Этникалық диаспора мәдениетінің жүйесі мен генезисі

33 
Этникалық мәдениеттің ядросы этногенез бойы қалыптасады, этникалық 
мәдениетті ыдыраудан сақтайды, басқа мәдениеттерден кірмелердің мөлшерін 
анықтайды. Ядро жүйенің ерекше түйін элементі болып табылады және өзінде: а) 
жүйе туралы ақпаратты (жүйе естелеігі); ә) жүйе элементтерінің өзара 
әрекеттесуінің негізгі энергетикалық потенциалын; б) жүйе элементтері 
арасындағы коммуникативтік үрдістерін шоғырландырады. Ол екі негізгі 
құрылымнан тұрады: біріншісі тұрақты және өзгеріссіз сипатталады, ол қатты 
ядро функциясын орындайды, екіншісі ядро мен периферия арасындағы өзара 
әрекеттесудің "катализатор" функциясын орындайды, сондықтан қозғалмалы 
және өзгермелі болады. 
Жүйелік ядро үш негізгі функцияны орындайды, ол келесідей өзара қарым-
қатынастарды қамтамасыз етеді: 
- жүйе және сыртқы ортаның; 
- жүйенің ішкі элементтерінің; 
- бірінші және екінші функциялардың құрылымдарымен немесе «катализатор 
функциясы»[55,б. 12]. 
Этникалық мәдениеттің элементтері - мәдениеттің құрамдас бөліктері: 
құқық, мораль, дін, өнер, ғылым, мәдениет нысандары және қорғау белдеуі - 
уақыт пен кеңістікте этникалық мәдениетті сақтау және дамыту тәсілдері 
(дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, өмір салты және т.б.) жиынтықта 
шеткі 
(периферия) 
саласын 
құрайды, 
жүйелік 
ядро 
тарапынан 
ұйымдастырушылық және ретке келтіретін әсерді тек ішінара (уақытша, 
фрагменттік) сезінеді. Этникалық мәдениеттің қорғаныс белдеуі әлеуметтік, 
зияткерлік және адамгершілік дәстүрлерден құралады. Ол мәдениетті ыдырау 
мен трансформациялаудан қорғайды, сонымен қатар мәдениетті өзгеріс 
жағдайларына бейімделуге мүмкіндік беретін адаптация механизмдерімен 
қамтамасыз етеді[56]. Этникалық мәдениет элементтерінің арасынан (мораль, дін, 
құқық, өнер) доминант ерекшеленеді (мәдениеттің бір немесе бірнеше 
элементтері), бүкіл ұлттың рухани потенициалы, дүниетанымы осы домнантта 
көрініс табады. 
Мәдениеттің екі негізгі функциясын ерекше атап өтуге болады:
- қоғамды табиғатпен табысты күресу үшін, оның негэнтропия деңгейін 
үнемі арттыру үшін барлық қажеттіліктермен қамтамасыз ету; 
- өз ұтқырлығымен, серпінділігімен, өнімділігімен қамтамасыз ету, пайдалы 
әсер коэффициентін арттыру механизмдер тиімділігін арттыру, яғни тоқтаусыз 
өзін-өзі жетілдіру[57]. Осы екі маңызды функцияларды бастапқы деп танып, 
этникалық мәдениеттің мәнін толықтай ашып беретіндеріне тоқталсақ 
(онтологиялық, эстетикалық, әлеуметтік, тарихи, рефлексивті, аксиологиялық, 
этикалық, коммуникативтік, психотерапевтік).
Онтологиялық функциясы әлемнің басым моделін (әлемнің көрінісін) 
анықтайды. Мұнда мәдениет әлемнің және оның жеке элементтерінің пайда 
болуын, дамуын және қызмет ету заңдарын интуитивті түрде анықталап, 
жүйеленейді. 
Эстетикалық функциясы осы әлемнің сұлулығы, үйлесімі, мейірімділігі 

34 
туралы этникалық түсініктерді құрастыру арқылы жүзеге асырылады. 
Әлеуметтік функциясы социумның салыстырмалы тұтастығын қамтамасыз 
етеді. Этникалық мәдениетте жыныстық, жас ерекшеліктері мен әлеуметтік 
мәртебесініне сай сәйкестік өлшемдері жасақталады және нақты сақталады.
Тарихи функция ұлттың уақыт ішінде өзін өзі көру қабілетіне негізделеді. 
Тарихи функция қоғамдық сананың қалыптасуын қамтамасыз етеді, өйткені әлем 
пен ондағы адамның орнына көзқарастың кез келген жүйесі оның тарихи 
тәжірибесіне негізделеді. Осы тәжірибе қоғамда үстемдік ететін рухани және 
материалдық құндылықтардың сипатын, сондай-ақ олардың иерархиясын 
көрсетеді. Өткенді білу қоғам мәдениетінің қажетті құрамдас бөлігі болып 
табылады. Адамның болашағы оның өткен тарихи оқиғалар туралы ақпаратты 
сақтау, оларды дұрыс бағалау және сабақ алу қабілетіне байланысты. 
Рефлексиялық функциясы жеке тұлға мен этнос деңгейлерінде 
этноидентификация және этнодифференция процестерін жүзеге асыру кезінде 
іске асырылады.
Этникалық мәдениеттің аксиологиялық функциясы этностың өмір сүру және 
дамуы құндылықтарын тұрақты өндіруден тұрады. Этникалық мәдениеттің өзі 
қиын кезеңдерде ұлт үшін өзіндік құндылық бола алады. 
Этикалық функция халықтың адамгершілік нормаларын қамтитын 
"моральдық кодексін" әзірлеуді білдіреді, ол өз құрамына жалпы адамзаттық 
адамгершілік нормаларын қосады. 
Коммуникативті функция барлық деңгейлерде (ғарыштан бастап
тұлғааралық дейін) этнос қарым-қатынасының регламенттелген ережелерінен
тұрады. 
Психотерапевтік функция социумды тұрақтандыру механизмдерінің 
жұмысын қамтамасыз етеді. Мұндай тетіктер, ең алдымен, әдет-ғұрыптар мен 
салт-дәстүрлер болып табылады. 
Этникалық мәдениетті жүйе ретінде көрсете отырып, этникалық диаспора 
мәдениетін жүйе ретінде қарастырайық. 
Диаспора мәдениеті ұғымын нақтылау үшін бізге диаспора ұғымын анықтау 
қажет. Диаспора ұғымы бастапқыда б. з. д. VI ғасырда Палестинадан тыс 
еврейлердің орналасу феноменін белгілеу үшін қолданылған. Диаспораның 
жалпы қабылданған дефинициясы бүгінде жоқ. Оны сипаттау үшін елеулі, тән 
белгілерді анықтауға тырысады: 
- Атажұртқа деген шашраңқы орналасуы, көп жағдайда зорлық-зомблық 
салдарынан болады;
- жұмыс іздеуде, сауда мақсаттарымен немесе отарлық амбицияларды 
қанағаттандыруда Отаннан тыс жерледі экспансиялау; 
-
жоғалтып алған Отанды ұжымдық еске сақтау және мифологизациялау; 
бабалардың мұрасын идеализациялау; 
- ұзақ уақыт сақталатын күшті топтық этникалық сана; қожайын-қоғамға 
деген тұрақсыз көзқарас; 
-
басқа елдердегі этникалық қандастарына деген ынтымақтастық сезімі; 
-
шыдамдылық танытатын қабылдаушы елдерде жасампаз және бай ауқатты 

35 
өмірдің мүмкіндігі[38, б.69].
Этникалық диаспора мәдениетінің осы негізгі іргелі жүйелі сапасын 
қарастырайық
1. Этникалық диаспора мәдениетінің ұйымдастырылуы осы жүйе 
элементтерінің 
функционалдық 
қосымша 
негізінде 
қол 
жеткізілетін 
ресурстардың қасиеттері мен жинақталуының фокусалуының арқасында бүкіл 
жүйенің іс-қимылдарының үйлестірілуін анықтайды, бұл жүйенің туындайтын 
қайшылықтарын шешуге мүмкіндік береді. 
2. Этникалық диаспора мәдениетінің тұтастығы оның өзгермелі орта 
жағдайында өзінің сапалық ерекшелігін сақтау қабілеттілігімен айқындалады. 
Интеграциялану-оның бөліктерінің тұтас тұтастығын қамтамасыз ететін 
тұтастықтың маңызды құрамдас бөліктерінің бірі. Осындай тұтастықтың 
нәтижесінде бөліктердің қасиеттері өзгереді және нақты тұтастыққа тән және 
оның жеке элементтерінің қасиеттерінен ерекшеленетін сапалы өзгедей көрінеді. 
Тұтастық белсенділіктен, яғни жүйенің өз-өзін итермелеунен көрінеді. 
Тұрақтылық-этникалық диаспора мәдениеті тұтастығының маңызды 
компоненті. Бұл жүйенің жойғыш әсерлерге қарсы тұру қабілеті. Тұтастық 
аспектілерінің бірі-жүйе деңгейлерінің, оның элементтерінің тігінен сәйкес 
келуін болжайтын иерархиялықпен толықтырылған байланыстылық. 
3. Этникалық диаспора мәдениетінің жүйе ретіндегі күрделілігі ең алдымен 
жүйе элементтерінің сандық және сапалық айырмашылығында, яғни 
әралуандықтан көрінеді. Пайда болатын және еңсерілетін қайшылықтар-бір 
мезгілде жүйенің даму көзі мен салдары. Нәтижесінде күш пен кернеудің 
жүйелік орталықтарының динамикалық тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі. 
4. Этникалық диаспора мәдениетінің функционалдық анизотропиялылығы 
функционалдық мүмкіндіктердің біртекті және бірқалыпты еместігін білдіреді. 
Ол 
элементтердің 
функционалдық 
теңсіздігімен 
және 
құрылымдық 
компоненттердің байланысымен, ұйымдастырушылық қарама-қайшылықпен 
және әсерлерге әртүрлі сезімділікпен сипатталады. 
5. Этникалық диаспора мәдениетінің инерциялығы өз жағдайын сақтау және 
өзгертуге әкелетін факторларға белгілі бір қарсылық көрсету қабілетіне 
негізделген. Инерциялық жүйенің бір күйден екіншісіне ауысуы үшін кез келген 
әсер ету кезінде біраз уақыт қажет, яғни әсерге реакцияның кешігуі орын алады. 
Сонымен қатар, инерциялық белгілі бір күштер мен оларға қарсылық әсерінің 
нәтижесі ретінде бір күйден екіншісіне өту кезінде жүйеде ұйымдастырушылық 
ауытқулар нәтижесінде бөгеу жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін төмендететін 
бөгеуілдердің пайда болуымен көрінеді. 
6. Этникалық диаспора мәдениетінің ашықтығы. Ашықтықтың сапалық 
сипаттамалары этникалық диаспора мәдениетінің оны қоршап отырған ортамен 
тұрақты зат, энергия немесе ақпарат алмасу жағдайында болуын болжайды. 
Этникалық диаспораның мәдениеті осыған байланысты тұрақты құрылым емес, 
жаңа мазмұнды жаңартатын құрылым-процесс ретінде әрекет етеді[58]. 
Этникалық диаспора мәдениетінің табиғаты күрделілік деңгейі жоғары жүйе 
ретінде оны үш жақты қарауды талап етеді: пәндік, функционалдық және тарихи. 

36 
Этникалық диаспора мәдениетін жүйелі түрде қарауда осы аспектілердің өз 
ерекшеліктері болады.
Этникалық диаспораның мәдениетін тұтас бөліктен жеке бөлікке қарай 
қарастыру кезінде пәндік талдау жүйедегі әрбір компоненттің орнын және оның 
функцияларын анықтауға, сондай-ақ этникалық диаспора мәдениеті үшін 
қандай компоненттер қажет және жеткілікті болып табылатынын анықтауға 
мүмкіндік береді. 
Одан әрі диаспораның этникалық мәдениетінің құрылымын қарастырайық. 
Диаспора мәдениетінің құрылымы этникалық мәдениеттің құрылымына ұқсас үш 
негізгі компоненттен тұрады: ядро, диаспора мәдениетінің элементтері және 
қорғау белдеуі. Диаспора мәдениетінің құрамдас бөліктері жүйені сақтау және 
дамыту жөніндегі функцияларды орындайды, алайда бұл компоненттердің 
мазмұны айтарлықтай өзгереді. Диаспора мәдениетінің басты мақсаты – өзін 
тұтастық ретінде сақтау және мүмкіндігінше дамуы – ядроның мазмұнына 
шешуші күш ретінде әсер етеді. Инновацияны әлем моделіне енгізу айтарлықтай 
әсер етпейді, алайда ландшафт әсерінен қоныс аударушылардың әлемнің шығу 
тегі, әлемнің құрылысы, кеңістік пен уақыт туралы түсініктерін өзгертеді, 
мысалы, моңғолия қазақтарының Атажұрттағы қандастарымен салыстырғанда 
жыл мезгілдерін басқаша қабылдайды, көшпелі мал шаруашылығымен 
айналысатын моңғолия қазақтары ата-бабалырымыздың жыл мезгілдерін 
түсінуін сақтап қалды деседе болады. Қажеттіліктер, мүдделер, құндылықтар 
жүйесі де өзгереді. Атажұртта қалған Отан сезімі, отбасы, атажұрттық рухани 
мәдениетінің материалдық және элементтері ерекше маңызға ие болады. Саны 
жағынан көп салауатты ұрпақты көбейтуге ұмтылыс байқалады, этникалық 
ынтамақтастық құндылығы жоғарлайды[59].
Көптеген сау ұрпақтарға бағдарланғаны байқалады, этникалық ынтымақтастық 
құндылығы жоғарылайды: халық құндылық ретінде. Жағрапиялық жағдайдың 
өзгеруі мен бөгде мәдени орта адамдардың психологиялық келбетінің өзгеруіне 
әкеледі. Ұлттың тұтастығын қамтамасыз ететін механизмдер (салт-дәстүрдің, 
әдет-ғұрыптың, саяси, шаруашылық-экономикалық, рухани-идеологиялық 
байланыстардың және этностағы қарым-қатынастардың дүниетанымдық 
негіздері) өзгереді. 
Мәдениет дәстүрлерінде оның сақталуын қамтамасыз ететін басты тетіктер 
ретінде мәдени ядроның шекарасынан өтпейтін өзгерістер орын алады. 
Этникалық диаспора мәдениетінің элементтері – мәдениеттің құрамдас 
бөлігі: құқық, мораль, дін, өнер, ғылымформалары. Басқа мәдени, әлеуметтік 
және құқықтық қоғамда бола отырып, диаспора мүшелері өздері тұратын 
қоғамның құқық нысандарын жиі қабылдайды. Бұл ретте ана мәдениетінің 
элементтерін (дін, халық шығармашылығы, тамақтану жүйесі және т.б.) сақтауға 
тырысады. Этникалық диаспора мәдениетінің қорғау белдеуі мәдениетті 
трансформация мен бұзылудан қорғайтын, жұмыс істейтін механизмдер ретінде 
дәстүрлер болып табылады. Қорғаныс белдеуі диаспораның мәдениетіне 
өзгермелі жағдайларға бейімделуге мүмкіндік береді. 
Этникалық диаспора мәдениетінің құрылымында мынадай ерекше 

37 
сипаттамаларды байқауға болады: 
этникалық мәдениет өкілдерінен құндылықтар иерархиясының өзгеруі; 
құндылықтар санының қысқаруы мүмкін немесе этникалық мәдениет 
құрылымында басты болып табылмайтын құндылықтар алдыңғы қатарға шығуы 
мүмкін (мысалы, атажұрттан тыс жерде тұру жағдайында отбасы сияқты 
құндылық рудың құндылығына қарағанда басым болып табылады). 
- этникалық диаспора мәдениеті өкілдерінің тарихи жады көлемінің өзгеруі 
атажұртпен тұрақты байланыстың болмауына байланысты
- мәдениеттердің сақталуын қамтамасыз ететін әлеуметтік институттардың 
өзгеруі диаспора мүшелерінің қабылдаушы мемлекетте бар әлеуметтік 
қатынастар жүйесін қабылдауымен байланысты.
- мәдениет элементтерінің жалпы көлемінің өзгеруі мәдениет элементтерін 
мәдениет қызметінің жаңа жағдайларында пайдалану мүмкіндігі мен 
қажеттілігімен байланысты.
Таңдалған сипаттамаларды егжей-тегжейлі қарастырайық. 
1. Этникалық диаспора мәдениетінің ашықтығы. Диаспора мәдениеті өзінің 
бүкіл құрылымының қалыптасқан компоненттері инновацияларды енгізу 
жолымен "жұмыс істеуге" мәжбүр. Егер этникалық мәдениет үшін 
инновацияларды енгізу оның одан әрі өмір сүруінің шарты болып табылмаса, 
онда диаспора мәдениеті үшін инновациялар ауадай қажет болып табылады. 
Этникалық диаспораның мәдениеті үшін инновациялар мәдениеттің жаңа ортаға 
бейімделуінің қажетті шарты ретінде әрекет етеді. Диаспора мәдениетінің 
ашықтығы сол мәдениеттің сақталуын қамтамасыз етеді. Зерттеушілер 
латыштардың, немістердің, чуваштардың этнодисперсті топтарының даму 
ерекшеліктерін зерттей отырып, этникалық топтардың мәдениетінде ең үлкен 
өзгерістер қоныс аударушыларды орналастыру процесі аяқталғаннан кейін 
алғашқы 10-15 жылда болғанын, яғни этнокалдық топтардың мәдениет 
құрылымының ашықтығы мәдениеттің табысты қызмет етуі мен дамуының 
қажетті шарты болғанын атап өтті[60,б. 136]. 
2. Диаспора мәдениеті өз-өзін ұйымдастырушы жүйе болып табылады. Онда 
үнемі сапалы күрделену және соған байланысты барлық жүйенің өсуі 
болады.Диаспора мәдениетінің әрбір деңгейі және жүйенің өзі тұтастыққа дейін 
өзін-өзі қамтамасыз етуге қабілетті.Олай болмаған жағдайда, біз бүгінде 
этникалық диаспора мәдениетінің дамуы мен өмір сүру мүмкіндігін белсенді 
түрде дәлелдейтін түрлі диаспоралардың мәдениетін талдау мүмкіндігіне ие 
болмас едік. 
3. Жүйенің барлық компоненттерінің бейімделуінің жоғары деңгейі. 
Диаспора мәдениетін дамуы айналадағы басқада ұлттар мәдениетінің жекелеген 
элементтерінің өзара ықпал етуі мен араласуы бағытында дамиды. Нәтижесінде 
әртүрлі қабаттар симбиозы, мәдени элементтердің диффузиясы болып табылатын 
мәдениет қабаты қалыптасады, олардың болуы мәдениеттің жоғары бейімделу 
функциясы мен оның икемділігінің жоғары екендігін дәлелдейді. 
4. Құрылымдық элементтердің толық еместігі, кереғарлығы этникалық 
диаспора мәдениетінің белгілі бір құрылымдық компоненттерінің жұмыс істеуі 

38 
үшін жағдайлардың (географиялық, саяси немесе басқа да себептер бойынша) 
болмауымен айқындалады. Бұл алшақтық этникалық мәдениеттің құрамдас 
бөліктерінен, диаспора мәдениетінің құрылымдық құрамдас бөліктеріндегі 
инновациялар санынан көп пайда болуымен өтеледі. 
Этникалық диаспора мәдениетін функционалдық талдау кезінде сыртқы 
және ішкі қызмет ету ерекшеліктерін, яғни сыртқы орта жүйесі ретінде 
этникалық диаспораның мәдениетіне әсерін, сондай-ақ барлық жүйенің басқа 
компоненттерімен өзара әрекеттестікте әрбір компоненттің дамуын қадағалау 
маңызды. Этникалық диаспора мәдениетінің ішкі қызмет ету аспектісін зерделеу 
оның өзіндік толымдылығы мен тұтастығына қол жеткізуін зерттеуге мүмкіндік 
береді; этникалық диаспора мәдениетінің барлық жүйесінің сыртқы қызмет ету 
аспектісін зерделеу оның деңгейін анықтауға мүмкіндік береді, оның күрделілігі 
мәдени өзара іс-қимыл спектрінің кеңдігімен айқындалады. Этникалық диаспора 
мәдениетінің негізгі функцияларын және олардың ерекшеліктерін атай отырып, 
бұл функциялардың пайда болу дәрежесі мен күші әр жағдайда әр түрлі болуы 
мүмкін және этникалық диаспора мәдениетінің даму жағдайларына байланысты 
болады.
Диаспора мәдениетінің онтологиялық функциясы әлемнің пайда болуының, 
кеңістіктің көптігі немесе бірқалыпты болуы, уақыт пен мәңгілікті және т. б. 
туралы мәселелер шешілетін басым модельді (әлемнің көрінісін) анықтайды. 
Алайда өмір сүрудің географиялық жағдайлары, сондай-ақ мәдениетаралық 
коммуникацияның әртүрлі дәрежесі әлемнің қазіргі моделіне әртүрлі сипаттағы 
өзгерістер енгізе алады. 
Диаспораның этникалық мәдениетінің эстетикалық қызметі этностың 
әлеміндегі дәстүрлі элементтерді және инновацияны біріктіру жолымен сұлулық 
пен үйлесім туралы түсінік береді. 
Диаспора мәдениетінің әлеуметтік қызметі билік қатынастарының жаңа 
түрін және әлеуметтік мобильділік моделін анықтайды. Осы функцияны іске 
асыру кезінде этникалық диаспора мәдениеті, әдетте, қабылдаушы аймақтың 
әлеуметтік өмір сүру жағдайларын қабылдай отырып, өз мүшелерінің әлеуметтік 
ұтқырлығын қалыптастырудың қажетті шарты ретінде, отбасы ішіндегі 
қатынастар моделін күшейтеді. 
Диаспора мәдениетінің тарихи қызметі әсіресе айқын көрінеді, өйткені 
тарихи тағдырдың ортақтығы, өмір сүру қоғамдастығы мәдениетті сақтаудың 
шарты болып табылады. Өз Отанының және өз халқының өткені туралы білім 
диаспора мүшелері үшін оларды өзіндік сәйкестендіру құралы болып табылады. 
Сақталған тарихи білімдер нағыз таным құралы ретінде қызмет етеді. Сонымен 
қатар, халықтың тарихи жинақталған мәдени құндылықтары оның ұлттық 
ерекшелігін сақтаудың кепілі болып табылады. 
Диаспора мәдениетінің рефлексиялық функциясы нақты, бірақ жеткілікті 
түрде айқын жүзеге асырылады. Этникалық диаспора мәдениетінің өкілдері 
өздерін белгілі бір этнос өкілі ретінде сезінуі мүмкін, бірақ өзін осы этносқа тән 
белгілі бір ішкі топпен байланыстыруын доғарады. Мысалы, шетелде тұратын 
қандастарымыздың арасында жүзге, руға жіктелуі айқын көрініске ие емес.

39 
Диаспора мәдениетінің аксиологиялық қызметі этникалық мәдениеттің 
өзгермелі кезеңде халық үшін өзіндік құндылыққа айналатынын көрсетеді. 
Сонымен қатар, халықтың рухани және материалдық мәдениетінің бірінші 
кезектегі құндылықтары атажұрт этносының өмір сүру жағдайында ондай 
болмаған, адам өмірінің әдеттегі атрибуттары ретінде бағаланған (мысалы, ана 
тілі) болуы мүмкін. 
Диаспора мәдениетінде этикалық қызметтерді іске асыру кезінде дәстүрлі 
мәдениетте әзірленген және басқа мәдениеттерден алынған адамгершілік 
нормалары біріктірілген "моральдық кодекс" құрылып, жұмыс істейді. Алайда 
диаспоралардың түрлі мәдениеттерінде инновациялардың әрекет ету дәрежесі 
мен тереңдігі тұтастай алғанда мәдениетті ұйымдастыру сапасына байланысты әр 
түрлі болады. 
Диаспора мәдениетінің коммуникативтік қызметі этникалық дәстүрлер мен 
жаңашылдықтар синтезінің нәтижесін көрсететін қарым-қатынас дәстүрлерін 
(барлық деңгейде) ескере отырып жүзеге асырылады. Қарым-қатынастағы тілдік 
кедергілер мәдени қарым-қатынас нәтижелеріне елеулі әсер етуі мүмкін. Ұқсас 
мәдениеттерге (мысалы, түркі тілдері тобы: қазақ, татар, ұйғыр және т.б.) 
коммуникативтік қызметті жүзеге асыру оңайырақ, алайда мәдениетті 
иесіздендіруге кедергі келтіретін үлкен күш-жігер қажет. 
Психотерапевтік қызмет: дәстүрлі мәдениет адамның қорғалу дәрежесі 
бойынша қазіргі заманғы мәдениетке қарағанда анағұрлым тиімді, онда 
социумды тұрақтандыру тетіктері (дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар) бар. Дәстүрді 
сақтауға мүмкіндік болмаған жағдайда, социумды қорғау тәсілдерінде терең 
өзгерістер пайда болады. 
Этникалық диаспора мәдениетін тарихи талдау кезінде зерттеудің екі 
векторы қолданылады — генетикалық және болжамдық. Болжамдық вектор 
этникалық диаспора мәдениетінің одан әрі жолы туралы гипотезаалық түсінікті 
қалыптастыруға және этникалық диаспора мәдениетін сақтау және дамыту үшін 
жағдай жасау бойынша ұсынымдарды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Әрине, 
ұсынымдарды тұжырымдау зерттеудің генетикалық векторының нәтижелерін 
шекті есепке алу кезінде объективті болуы мүмкін. Генетикалық векторды 
зерттеу этникалық диаспора мәдениетінің жүйе ретінде қызмет ету ерекшеліктері 
мен мазмұнының ерекшелігін нақты анықтауға мүмкіндік береді. Генетикалық 
вектор атажұрт мәдениетінен этникалық диаспораның пайда болуы мен 
дамуының тарихын қамтиды. 
Кез келген мәдениеттің қалыптасуы мен дамуына әсер ететін басты 
факторлар болып табиғи және әлеуметтік (саяси, экономикалық, діни, тілдік) 
факторлар табылатыны белгілі. Этникалық диаспора мәдениетінің генезисі 
көбінесе "мұраға" байланысты болады, яғни жаңа жағдайда қалыптасып келе 
жатқан диаспора мүшелерінің өзіне алатын мәдени мазмұнға байланысты 
болады. Этникалық мәдениет географиялық ортамен әр түрлі тәсілдермен 
байланыста болады: адам жасаған материалдық нысандар арқылы, адамның 
табиғатпен әсер ету түрі мен дәрежесін анықтайтын көптеген қызмет түрлері 
арқылы, адамның оның қоршаған әлемге, онда қалыптасқан құндылықтық 

40 
критерийлерге негізделген қатынасы арқылы. Яғни, мәдениет ландшафтқа және 
қызмет процестеріне мәдениет пен табиғатты байланыстыратын энергия мен 
ақпарат ағындары арқылы кіреді. Мәдени ландшафтта зияткерлік-рухани 
мәдениеттің әлеуеті жинақталады. Табиғи және мәдени қабаттар арасындағы 
байланыстардың сипаты мен көптүрлілігі ландшафттың мәдени құрамдас 
бөлігінің даму деңгейіне байланысты. Этникалық мәдениет өзінің дәстүрлі 
тәсілдерімен және қызмет әдістерімен, дәстүрлі әдет-ғұрыптарымен табиғи 
ландшафттармен неғұрлым органикалық байланысты болады. Табиғаттың әсері 
тұрғын үйді, еңбек құралдарын, тұрмыс заттарын және киім дайындауда белгілі 
бір материалдарды пайдалануда байқалады[61]. 
Этникалық мәдениеттің даму шарттарының өзгеруі нәтижесінде 
мәдениеттің барлық құрылымдық компоненттерінің өзара іс-қимыл жүйесінде 
тепе-теңсіздік (ол мәдени динамиканың факторы болып табылады) сөзсіз орын 
алады. Этникалық мәдениет өзгереді, этникалық диаспора мәдениеті жағдайына 
түседі [62]. 
Белгілі бір уақыт аралығында этникалық мәдениет дағдарыстық динамика 
жағдайында болады, осы динамика кезінде заманауи мәдениет дәстүрлі 
мәдениетке қайшы болады, мәдениеттің архаикалық қабатына қарай бас бұрады, 
қысқаша айтқанда модернизация архаикалық мәдениеттің басымдылығына жол 
береді.
Дәстүрлі "ортаңғы" мәдениет тұрақты нормативтіліктің консервативті 
сақтаушысы, тежеуші элемент, өмір сүру ресурсы болып табылады. Дәстүрлі 
мәдениетті дұрыс бағаламау мәдени жүйелілікті сындыруға әкелуі мүмкін, ал аса 
бағалап жіберу тоқырау мен регреске ұшыратуы мүмкін.
Этникалық мәдениеттің этникалық диаспора мәдениетінің жағдайына 
көшуіне, жай-күйінің өзгеруіне қатысты бірқатар ережелерді тұжырымдаған жөн. 
1. Этникалық мәдениет жүйесіндегі теңгерімсіздік мәдени динамиканың 
факторы және этникалық диаспора мәдениетін қалыптастырудың бастапқы 
кезеңі болып табылады. 
2. Этникалық мәдениет негізінде сақталуы және мәдениеттің барлық 
қабаттарының (архаикалық, дәстүрлі, модерндік) іс-қимылына дайындығы 
мәдени динамика процесінің табыстылығын және оның этникалық диаспора 
мәдениетіне өзгеруін қамтамасыз етеді. 
3. Этникалық мәдениеттің оңтайлы жұмыс істеуі жағдайында оның аталған 
құрамдастары (архаикалық, дәстүрлі, модерндік) ымыралы комбинацияда 
болады. Этникалық мәдениет құрылымындағы тепе-теңсіздік нәтижесінде 
ымыралы комбинация бұзылады және жүйе жаңа компромиссті іздеуге кіріседі, 
яғни, тепе-теңдіктің нәтижесі болып табылатын импульстердің әсерімен 
белсендіруге әрқашан дайын архаикалыққа жүгіну арқылы жаңа жүйелеуді 
жасауға кіріседі. 
4. Этникалық мәдениетті этникалық диаспора мәдениетіне айналдыру 
этникалық мәдениеттің "бастапқы режимде" қызмет етуінің ұзақ тарихи 
кезеңінде болады, ол кезде мәдениеттің одан әрі өмір сүруін таңдаудың ықтимал 
нұсқалары туралы мәселе туындайды. 

41 
Этникалық диаспора мәдениетін қалыптастыру оның қабылдаушы аймақтың 
табиғи және әлеуметтік факторларына бейімделуі арқылы жүзеге асырылады. Әр 
түрлі жергілікті қоныстарды зерттеушілер, әдетте, этникалық диаспораның 
мәдениетін "оны қабылдайтын аймақтың экономикалық және саяси 
жағдайларын" алып, ал табиғи, діни және тілдік жағдайларға бейімдейтінін атап 
өтті. Әрбір нақты жағдайда табиғи, діни және тілдік факторларға бейімделу 
деңгейі мен тереңдігі әртүрлі және этникалық мәдениеттің қалыптасуының 
табиғи жағдайларына, діннің жақындығы мен тілдердің туыстығына байланысты. 
Осылайша, этникалық диаспора мәдениетінің генезисі этникалық мәдениеттің 
табиғи, тілдік және діни сипаттағы бейімделу процестеріне дайындығына 
негізделген. Осы процесті, сондай-ақ этникалық диаспора мәдениетін сақтау мен 
дамытуды қамтамасыз ететін механизм болып салт-дәстүр табылады. Мәдени 
динамика механизмдерінің әртүрлі интерпретацияларында ғалымдар дәстүрлерді 
трансляциялау процесінсіз мәдениеттің болуы мүмкін еместігін айтады. 
"Мәдениет" термині феноменді білдіреді, ал "дәстүр" — оны қалыптастыру, 
трансмиссиясы, жұмыс істеу тетігі; егер мәдениет - адам қызметінің ерекше 
тәсілі болса, онда дәстүр осы қызмет жүзеге асырылатын маңызды 
механизмдердің бірін білдіреді. Бұл механизм жұмыс істеуі үшін жинақталған 
тәжірибе өзектіленуі және материалдандырылуы тиіс. Тек осы қайта құрылған 
жаңа сапалы түрде ғана дәстүр іс-әрекеттің нақты жұмыс істейтін тәсілдері 
түрінде көрінеді. Сондықтан да дәстүр мәдениет дамуының барлық тарихи 
кезеңдерінде және қоғамдық өмірдің барлық салаларында болады және әрекет 
етеді. 
Мәдениеттанулық ой тарихындағы дәстүр туралы түсініктерді талдау 
көрсеткендей, тарихтың ұлы ойшылдары Цицерон, Ф. Бэкон, Й. Гейдер, Г. 
Риккерт мәдениет мәселелеріне қатысты еңбектерінде сабақтастық мәселесін, 
әлеуметтік тәжірибені беру, ал жиі - ғылыми санат ретінде дәстүрді қозғаған. 
Дәстүр дербес пән ретінде зерттелуі кеңестік әдебиетте ХХ ғ. 60-70 жж. ғылыми-
теориялық талдануын бастайды. Дәстүрді анықтаудағы ең жарқын 
айырмашылықтар Э.С.Маркарян, А.Г.Спиркин еңбектерінде берілген, олар 
дәстүрді әлеуметтік тәжірибе ретінде қарастырады. В.Д.Плаховтың көзқарасы 
бойынша, дәстүр қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады. Б. М. Берштейн 
дәстүрді транстарихи әлеуметтік-мәдени байланыс ретінде түсіндіреді. 
Этнография тұрғысынан дәстүр этномәдени ақпаратты сақтау және беру тәсілі 
ретінде қарастырылады. "Дәстүрлер әлеміндегі таным" кітабында И.Т.Касавин 
дәстүрді мәдениетті талдаудың әмбебап құралы ретінде түсіндіреді және оны 
танымдық тәжірибенің барлық алуан түрлілігіне негіз жасайтын адам қызметі 
мен қарым-қатынастың ажырамас әлеуметтік-мәдени өлшемі ретінде ұсынады. Э. 
С. Маркарянның ізінше, мәдени дәстүрді біз әлеуметтік-ұйымдастырылған 
стереотиптерде көрсетілген топтық тәжірибені түсінеміз, ол кеңістіктік-уақыт 
беру жолымен әртүрлі адам ұжымдарында жинақталып, жаңғыртылады және 
толықтырылады, 
диаспораның 
этникалық 
мәдениеті 
мен 
мәдениетін 
қалыптастыру тетігі болып табылады. 
Мәдениет дамуының әртүрлі кезеңдерінің арасындағы сабақтастық 

42 
байланыс элементтерінің бірі ретінде дәстүрдің мәні мен функционалдық өзіндік 
ерекшелігін барабар түсіну тұтастай алғанда мәдениеттің тұжырымдамалық 
моделін құру үшін, сондай-ақ оның жекелеген нысандарын олардың тарихи 
өткені мен болжанып отырған болашақта ұғыну үшін қажет. Дәстүр 
функцияларын бөлу негізі болып, біріншіден, бұл функциялардың іс жүзінде 
әлеуметтік және мәдени өмірдің барлық нысандарында көрініс табуы болып 
табылады, екіншіден, дәстүрдің бұл функциялары қазіргі заманғы өмірге өзінің 
ықпалының ауқымымен ғана емес, өзінің мәнімен де ерекшеленеді. Дәстүр 
қызметі өзара түсіністік пен өзара толықтырушылық қарым-қатынасында 
болады. 
Дәстүрдің 
негізгі 
функциялары: 
ақпараттық-коммуникативтік, 
реттеушілік-нормативтік, аксиологиялық, тұлғаны әлеуметтендіру функциясы 
(адам 
шығармашылығы), 
эмоциялық-психологиялық, 
инновациялық, 
интеграциялаушы. Дәстүрдің ақпараттық-коммуникативтік қызметін барлық 
зерттеушілер мойындайды. Дәстүр мәдениет құбылыстар әлемін "кодтайтын" 
қосымша құрал болып табылады және уақыт пен кеңістік арқылы ақпарат беруге 
көмектеседі, яғни ол этникалық мәдениеті және этникалық диаспора мәдениетін 
қалыптастыру мен сақтаудың басты тетігі болып табылады. Ол мәдениеттің 
этникалық маңызды элементтерін сақтау, жинақтау, жүйелеу үшін жағдай 
жасайды. Әрбір қауымдастық белгілі бір пәндік-белгілік жүйеде шифрленген 
өзінің нормалар мен дәстүрлер кешенін қалыптастырады, бұл оларды барлық 
мүшелердің ортақтықты түсінуін қамтамасыз етеді, дүниетанымдылықтың 
үстемдік үлгісін жасайды, бірлік үшін қажетті әлеуметтік мінез-құлықты 
ұйымдастырады және сонымен бірге коммуникативтік қатынастар мен басқа да 
мәдениеттер жүйесіне кедергі жасайды. Реттеуші-нормативтік функцияның 
маңыздылығы үнемі өсуде, өйткені жеке және қоғамдық, жеке және ұжымдық 
қарым-қатынастар мен байланыстардың күрделенуі, мәдениет нысандарының 
алуан түрлілігінің өсу үрдісін артырады[62]. 
Дәстүрдің аксиологиялық функциясы дәстүрлердің белгілі бір мәдениетпен 
қабылданған және қолдайтын ерекше құндылықтар (материалдық, рухани, діни, 
моральдық, эстетикалық, құқықтық және т.б.) ретінде қарастырылады. 
Құндылықтарда адамдардың әлемге субъективті көзқарасы, олардың 
қоғамда өмір сүруі үшін не қажет және пайдалы екендігі туралы түсініктері 
көрініс табады. Бұл көріністер адамның ішкі дүниесінің әлемі ретінде көрінеді. 
Дәстүр тұлғаның әлеуметтенуіне ықпал етеді, яғни адамишығармашылық 
функциясын орындайды. Ол жеке тұлғаның шығармашылық күш-жігерін жалпы 
мағыналы сипатқа ие қылады. Дәстүр аталмыш ұлттың мәдени әлемін ерекше, 
қайталанбас, тұтас білім ретінде қалыптастырады. Тарихи уақытта мәдениетті 
дамытудың диалектикасы екі процесті көздейді: дәстүрлерді үнемі анимациялау 
және жаңалықтарды енгізу, яғни дәстүрдің тұрақтандырушы және инновациялық 
функциялары жүзеге асырылады. Біріншісі қоғамды мәдениет фактілерін 
сақтауға және қадалуына, екіншісі —стереотиптерді талдау арқылы 
шығармашылық міндеттерді шешуге бағыттайды. 
Дәстүрді біріктіруші соңғы функция-дәстүрді біріктіріп, адамдарды 
практикалық істерде біріктіріп, оқиғалар мен құбылыстарға бірыңғай, беймәлім 

43 
көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Дәстүрдің сыни рөлі жеке және қоғамдық 
өмірдің үдерістерін талдау және бағалау, теріс жақтарды жоюға бағыттау, оны 
қайталау, көбейту мақсатында позитивті тұстарының бар екенін атап көрсету. 
Сонымен, этникалық мәдениеттің дәстүрлері алдыңғы ұрпақтың экономикалық, 
саяси және рухани қызметінің жиынтық тәжірибесі ретінде жаңа қоғамның 
қалыптасуының қажетті объективті негізі, оның сындарлы жұмыс істеуі мен 
дамуының шарты болып табылады. Өзінің тарихи мұрасына жойқын көзқарас 
рухани жетілмеуінің белгісі болып табылады. Жасампаздықтың мәні өткен 
мұраларды механикалық түрде теріске шығару емес, қоғам үшін маңызды 
мәселелерді шешу үшін оны шығармашылық игеру мен қолдану болып 
табылады[63]. 
Этникалық диаспора мәдениетінің негізгі қасиеттерінің қатарында 
қайталану мен тұрақтылық неғұрлым маңызды болып табылады. Дәстүр 
этникалық диаспора мәдениетінің бейімделу процестерін қамтамасыз ететін 
механизм болып табылады. 
Дәстүрлердің қайталануы, олардың үнемі жаңаруы және адамдардың іс-
әрекеті мен мінез-құлқында ұдайы жаңғырылуы оларда жасалған әлеуметтік 
мұраны сақтауға және тұрақтандыруға ықпал етеді. Дәстүрдің қайталануының 
арқасында жаңа ұрпақ олардың мазмұнын жақсы меңгеруге, өз ұлтының 
әлеуметтік және рухани құндылықтарына ие болуға мүмкіндік алады. Қайталану 
көптеген материалдық және рухани құбылыстарға тән. Дәстүр бойынша ол 
өткенді сақтауға және жаңғыртуға ұмтылу болып ерекше көрінеді. Тұрақтылық, 
дәстүр белгісі ретінде, ұлттың әдет-ғұрыптары мен наным-сенімдерінде көрініс 
табады. Көптеген ескі әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдердің өмір сүруінің мәнін 
түсіндіру мүмкін емес, өйткені олар бүгінгі күнмен байланысы жоқ. Алайда, олар 
берік сақталып, ұрпақтан ұрпаққа өтіп, адамдардың қазіргі өмір салтына ықпал 
етеді. Дәстүрдің тұрақтылығы көбінесе оның көнелілігіне байланысты, өйткені 
адамдар көнеге интуитивті сенеді, өйткені ол өміршеңдік сынағын, 
қиындықтарды жеңуді болжайды. Дәстүр күшіне ие болу үшін адамдардың кез 
келген қызмет түрі жаппай болуы керек, яғни топтық, қоғамдық және жеке 
көзқарастарын, адамдардың сезімдерін білдіру керек. 
Осылайша, этникалық диаспора мәдениетінің генезисін қарап, келесі 
қорытындыны тұжырымдаған жөн. Біріншіден, этникалық мәдениет жүйесіндегі 
теңгерімсіздік этникалық диаспора мәдениетін қалыптастырудың бастапқы 
кезеңі болып табылады, оның генезисі "мұраға", яғни жаңа жағдайдағы 
қалыптасқан диаспора мүшелерінің мәдени мазмұнына байланысты. Екіншіден, 
этникалық диаспора мәдениетінің оңтайлы қызмет ету жай-күйі ымыралы 
араласудағы және олардың бейімделу процестеріне тұрақты дайындықтағы 
жүйенің құрамдас бөліктерінің оңтайлы жұмыс істеуі есебінен қамтамасыз 
етіледі[64]. Этникалық мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі халық тілі болып 
табылады, сондықтан тілдік фактордың этникалық мәдениетті қалыптастыру 
процесіне әсерін қарастыру қажет. Өзара байланыс, тіл мен мәдениеттің өзара іс-
қимылы мәселелерін шешудің алғашқы талпыныстары В. Гумбольдттің 
еңбектерінде көрініс тапқан болатын. "Тілдің өзгешелігі ұлттың мәніне әсер 

44 
етеді, сол себепті тілді мұқият оқып үйрену тарих пен философияны адамның 
ішкі әлемімен байланыстырады.». Ғалым "Тілдің оның әрекет қарқындылығына 
сәйкес келетін үштік мақсаты бар: ол - түсіну процесінде делдал, сондықтан 
белгілі бір айқындылықты талап етеді. Ол сезімге өрнек береді және сезім 
тудырады, сондықтан күш, айқындылық және икемділікті талап етеді[65]. Ол 
хабарланған ойлар арқылы жаңа ойларға және олардың үйлесімділігіне түрткі 
болады, сондықтан сөздерде өз іздерін қалдыратын рухтың әрекетін талап етеді" 
деп айтқан болатын. Тілдердің арасында екі айырмашылық бар: біріншісі 
"сөйлеушілердің жетіспеушілігін сезіну дәрежесімен және оны жеңуге 
ұмтылысымен байланысты, екіншісі - белгілеу тәсілдеріне көзқарастың әр 
түрлілігімен байланысты, себебі көп жақты түсіну механизмдерінің көптігімен 
ұштасқан заттардың көптүрлілігі бұл көзқарастар санын белгісіз етеді». В. 
Гумбольдт тұжырымдамасының негізгі ережелерін келесіге жатқызуға болады: 1) 
материалдық және рухани мәдениет тілде жүзеге асырылады; 2) қай мәдениет 
болмасын этникалық болып табылады, оның этникалық сипаты әлемнің ерекше 
көрінісі арқылы тілде көрсетілген; 3) тілдің ішкі нысаны - "халық рухының", 
онын мәдениетінің көрінісі . 4) тіл-адам мен оның қоршаған ортасының арасында 
жанама буын. 
Сонымен, тіл мәдени ақпаратты сақтауға ықпал етеді, көптеген этникалық 
мәдениет сияқты, әрқашан этникалық таңбаланған. Ол этнос өмірінің маңызды 
жақтары мен оның маңызды дифференциалдық белгілерінің бірі. 
Диаспора үшін тілді сақтау көптеген мәдени компоненттердің сақталуын 
қамтамасыз етеді. Ана тілі диаспора өкілдері үшін құндылыққа айналады. 
Билингвизмнің болуы (отбасында - Ана тілі, социумда - жалпы қабылданған) - 
адамдар үшін ана тілін сақтаудың ең оңтайлы нұсқасы. Қоныс аударушылардың 
ана тілі осы аумақта жалпыға бірдей қабылданған тіл (мысалы, орыс, ағылшын, 
қытай т.б.) болып табылатын жағдай, адамдар ана тілінде тез сөйлей алмауына 
жиі әкеледі; егер ана тілі қабылдаушы аймақта тұратын халықтың жақын, 
туыстық тілі болмаса, онда тілдік ассимиляциялық процестер баяу өтеді. бұл 
мәдениет жалпы жүйе ретінде, тіл туысқан болуы жағдайында, ана тілінің 
дербестігін сақтау үшін, оның ұлттың рухани қуатын білдіруші ретінде 
сақталуын қамтамасыз ету үшін көп энергияны қолдануға мәжбүр болуымен 
байланысты. 
Сонымен, біздің қорытынды жасаймық. Этникалық диаспора мәдениетін 
жүйе ретінде қарастырып, келесідей қорытындылар жасауға болады. 
Мәдениет — этникалық мәдениет - этникалық диаспора мәдениеті 
түсініктерінің логикасында материалды ұсыну этникалық диаспора мәдениеті 
сияқты құбылыстың қаншалықты күрделі екендігін түсінуге мүмкіндік береді. 
Мәдениет, этникалық мәдениет түсініктеріне берілген анықтамалардың 
күрделілігі мен сан алуандығы этникалық диаспора мәдениетін зерттеу 
проблемасын одан әрі арттырады. Этникалық диаспора мәдениетін мәдени 
элементтер мен құрылымдардың жиынтығын сақтау және құру жөніндегі 
адамдар қызметінің ерекше тәсілі ретінде анықтай отырып, біз этникалық 
диаспора мәдениетін трансмәдени симбиоз болып табылатын біртұтас жүйе 

45 
ретінде қарастырамыз. Диаспора өкілдері тұратын көпмәдениетті орта 
синкретикалық типтегі диаспора мәдениетін қалыптастыра отырып, оларды 
мәдени кеңістіктерді біріктіруге "мәжбүр етеді". Жүйе ретінде даспора 
мәдениетінің негізгі сипаттамалары: 
- диаспора мәдениетінің ашықтығы; 
- диаспора мәдениеті өзін-өзі ұйымдастыру жүйесі болып табылады; 
- мәдениеттің барлық құрылымдық компоненттерінің бейімделуінің жоғары 
деңгейі. 
Этникалық диаспора мәдениетінің негізгі функцияларын іске асыру 
(онтологиялық, 
эстетикалық, 
социологиялық, 
тарихи, 
рефлексивтік, 
аксиологиялық, этикалық, коммуникативтік, психотерапиялық), олардың күші 
мен белгілеу дәрежесі әр жағдайда жеке болуы мүмкін, өйткені олар этникалық 
диаспора мәдениетінің даму жағдайларына байланысты. 
Сонымен, этникалық диаспора мәдениеті оның жүйелік элементтерінің 
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін өзіне тән өзін-өзі реттеу және өзін-өзі дамыту 
тетіктері бар біртұтас жүйе болып табылады.
Бір жағынан этникалық, дәстүрлі мәдениетке негізделе отырып, ол ұлттың 
тарихи жадының элементтерін таңдайды және сақтайды, ол өзінің дәстүрлерінде, 
мінез-құлық стандарттарында, мәдени құндылықтарды кейінгі ұрпаққа жеткізуге 
ұмтылада. Екінші жағынан, басқа мәдениетпен тұрақты байланыс нәтижесінде 
диаспора мәдениеті қоршаған болмысты игерудің жаңа формалары мен 
тәсілдерін меңгереді. Яғни, этникалық мәдениет бір мезгілде интроверттік және 
экстраверттік болып сипатталады. Дәл осы жағдай оны сақтап, иесіздендіруден 
құтқара отырып, даму мүмкіндігін береді. 

46 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: