З. Е. Колумбаева

27 
6-шы тақырып
.
 
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ДӘУІРІ
 XV-XVIIғғ. 
Дәуірдің ерекшеліктері: 
- Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары: 
Қазақ мемлекеттілігінің ҿмірге келіп, дамуы қазақ этносының ҿркен 
жаюындағы ҧзақ жолында оның бірегей қҧралып қалыптасуы мен бірігіп 
нығаюы елдік тҧтастығын сақтап қалу ҥшін аса маңызды болды. Мемлекеттің 
негізін қҧраушылар ежелгі жҽне ортағасырларда Қазақстан территориясында 
мекен еткен тҥрік жҽне моңғол тілдес тайпалар еді. Қазақ хандығының 
қалыптасуымен бірге қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы байланысты 
болды. Қазақ мемлекеттілігінің пайда болуы Дҽшті Қыпшақ, Жетісу жҽне 
Тҥркістан территорияларында болған ҽлеуметтік- экономикалық ҥрдістердің 
заңды жалғасы еді. 
1. Экономикалық алғышарттары
-
кҿшпелі мал шаруашылығы жҽне 
отырықшы- егіншілік қала мҽдениетінің негізінде аралас экономикалық 
аймақта біртҧтас экономиканың қалыптасуы барлық жерлердің бірігуіне 
жағдай туғызды; 
2. Этникалық алғышарттары
- Дҽшті Қыпшақтың, Жетісудың, Тҥркістанның 
кҿшпелі жҽне отырықшы халықтарының экономикалық, мҽдени, саяси- 
қоғамдық байланыстарының нығайюы қазақ рулары мен тайпаларының 
этникалық бірігуіне ҽкелді; 
3. Саяси алғышарттары-
Ақ Орда, Моғолстан, Ҽбілқайыр хандығы, Ноғай 
Ордасы кезеңдерінде қалыптасқан этникалық негізге қҧрылған рулар мен 
тайпалардың саяси бірлестіктері жергілікті мемлекеттің даму тҽжірибесінің 
болуы; 
6.2 Қазақ хандығының даму кезеңдері 
 
Бірінші Қазақ хандығының қалыптасу кезеңіндегі хандар (XVғ. соңы мен 
XVIғ. басы). Керей мен Жәнібек (1453-1474жж.).
 
Қазақ хандарының негізін 
салушы екі ханның билік еткен уақыты бір. Ҥш атадан келіп табысатын 
шҿберелер. Т.И. Сҧлтановтың кҿрсетуі бойынша: Орыс хан, одан Тоқтақия, 
одан Болат, одан Керей. Ал, Жҽнібек шежіресі Орыс ханнан Қҧйыршақ, одан 
Барақ, Одан Жҽнібек.Ал, Иоакинифте тағы бір ата қосылады. Мҽселен, Орыс 
ханнан Тоқтақия, одан Тҽңірберді, одан Болат, одан Керей. Ал, Жҽнібек 
шежіресі: Орыс ханнан қҧтлық Бҧқа, одан Қҧтыжақ, одан Барақ, одан 
Жҽнібек.Ҽбілғазы шежіресінде Жҽнібектің Ҽбусағит деген лақап аты аталады. 
Жҽне оның тоғыз ҧлы болғаны жҿнінде айтады. Олар: Ираншы, Махмҧт, 
Қасымбек, Мҧхаммедхан, Шибанимен соғысып, шҽйт болады. Одан соң Етік, 
Жаныш, Қанбар, Тыныш, Ҽдік, Жҽдік. Қазақ хандарының негізін салушы екі 
ханның есімі ҿзбек ҧлысының ыдырап, біраз жҧрттың Монғолстанның 
батысына қоныс аудару оқиғасымен байланысты деректерде айтылады. Керей 
мен Жҽнібектің Ҽбілқайыр хандығынан «кҿшпелі ҿзбек ҧлысы» бҿлініп 
шыққан уақыты даулы. М.Х. Дулати «Тарихи Рашидиінде» Керей мен 
Жҽнібектің Моғолстанға келген жылдары һижраның 870 жылы (1465-1466жж.) 

28 
деп баяндайды. Егер Есен Бҧғаның қайтыс болған уақыты 1462 жылмен 
есептесек, хандықтың қалыптасу уақыты бҧдан ертерек болса керек. Т.И. 
Сҧлтановтың еңбегінде де 1459 жылдың шамасы деп кҿрсетеді. Яғни, Қазақ 
хандығының қуаттану кезі 1458-1460жж. шамасында. 
Бұрындық. (1473-1511жж.)
 – 
Керей ханның ҧлы. Бҧрындықтың қай кезде 
билікке келгені жҿнінде нақты дерек жоқ. М.Х. Дулатидің еңбегінде: «Ҽкесі 
Керейден кейінгі билікті Бҧрындық жалғастырды»- деп жазады. Жҽне 
Бҧрындықтың билікке XVғ. 70-ші жылдары келгені туралы мҽлімет аламыз. 
Бірақ хандық билікті соңына дейін ҧстай алмады. Бҧрындықтың тҿрт ҧлы: 
Шайхым, Санжар-Жахан, Жахан-Бақты, Қымсын жҽне т.б. қыздары болған. 
Бҧрындық хан тҧсында қазақ хандығы Сырдария бойындағы қалаларды 
иеленді. Тҥркістан, Сайран, Отырар т.б. қалаларға билігін жҥргізді. Хандық 
билік енді қолбасшыларының бірі Қасымға ауысты. 

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: