жоқ. Бірінші жағдайда диаспоралық топтар өздерінің этникалық 
мәдениетін, тілін, әдет-ғұрпын сақтау үшін байырғы ұлттың этномәдени 
арқауына ену үшін ерекше күш салудың қажеті жоқ екені түсінікті. Осыған 
байланысты екінші типтегі диаспоралық топтардың жағдайы басқаша көрінеді. 
Бұл жерде бөгде мәдениетке бейімделу, титулдық ұлттың психологиясы, белгілі 
бір дәрежеде оның өмір салтын, этникалық ерекшеліктің жеке ерекшеліктерін 
игеру міндеті тұр. Әрине, диаспоралық топтар мен титулдық ұлт арасындағы 
байланысты ұйымдастыру бұл жағдайда көп күш пен уақытты қажет етеді. 
Бұл градация, негізінен, диаспоралық топтардың титулдық ұлт мәдени 
өмірінің әртүрлі салаларына интеграциялану деңгейі, олардың арасындағы 
қатынастардың деңгейі мен жетілуі бойынша саралануымен тығыз байланысты. 
Мұнда өзара әрекеттесудің екі айқын моделі де ерекшеленеді: бір жағынан 
титулдық ұлттың өміріне белсенді қатысатын диаспоралық топ, бір жағынан 
оның тәжірибесін жинақтайды, ал екінші жағынан бұл салаларға салыстырмалы 
түрде баяу, біртіндеп енуімен сипатталады. 
Бірінші әртүрлілік диаспоралық топтардың өкілдері жаңа қоныстанудың 

31 
байырғы тұрғындарына мүмкіндігінше жақындасып, титулдық ұлттың мәдениеті 
мен дәстүрлерімен танысуымен байланысты. Яғни, осы немесе басқа 
диаспоралық топ өзінің этникалық ерекшелігін сақтай отырып, өмір салтының 
көптеген ерекшеліктерін, жаңа қоныс аудару ортасының күнделікті және 
дәстүрлі көзқарастарын игереді. Әрине, диаспоралық топтар ұлттық - 
мемлекеттік құрлымға атау берген адамдардың құндылық бағдарларын мәдени 
қазынаға енжар түрде сіңіріп қана қоймай, оларды өздерінің ұлттық 
модельдеріне қатысты сынайды. Диаспоралық мінез-құлық этносаралық өзара іс-
қимыл шеңберінен тыс қалмайтыны және өз кезегінде жаңа қоныс аумағында 
тұратын басқа қауымдастықтарға аз әсер ететіні сөзсіз. 
Осылайша, қарастырылған этникалық және ұлттық топтар өздерінің 
сипаттамаларында біздің зерттеу тақырыбымыздан, яғни диаспорадан 
ерекшеленеді. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, диаспораны өзара және 
аналық этникалық топпен тығыз байланыста болатын және ұстап тұратын 
этникалық қауымдастықтардың жиынтығы ретінде айқындау орынды болып 
көрінеді. Диаспора әлеуметтік құрылым ретінде шет мемлекеттерде оның 
мүшелерінің ортақ, жақын мүдделері мен әлеуметтік мәртебесі бар екендігімен 
ерекшеленеді. 
Салыстырмалы талдау көрсеткендей, диаспора өзін-өзі ұйымдастырудың 
жоғары дәрежесі болып табылады, жоғарыда келтірілген ұғымдармен 
салыстырғанда, 
олардың 
негізінде 
қалыптасады, 
оның 
институционализацияланған және этномәдени, этносаяси мазмұны болады. 
Қазіргі диаспоралар-бұл қазіргі әлемде болып жатқан мәдени процестерге 
ғана емес, сонымен бірге мемлекеттердің ішкі саяси дамуына, аймақтық және 
халықаралық байланыстар жүйесінің жағдайына әсер ететін этномәдени және 
этносаяси күш. Осылайша, диаспора-этникалық топтар негізінде қалыптасатын 
этномәдени және этносаяси құбылыс. Диаспора үшін келесідей мінездемелер 
тән: а) тұратын елімен де, этникалық отанымен де этномәдени байланыстардың 
болуын болжайтын бірнеше этникалық өзін-өзі сәйкестендіру; ә) диаспораның 
сақталуы мен дамуын қамтамасыз ететін институттар құру; б) тұру елімен де, 
титулдық мемлекетпен де мемлекеттік институттармен өзара әрекеттесу 
стратегиясының болуы. 
Диссертант жүргізген «диаспора» ұғымын, диаспораның қоғамның 
этномәдени құрылымындағы орны мен рөлін зерттеу оның мәдениетін зерттеу 
әдіснамасын талдауға мүмкіндік береді. 

32 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: